- Харсе, Iа а дIакхетаделахь, оаш - а гIалий тIара нах: кхетаченаш вIашагIъетта оамал бац вай. Кхетаченаши кхелаши - из маьршача ханара гIулакхаш да. Вайна тIом тIабенаб, шоана ца моттача тайпара къиза тIом. ХIаьта со пхьегIе вагIа каь вац, е кхеле вагIа кхелахо а вац - со Мехка Кхетачено тIема доал де довтбий оттаваьв. Шуга туркхаша хоам баьб. Шуца дIаэтта оаха тIом бергбац - тIом оаха бергба - оаш аз яххар хьадергда. Вай къамаьл хаьдар, Харсе. Ха яц вайга. Сихха, хье хьалха а ваьле, баха нах гIалий чура арабаха. ДIарча хьунагIа совцаргда шо. Кара лаьца хIама хьоргья оаш: кIал тассеи, тIадувхеи, кхачеи - цхьан-шин ден лаьрхIа. БIул де декхарийла бола кагийнах цаI ма вигалаш дIа: оаха царех сур вIашагI тохаргда. Сихха хьовзалаш. Тхона тIом бе гIала мукъаяккха...
- Тхоай доалахьа мел дола хIама а дита, боахамаш дита...
- Синош дита шоай безам беце, хьаде аз яхар. Харсе шуца къувса оамал бац са, шо човхаде а лац сона. Ловзараи бегаштаи араваьннавац со. Сухалбе - моастагIа гаьна вац. ХIанз вай ер къамаьл деча юкъа ДIаьхача аьле чу довлой ши сур латт, тIом беш уж юхабетташ. Мел низ кхоачаргба цар из цIоз сецаде…
Лийташ тIа ура а этта бахача нахага кхайкар Хучбар:
- Ма галаш. Тхо а ма гоаде кIийленаш хьалувца. Дезалаш хьа кIалхарбаха, хIамаш йита. Долле…
ГIалийгахьа чухьийлхар нах, байдда болхар, уж сихагIа шоай дезал хьатIабоагIаш латтача тIема кIалхарбаха.
Кагий нах шоаш ма болхха чу а баха, дола герз кара а лаьца цхьабола дай-ноаной тIехьакхайккаше, юха а баьхка дIаайттар.
- КIантий, шоана юкъе вий цIихезза тIемхо, шоашта бIунча ве тоам болаш? - хаьттар Хучбара нийсбенна латтача кIанташка.
- ГIожакх! ГIожакх! - махьарч техар кагийча наха, - ГIожакх веза тхона!
- Хьааравала, малав из ГIожакх яхар?
- Со ва... - шоллагIча мугIара юкъера хьаараваьлар тIемхо. Визза тIемхо волга, бедарах гIирсах гуш дар. Курала-сонтала хIама дацар цун дегIаца а говраца а. ЦIеи Iаьржеи бос увш яр говр. Хучбара тIахьожжаше а хайра, из говр дикагIчарех йолгеи, говра да баьри волгеи. Къона вале а, тIемах чам баьккха волга гуш дар. Бутув дегIа хи, айхха тIабувха толашагI бола тIема гIирс.
- ГIожакх, цхьайтта шу хьалха дештошца тIом беш Тийрка йисте варий хьо?
Корта лостабир вокхо:
- Вар.
- Ер нах сихха лаьрхIа а лаьрхIе, хIара бIаьра бIаьрча оттавергва Iа. Хьуна йисте, шоаш гуш хургдоацаш, чукхийттача кIийле лоацаргья Iа. Хьоах тийша хургба хьа гIалий тIара нах. Меттахьара ма хьалахь, аз саг вайтталца, тхо довш латт, аьнна, хьайна мотте а. Кхийтарий хьо, ГIожакх? Хьай нах лорабергба Iа.
- Со укхазар вац, - аьлар КIанта, - са шахьар яьгай. Укхаза ноанахой ба са.
- Сихлелахь, ГIожакх. Нах лорабелахь. Ара ма къердийталахь.
- Мегар из.
- Бота, хьо бIунга хьажалахь. Говраш тIара Iодессе маьже хьоаергья оаш, со юхавалцца.
Шийца кхо новкъост а ваьккха, говраш ма йолхха хаьхка, ГIайте-гIала го баьккхар цо арахьа гIолла.
Хиво го тохача шин оагIорахьа гIап яьяр кховзткъа гIа берда йистера хьахотетта. Йоачаш хилча, херцаш чуухаш бар берд, цудухьа даьдар из иштта. Говра тIера Iоваьнна берда тIара Iочухьежар Хучбар. Цигга дIаэтта кIеззига уйла йир цо, корта лостабир ше говра тIахале, хетаргахьа ше яьча уйла раьза волаш.
Ше бIун тIа юхакхоаччаше а, СиргIилг вахийтар ший оарцаца, тахка.
Бота ший сураца малхбузехьа гел чу кIийле лаца вахийтар, пха тассал гIалийна гаьнаваьнна.
- Гардабал, эггара халагIдар хьона тIа да – гIалий чу а даьле гIап хьалаца. Арабувлача наьха тIIийрг а лаьгIъеннай хIанз. Тховсара тIалатаргбац уж, Патараза хьекхабаь, кайийтта, меттабахка безаргба цар. Аз лерхIачох - кхоана тIалатаргба уж, малх гIушлакхе эттача. Тховсара го бергба, цIераш согаргья, кхерам тIабоссийта. Кхоана паргIатта дIаболалургба уж - сона йовз цар, арахой, оамал.
ДIаюстараваьккха, наха ца хаззал, лоацца къамаьл дир Хучбара Гардабалага. Вокхо корта лостабора, ше кхетача хана, юкъ-юкъе дош юха а хоаттар, цакхеташ хилча.
Говра тIа ваьнна кулг лостадир Гардабала – цун бIу гIала хьалаца чуболабелар. ГIапа бийнаш хьалийцар, гIапа чухьанахьа техачаийнаш тIа гIолла хьалъайттар, хIара шин бийна юкъе итт-итта саг.
Никх санна бахача нахах йиза хинна гIала, маьркIажа ханна йоассаелар, наггахьа цIагIа дIаваха ца туга саг висар, ший биъ пен юккъе вала даьгахьа.
Хучбара лаьрххIа арабаьхача кIанташа, коашка лаьттах ехка йоахка гибаш хьаяьстаяр - феца йикъа миста чхьагIара хьадж етталора, амма тIемхошка къург ма бе аьннадар: чхьагIара хьадж хьакхийттар гIапа тIара арахьа чукхоссаргва ше, аьнна, дIакхайкадир Гардабала а.
Бийса тIаера, хьаьрчча, унзара бийса. Бутт хьалкхийттар, наггахьа морхашка къайлабоалаш, тIаккха гуча а боалаш. Iимад йоацаш йижар гIала а. Орамашка мукъадаьха лела доахан гора, шоашта дувша моттигаш лехаш. Юкъ-юкъе жIали а Iахар, ковна-дай дIабахарах саготделча санна.
- Яьй!
- Воай!
- ХIама дий цига?
- ХIама дац. Шугахьа?
- Тийна я оагIув, - вIашкакхайкар гIапаш тIа багIа саькхаш.
БосагIа, хьунашка багIача гIалийхаша шоай бераш попа хенаш тIа доахар, хIама гой хьажа. Хьуна йистте Iажа кIалха ферташ а тайса багIар Харсечун дезал, юстара йоккха сега цIи йоагар. ГIарбаши ши хуллеи доахкар даъахIама кечдеш. Харсе Iажах букъ а теха вагIар, гIайба тIаьнкIал а белла. Цун уллув топпара сурилг латтар, берте кад багIар кIалтIабаьккха.
ТIемхо-кIант хьатIавера.
- ЦIи дIайоае йоах шуга, - аьлар цо кхача кечбеш боахкача нахага.
- Тхога сага аьннад- оаха сегай. ДIа вагIачунга дIаала. Из ва тха да.
- Воти, цIи дIайоае йоах. Гуча да вай.
- ХIай? Фу яхар Iа?
- ЦIи дIайое йоах.…
- Йоах?
- Йоах.
- Хьан йоах?
- ГIожакха.
- Из малав вай хIанз?
- Тха бIунча ва.
- Iа фу аьлеи цу хьай ГIожакхага, хье къонах вале, хьа а вай дIайоае. Волле дIавала укхазара! Со малав хаций шоана?
КIант дIавахар. ТIаккха ГIожакх ше вера, пхьарс лаьца, бер мо, из кIант воалавеш.
- Хьо латталахь бIархьежаш. Гургда хьона тIемхочо декхар мишта кхоачашду.
Вокхарна из бIара а хьажанзар.
Баь тIа лаьтта хий чу хинна тIакхилг лоталуш латтача цIера IотIамохкадир цо. Iи гIаттар, цIи яйра, тIоададенна дахчаш ког теха дIакхайсар ГIожакха.
- Укхазара дIадовла. Хьуна юкъе дIачугIо. ЦIи езе, аьле чу сага, гаьннара гургйоацаш.
- Аьъ! О-и! Со малав хаций?..
- Iовдала ма хьувза. Воккха къонах ма вий хьо, де йиш йоацар кхетаделла. Хьагулъе хIамаш!
Дезал хIамаш гулъе тохабелар, ураиккха ши кулг Iодаххача виссар Харсе.
- О-и! Мишта? Сои?
- Волле, волле, Харсе, - аьлар сесага, - ер хьона моттар дац. Акхар бегаш бергбац. Хьо а ва, бер мо, мухаш ухаш, коанаIарашка дIарз детташ моастагIа воллаше а. Волле, оало, хьа къурдашка ладувгIа дог долаш бац бов арабаьнна нах.
Хьуна юкъе хIамаш а текхаеш уж дIакъайлабаьлча, ГIожакх бIархьажар ше вайтача кIанта:
- ХIанз хой хьона тIемхочо фу де деза?
- Хов! - жоп делар вокхо. - ХIанз хов.
- Хьаделахь тIехьагIа!
Пхьерал тIехьа кхаьчар СиргIилг ший тахкархошца: боагIаш латт, гарга ба. Джабе бIу ба из. Дукха ба. Арен юккъе кхы духьале е оамал боацаш, шин оагIорахьа дIа-хьа баьржаб довлой, бехача наьха кеп оттаеш, моастагIчоа моттийта. Моалоша букъ тIехьашка дитача сурах лата лаьрхIад цар.
- ГIаьххьа!- аьлар Хучбара.
ГIинбухьера оагIув лаьца, петарашта юкъе дIатебар Хучбар гIалгIашца. КIоаргга лаьттах боаллача кхерий тIа лерг дилла уллар цхьа къаьна тIемхо, чарахь. Кулг лостадир цо Хучбарага. ВIаьхвенна Iо а вижа, кхерий тIа лерг диллар тIемхочо - цIена къоасталуш йоргIах йоагIача говрий баргаша ду тата, айлуш, майлуш, гарглуш доагIар. Лаьттан бух эгаш санна хийтар Хучбара.
- Iимад йижийта. Таба. Вай долчахьа хьаласта тарлу цар тахкархой, вай гуча ца доале, бахийта.
Дехьарча дукъа тIа форд баьлча мо, гIар яьлар. Хьийлха багIацар уж, паргIаттта боагIар: говраш коач ца еш.
Цхьа ткъо саг, хьалхара тахкархой, баьхка хьанийсбелар кIийленнца.
- ГIалий чу цIераш сегаяц, кхерабеннаб, тебаб.
- Кхоана йовргья цар цIераш, гIалах чилла хулаш. ДIадаьлар ГIайте-гIалийдар!
- Духьалбоале?
- Малаш? Уж хIаразъяьнна хьакхарчийи, шоай Харсе хьалха а волаш?
- Оарц тIадоагIе?
- Фу оарц? Мала вухьаргва? Ши-ше кIалхарвала ма гIертий. Мишта байдар вайна духьалбаьхкараш! Ер чIоагIа низ ба. Юкъ-Форда йисте кхача боахк.
- Цига-м оалой а ма хиннабий.
- Фаьралг бар из-м...
Цхьаькханеша цхьа хийра мотт бийцар. Сайца а лаьтта говраш дIахахкар.
Хьалхабаьнна боагIараш наькъаш довзараш бар, вайгахьара нах, цхьацца шоашта болча аьттонна а пайдана а шоай мохк, шоай нах бехкараш.
Тата лаьгIденна ха эттар. Юхабаьхкар тахкархой - Iодоладелар моастагIий тоатол, вIалла чаккхе а йий-те акхар, аьнна, хеталуш, сов дукха. Хийра кIома хьаж эттар феца. Лерга новкъа дар баргий тата, кхы а новкъагIа дар из дега. Шеша довта мокхар тIа дижа кулг юхадаьккхар Хубара. Накха эккха санна, дорхал яр кераххьа. МалагIча дунен йистера баьхкаб ер вончий вай шахьараш, гIалаш йохае, вай кIантий есаралла бига, вай боккхий нахи бераши доаде, вай мехкарий сий доаде. ГIаьра къизий! Кхоана ховргда акхарна, хIаллой Дала, ГIонча Дала аьттув боаккхе!
Укхазара цIог нийлхденна дале а, хаданза дар, ГIайте-гIалий гонахьа цIераш лотаелар, цIерах яь чIуг. Дог чIоагIа доацар унзарваллал хIама дар из: есса бийса, тебаь улла гIала. Го баьккха из аре сийрдаяьккха, човхаяь, лотабенна цIера гIоз. Къамаргаш Iайда моастагIчун кулгаш, са къайла, ве гIерта.
- ЛадувгIалаш! ЛадувгIалаш, ГIайте-гIалий бахархой! Iовдала хIама да шоана дагадехар - шоаш толаргдоацача низа духьале е оттар. Шун фу низ ба?! Шо цкъа кхаллал дац моалой бIуна. Воа-а Харсе, хьо хьаькъал долаш саг ма вий. Сега цIераш гаций хьона? ХIара цIера йисте ткъо-ткъо тIемхо вагIа. ХIара тIемхо ма дарра лом да. Малхбузехьа акхар говрий барг ца кхеташ лаьттан чIегилг йисаяц. Вай фуй? Вайна фу мог? Харсе, хьо аьлашта юкъе хьаькъалца белгалвувлаш аьла вар-кх: хье ма лозавайта, нах а ма хIалакбайта. ГIап хьаяста. Джаби яхача бIунчочо дош лу хьона: хьо хье волчча беса гIалий-да вусаргва, хъа цIенах, хьа боахамах саго кулг тохаргдац. Йоалах мукъа ба доал деш бола аьлий а, бахача нахагара йоал йоагIа - из хала йоал а яц. Оалошкара кхыметтале герз дIаэцаргдац. ДIахезарий шоана?
- Хазар! Хазар! - юхакхайкар Гардабала оттабаь нах. - Тхо уйла еш да. Ха я тхона.
- Сатассалца ха я шоана. Жи, кертага болх байталаш.
Из къамаьл хьачукхайкадеш массехк го баьккхар гIалий гонахьа моалой туркхаша, уж туркхаш вай къамах нах бар, кIеззига а бацар, цар дувцачунга ладийгIача.
- Воа Харсе, хозаш вий хьо?
- Ва! Ва! - аьлар Гардабала, бата тIа хьоарчадаь кулгаш а дахка,- фу де ях оаша?
- Вай, оалой, Iовдала къам да, Харсе. Дулургдоацар де делле, пха хадийт вай. Хьай гIалий да вий хьо?
- Ва.
- Iа яхар дой наха?
- Ду.
- Коача кегий нах соцабелаш.
- Даггара болх беш да-кх тхо. СовгIаташ-хIамаш кечдича бакъахьа дий наха?
- Да.
- Хьо вай оалошха саг волчоа тара ва, мотт цIена бувц Iа. Iа даь гIулакх доадергдац вай. Аьнна дош отташ хург ма вий хьо. Укх кагийча наха хьехар деш а, ераш нийсача наькъа тIа боахаш а, къахьегаш да тхо, доккхагIдараш. Тхоай йола торо вIашагIтехай. Къаьстта сенах тоам хул цу Жабена? МалагIча совгIатах дог, деша, меллургдар-те цун?
- Дика дой, герз, зипа хьоарчамаш, дошо ега хIамаш, чхьагIар, лаьшта юкъера хержа массехк хоза кхалсаг... ераш а вай санна нах ба, вайна хьаштдар хьашт да акхарна а.
- Из ма дика да! – аьлар Гардабала, - Цунна хьашт мел дар сахилале оаха вIашагIтохаргда. Жи, хьо мела ма хилалалахь. Хьа гIулакхага со къаьстта хьожаргва. Вай - воайла ма дий. ЦIи фуй хьа?
- Гуми я са цIи. Со акхарна дегIала ва.
- Ма аьттув ба-кх из! Тхона а накъавоал-кх хьо. Корта болаш хилча иштта да. Кхы бий хьоца вай нах?
- Ба. Ер кхайкаде бокъо йолаш тхо кхоъ ва. Вожаш дикача дагара бац. Iехавергва хьо. Са цIи яккхалахьа моалой духьалбаьхкача.
- Из мегар, Гуми. Жи! Хьо мела ма хилалахь вай гIулакха.
- Са тассалца ха яьккхай аз вайна, Харси.
- Тоъаргья. Ер бийса дIайоаларе-м…
Селла цар го боахаш цхьанне лакхера Iад эза тIаьск тоханзар, цох тешам хилар моалошта, гIалий бахархой кхерабаларах, карабахка кийча хиларах а. ГIалий-да Харсе тIема воккха аьла воацилга моалой хьалхошта ховш дар, кхычар дIадийца. Iехабаь карабахкийта таIазар-м де лаьрхIа бар уж: фос яьккхеи, гIала йоагаеи; тIом бергбараш шоашца дIабига, е боабе.
Ма йIаьха бийса яр-кх из!
Хьалхара боргIалгаш Iаьхар. Юкъ йолийта, цIаькхаза йолаелар, ше-ше котъяла гIерташ. Царна фу хов адамаша леладечох, шоаш яхаш йолча моттига тIакхаьчачох? Цар гIулакх шоай ханна Iахар, из Лакхара Даьла лаьтта сердало йоссае кечвенналга хьахайтар. Цар из хьа а ду, хьалха ца ювлаш, тIехьа ца ювлаш, ер Дуне кхеллача-хоне хан-ханнахьа. Уж боргIалгаш хезача, тIемхой кер бIоахлора, моастагIа а селла унзара хетацар.
Анаюхе цIаьскар сегар.
Чехкача боларца гIапа ий тIа гIолла чакхваьлар Гардабал, тIемхой айбеш, дог ураоттадеш.
- ХIанззолца Шинфордаюкъе хиннача тIемашка вай, дугрой, юхь мара букъ байна саг вац. Даьша иштта леладаьд из. Тахан аргIа воашка кхаьчача эсало гойтаргьяц вай! Яхь еций вай! Цу арахьа кIийленаш лаьца багIа вай вежарий довлой, гIалгIай. Вайх бIубенна, ер моттиг вайга еннай довтбе. Вайх тийшача цун яхь а, вай даьй яхь а йохкаргйий вай, ца довра духьа.
- Шек ма вала хьо, Гардабал! Тхо эсала корадергдац хьона, ер доладелча. Майрра хежа хьо цу арахьа дIа. Вай хойтаргда акхарна дугрой малашб!
Кулг лоацаш, белажах кулг тохаш, корта лостабеш чакхваьлар Гардабал.
Сурхой гулбаь, бийсанне дIахьийхадар Гардабала де мел дезар. Сурхоша шоай бIаьрчашта хойтар, вокхар - дIахо. ХIара тIемхо вар де лаьрхIар ховш.
Сийрдаяьлар аре.
Пха тассал мара юкъ яц моалоштеи гIапаи юкъе. ХьоалчагIе баьхкача мо, багIа моастагIий цIерашта юхе. Из говзал я. Тхо маьрша да, яхалга да.
Говрашца пхи-пхи саг волаш тоабаш хьагаргаяьхкар, туркхаш кхайка болабелар вай меттала: гIала гIапаш хьа а яста, оашош кечдаь совгIаташ духьалда.
Цхьатарра массе оагIарахьара юхакхайкар Гардабала кечбаь кагийнах:
- Баркал хьона, Гуми! Шоана а, оалой туркхаш. Оаш сийсара хьааьннадецаре, ма дарра тхона хацар ер гIулакх миштад. Укх моалой тийшаболх а. Оаш, кара ма гIолаш, кечлелаш, делча тол шоана аьлар - тхо кечделар. Шоаш лергдале а, къонахчул да шоана карагIдаьннар. Оалой оашархоша вувццал КIант ва-кх хьо, Гуми! Шо а юхедиссараш. Шун вежарий эсала бац!
- Ва фуд оаш хIанз дувцар? ЭгIадаьд шо? Вир хьоа биаьб оаш, кхала чиш меннад оаш? Сийсара вай дийцар…
- Оаш аьннар хьадаьд, Гуми. Кечденнад. Латаргда, гIоргдац кара. Са хиллалца кечам баьб. Доккха гIулакх хиннад! Сий хилда хьа, Гуми, хьайна доаггIача бесса!
КIалхар хьатIалувшбараш ца хозийташ, лакхера IотIалувш бар Гардабала кIантий.
Хьалхашкарча мугIарашка цхьа кегар хилар, гIувтта баьлар моалой, цIогIарч даьлар човхабаьча нахага.
ДIаайтта Керттерча наIара духьала кхойтта хьокха бегIар, кхойтте а хьокха тIа кхойтта саг IотIахоавир. Царна доагIар из.
Ма чехка гIайттар-кх моалой, ма сиха нийсбелар-кх. Лакхе гIолла шокарч етташ Iаьржа такаш хьекхар - цIера хаьшкаш дар уж, гIала лотае тувса. Юстара лаьтта аьла токхораш лотаелар, чана аргIаш, цхьаццанахьа хьеха коаст тIайилла тховнаш - дIадоладелар къиза гIулакх, дIакхастар, адамаша хийга къа а, боахамаш а, синош а охьаш йола тIема хьайра.
ГIапа тIара дIахьежача гуш дар касараш мо нийсденна латта сураш. Чухьелха кечлуш бар уж. ЙIаьха кIай кочамаш ювхар аьттехьа латтарашта, аьрдехьа - къоарза бедар ювха нах, фаьрсий, Малхбузехьара бусалбанаши, шоай лоIаме боацаш, низах тIем тIа боалабаь. Царга товраши урсаши мара герз дацар, бакъда тIехьашкахьа юхахьажа, бовда бухьаргбоацаш, гемакхаш Iетташ чулаьхкар.
- Ор-р-ро! Ор-р-ро! - дийца зIараши ардакхаши духьаллийца цаIаш боагIар, царна тIехьа теба цхьакхаш боагIар, мушаех элла сомма дIарз-бIоагIа бахьаш. Турсаш духьаллувцаш, уж лехкараш боагIар тIехьа. ЛерттIа цкъа тоха а кхийнзар коанаIарех дIарз, бий кор хьадийла лакхера Iочутехар деза тIой: тIаьскаш техар - аьча Iобахкар, биссараш юхагIертача, уж кIалхьош цхьаькха талгIий техар - кхы лаьгIбеланзар из тIом, тIа-тIа майлуш дIабахар, чакх-баллалца. ЦаIаш легар тIаьскаша, овгараша лозабаь, тIехьабоагIараш, царна тIагIолла кувгаш бетташ тIаудар гIапа, лестабеш мIараш тувсар, мушех тувсалуш урагIаухар, гIапа бихье кхача гIерташ. Мушаш теда кхоабацар кIантий. Хьо цаI тийда хьаверзале, массехк тоссар цунна уллув. Зунгатий кеп яр из. Уж хул-кх шоаш доадешше хьалха удаш. ТIаьский догIа дар хьатIадетташ лохера.
Массанахьа кхоачар Гардабал, массанега ала дар:
- КIеззига кхы а латаргда вай, кIантий, малх гIушлакхе кхаччалца. Дадала шун, ломаш яI! ЦIокъаш! Ши муIа вIаштта лаккхалца, гIап ма хецалаш. Ши муIа вIаштта лекхача, вIовнашкахьа довдаргда шо, тIаьш чутовса диц ма лелаш. ВIовнаш чIоагIа я вайна, ши гIа сомма да цун топпара пенаш. Чухь хий да, кхача ба - шек ма довла! Бетта дагIа торо я вай цу чу, кхы тIада оарц деце а.
* * *
Хьазилгаш хинна гаьна буххье дагIар бераш.
- Эйш-ш-шахь!
- Фу хилар цига хIанз? Яьккхар гIап? - хет лохе латтача наха.
- Баге хIана сецай шун? Лее ца езача ма лейой оаш, саца ца тугаш.
- Йоккхача коанаIарашта хьалхашка гIув боллача кхаччалца деккъий дада.
- Лоамеш! Лоамеш! Лоамеш ийца, чухьийлха болх. Ов-вой цига доаллар!
- ГIап яьккхайий? ГIап!
- ГIапа тIара чулег. Лоами божабир оагIорабаьккха. Ол-ло-лай, ма дукха лийгар! Шо даьха оагIув еррига йоагаш латт. КIур ба - хIама гац.
Яьржача попа кIала ши кулг наькха тIа чоалтеха латт ГIожакх. Цун сур салоIаш дагIа, шоай говрашта юххе, бакъда, сагота ба кIантий, чIоагIа сагота ба. Тайп-тайпара ба царна юкъе: тIом эггара хьалха гуш, унзарабаьнна, гош эгараш ба, мичча беса хаьда а ер дIахаьдача бакъахьа хетараш; шоай гIала йоагаш, дорхбенна латтараш а ба, царна хац шоай бIунча фу деш латт, кхыбараш летача хана; шоай декхар довзаш тIемхой а ба царна юкъе – уж сапаргIата ба.
ЧIоагIа сагота ва Харсе. ДIа а вода из, хьа а воагIа из, амма ГIожакха юхе мара сапаргIатавалац из.
- ДIатIа хIана долхац шо? ЧIоагIа Iалаьмат ма дий цига доаллар, - оал Харсечо.
- ГIоргда, даха дезача ханна.
- Маца хургья из ха?
Жоп лац ГIожакха. Укх сагах кхета магац Харсечоа. Иштта хул саг? Укхо-м бIаргацIацкъам мича оз - йоагаш гIала латт, бIаьш-бIаьш Iана легаш нах а латт. Ер латташ ва, вIалла сагота воацаш, укханна юхе маьршагI-м я Харсечоа.
- ВIалла кхерий хьо?
Юхавийрзе бIарахьож ГIожакх, цакхеташ мо.
- Укхаза хьатIабоагIе фу дергда вай?- хоатт Харсечо.
- Латаргда.
Лаьтте, лаьтте, корт чу а белле, юха ший дезал болча хьун юкъе чутулл Харсе. Дукха ца говш юхавоагIа из. Доккха са а даьккхе ГIожакха юххе дIаотт. Вахьац йистхила, лоархIавац ГIожакха оамалах, сийсара буса ше човхавар дицдаланза а ва.
- Оалошха вац хьо, кIант, вий?
- Ва.
- Из корта гIалгIай оамалха ба хьа, бIаьхха Iохийца, оалоша боаша ма боаший, хьаькIудж, бите.
- Са нана Гармааре иллача гIалгIай пхье тIара яр.
- ХIа-а, ноанахоша шоайгахьа увзаш хиннав.
Йистхилац ГIожакх. Ча санна, ког кога тIара боаккхаш латт Харсе. Кий бе йоалл. КIудж хьалхашкахьа Iочуулл, баьша тIаршингбаьккха корта хьацарах леп. Доккха садоах цо. Дуккха цун хаттараш жоп доацаш дус, хIаьта юха а юха а тIемхочоа хьатIавоагIа из, сатем беха.
ЦIаьхха бIаргкхийтар цох ГIожакха, мишта къахийтар ала Iа, га дехача берах санна. Кхы ше теркал ца ваь дIавийрза дIаводаш вар Харсе.
- Воти, - техьакхайкар ГIожакх.
Юхавийрзар вож, гIадваха, доккха дика шийна дича санна, велакъажа.
- Воти, шек ма вала хьо. Кхера везац хьона!
- Везаций? Тхо кара дохийтаргдац оаш?
- Дохийтаргдац.
- Миштав из, вай довтбий харжар?
- Дика ва. Вай толаргда.
Дог къайла лаьтта Харсе мухьбаьнна вийлхар:
- Хьа уна вала со даьлаI, кIаьнк! Ма дош да-кх меттахьа. Цу маймалашка ма доадайталаш тхо - оашош доаделаш. Сай синах воаг ма мотталахь. Къонахий-м а дIа-хьа теха а ши-шийна теха а байна дIабаргбар, ер вай кхалнах цу маймалашта кIалбуссе ийрчабоахаргба, ер вай кегийргаш дуъаргда цар.
Батах пхьош хьакха, ГIожакха бIарахьажар из:
- Дог ма кхардалахь, кIаьнк. Со-м, во вале а, воккха саг вар. Кхера дезац ях Iа? ГIала-м йоагаш латт.
- ТIом ба ер, воти.
- Ба те! Фуд аз дувцар. Аьъ! Хьо-м вIалла шек а вий-хьогI?! ГIо со хIаьта, нахага ма кхера ала аз?
- Ала, - бIа тассар ГIожакха воккхача сагага, вела а къажа.
- Дадар... Аьъ! - когаш чоал а детталуш хъуна юкъе нах болчахьа дIаведар Харсе. Ер IотIакхаьчача унзарбаьнна махьарч ухаш кхалнахи, саькхбаьнна маIанахи, шоаш фу дича бакъахьа да ца ховш, Iимадаш ухаш бераши - таьзет доаллар эрзон тIа петарашта юкъе. Укхазара дIахьежача, наха йоагача гIала кIур гора, вIашкадетталуча аьшкан татеи тIемхой цIогIарчи хозар: фуд-малад ма дарра къоасталацар - из гаьний бовхьамашка дагIача берашта гора.
- Фу хилар шоана? ЦIогIарч хIана детт оаш? - юкъе чуиккхар Харсе.
- ГIап яьккха чубаьннаб, йоах, - аьлар гонахьа лаьттараша, - кIалдисар вай.
- Малав из къамаьл хийцар? - тIачайхар Харсе, бIаргаш а къоарзадаь.
- Къамаьл эшаш дац укхаза-м. Берашта гуш да. Дайдда мича гIоргдар вай?
- Фу, къамаьл да оаш дер? Къонахий деций шо? Шоана фу моттар? ТIом ба ера-м. ЦIераш еттаргья, боахамаш доагаргда. ГIап а ден-юкъа массехказа дIа-хьа йоаккхаш хул. Истех эхь хета! Дезал ма бий вайна бIарахьежаш. - УрагIахьажар из, - Iодала цу тIера, къотIа, хьайна ца ховр ма дувца. Кхеравенна, хачи бIехъяь вагIа хургва. ХIай дадала шун, къонахий даьлаI! Беро аьнначох оатхал а яь, корзагIбаьнна. Уж герзаш сенна эхкад оаш, оалой? Бедар хозъе эхкад, е эшача тоха эхкад. Сиха шеввар хьагуллелаш, шоай кхоачам а тIехьа. Лечкъар гIалий дакъах варгва шоах! Шо, кхалнах, дезалашка хьажа, бIаргаш хьаьтIадаьнна ца а кхесташ! Йолле хьо а! - тIачайхар из сесага.
Берригаш Харсечоа бIархьажача бисар: ер царна вовза Харсе вацар, ер хийцавар, наха ма довзарий цун денал - шун тIара майрал. ХIанз эггара бирсача хана хьажал хьай! Берза чо боаллаш хиннав.
- Воккхавар, зIамигавар - юкъах тIехкар хьерчар дIарча баь тIа дIаовттаргда шо. Ха кхаьчар - лергва, дийна висачо дуне дуаргда!
- Iа-а дадала, Харсе ваьча!
ГIАЙТЕ – ГIАЛА
ГIайте-гIала яккха бенар Джебе бIу ба, беррига а бац. Джебе Iовдал мичав, ший мелбоа тIемхой цхьаннахьа дIачу а лаьхка, хаьнаьх тIоараш теха, Iоха. Ер ах бIу мара бац, цу тIа кхом боацаш моалой чу а ца хехкаш, моалой кхобу, кхыча къамах нах боабайт.
Уж кхобе безац, уж цар кара дукха ба. Вайна-м ужаш а вожаш а башха бац, шаккъаш а вай доаде тIаудаш ба. Вай уж боабергба, низ мел кхоач. «Со фу бехке ва? Со сай лоIамах мичав», - Iа аларах мукъавоалий, со ве герз даьккха хьо тIавоагIаш хилча.
Джебе мичав а хов – БIарой-шахьара го баь латт. Укхазара гаьна яц из. Баха нах, цаI мо, шевар араваьнна, духьалъайттаб. Цхьаккха а къамаьл тIаэцац, хов царна шоаш мочарна карабахача хиннар. БIарой-шахьара гIап тIох етта а я ворхI пхьагIат лакха я. Кхалнах а бераш латт йоах гIапа тIа. Тахкархоша денад из дош. ХIанз сиха ва Хучбар – БIарой-шахьар йожийта йиш яц. Из йоже, ГIайте-гIала а йожаргья.
Инал воагIа аьнна шийна кхаъ беча, нах духьалабахийтар, хьагуча ма довла, аьнна. Инал ше хаьхка хьакхаьчар.
- Воллелахь, Инал, хье ма водда. БIарой-шахьара оарцагIа. Цига ораш да шоана, хьунаш я шоана. ДIачугIертте кач ма гIолаш, цар оачаргда шо. Ка еттаргья оаш, шахьар яккха аьттув бохабеш. Ер дIачакхдаьлча тхо IотIадоагIа шоана.
Инал дIавахар. Дика да-кх, дегаондо яьлар из хьакхачарах, ераш дIатIакхачалехьа из гIала яьккха еце, аьттув боалийтаргбац моастагIий гIапа тIа латтачар а дог айлургда.
Укхазара тIом гIалий чу баьннаб, гIап дIахийцай. Готтача орамашкеи коашкеи латаш ба нах. ТIехьашкара хьатIаухараш новкъостий дакъашта тIагIолла аха безаргба. Хучбара ха-м хов цу юкъе доаллар. Даггара ладувгI цо. Лергдилла ладувгIаш ба дуккха, цо ладувгIа овттабаь кIантий. Хьежа ма отталда адам, нах бовш латтача метте хIаьта а - йоккха сагото я из.
Лийта чу ураэттар цхьа тIемхо, лерг а дилла, баге а йийла:
- Хозий шоана?! Хозий? МуIа лекх!
- Хучбар, ладувгIий Iа?!
Юкъа тIа кулгаш а дехка, бIаргаш а дувшадаь латтар Хучбар, дега хьамсара йиш хезача санна.
- Оаш кIеззига геж белаш. Вай ха а хьакхаьчар. Со юхавалцца сатоха могаргдий шоана?
Петарашта юкъе гIолла говр хаьхка, ГIожаркхарна IотIавахар из. Довтбий бIаргагушше а меттахьара хьайра нах, из эрна доацилга кхетадаь, нуврий бохкаш оза болабелар.
- Укхаза-м ши бIунча хиннав, сона цаI ва моттар, - аьлар цо вела а венна.
Юстарабаьнна латтар гIалий тIара къаьна оалой, шоай Харсе хьалха а ваьккха.
- Сагота хинна хурд шо. Бехк а бац. Ха кхаьчай шун. Моалоша гIап яьккхай, вай кIантий ормашка гIолла юхалаташ тIехьашкабаьнна, туп хьалаьца багIа. ХIанз мо тIалате боадж-моарзагIа юкъе нийслу уж. Харсе, шо а лата доахк?
- Ай, тхо фу даьраш да? Тхоах къонахий хетаций хьона?
- Сонеи? Сона шоах къаьна, ка етта Iаьма йоара берзлой хет. Кхакхаш тедаш шоай дог Iобадеш! Бага къоахкаш йиссайий шун, оалой?
Беттара тур даьккхар Харсечо, цун бIухоша а.
- Гургда хьона, довтбий, тхо малашд!
- ГIожакх, - аьлар Хучбара тIемхочоа белажах кулг а теха, - вайна есараш дезац. Сенна деза вайна уж? Фу ду царех?
Корта лостабир вокхо: кхет.
Кулг лостадир довтбе. Юхь сийрдаяьлар ГIожакха, гош хьоабир цо говра, юхавийрза кIанташка корта лоастабир. Меттахьархьайна хьетт хинна, шин тоатолах чухьийлхар баьреш босагIара. Ювлаенна лаьтта говраш майлуш йолхар, коачлуш, са мукъа доалаш. ГIожакха ший говр хьаулувтессар Харсечо. Корта лостабир цунга ГIожакха, из шийх хьахьекхалулга ховш. ГIапа хьалхашкара аре къайлаяьккха декъий дадар, Iокхайса барзкъаш санна, гIапа кIал а вIашкабеттабенна бадар.
- Шо - аьрдехьа, тхо – аьттехьа! - аьлар ГIожакха гIапа коанаIарашка кхаьчача.
* * *
ГIап лоаттае кхы аьттув боацилга хайча, бийнашкара тIемхой тIехьашкабаьхар Гардабала, гIалий доагаш латтача цIеношта юкъе ковнашка кIийленаш лувца, аьлар царга. Цул тIехьагIа хьабаьхар гIапаш тIа латтараш. Байдда тIехьашка а баьнна, тIаьш Iочу а тайса, шоаш ма болхха вIовнашкахьа бахар уж. Из туп тIехьашка, берд болча оагIорахьа яьяр топпара саьнаргех. Сомма етта ши в!ов яр из диъ лашхар долаш, шоллагIча лашхар тIа мара наIараш яхкацар. Шин вIовна юкъе юкъ яр ткъо гIа, кхоалагIча лашхарашка тIий тилла дар дIа-хьа. Из хьалхара лашхар гоннахьа кIира маркхалца кхера билла яр, цул совгIа, топпар чутеха бутув яр. Йиъъе оагIорахьа бархI ниI ягIар, хIара наIара оттабаь шишша лоами. НаIараш геза дилла яр, чухьанахьа гIовраш дехкаш, цул совгIа кхера биллача ий тIа кIоагаш доахкар, наIарех гIертаду бIоагIий чуувттадеш.
ГIапа коанаIараш кагъяь, цигахьара чухьийлхар моалой, зунгатий мо, мушамех товссабенна гIапаш тIа баьлар. ГIапаш тIа баьннараш, орах дехьа ца боалалуш дикка гайра. Хьалха чубаьнна эрсийи фаьрсийи йистерча коашка гIолла дIабаьржар. Уж юстаратайса чухьийлхар дошлой. Цхьа тамашне хIама хилар царна: хьалха болхачар говраш лийгар, тIехьа болхараш тIабеттабелар - говрий а адамий а гурмат хьахилар цига. КIура юкъе шоашта хиннар юххьанца кхетаданзар моалоша. Уж метта бахкале, доагаш латтача цIеной тховнаш тIара, коашкара, корашкара догIанха тIаьск тIадийлхар. Говр дIайохалургйоацаш, сунт теха хьалъйикъар орама юкъ дегIамех, наьха а говрий а. Массехказа из болх шоашта хилча, кхетадир моалоша хулар фуд. ЦIеной йисте ягIача гаьнех дIа а бийхке ормах пхорагIа муш болл, ши дол лаккха. Хаьхка болхача дошлошта кIура юкъе из муш га а гац. Кувгаш товсаделе говраш Iолег. Цу ханна массанахьара хьатIаетт.
Кхийттачул тIехьагIа лоралуш болабелар моалой, из кIанташта эшар дар, сихха кIийленаш дIа а хийца туп йолчахьа дIабайдар. Йоккха йов ца хулаш, моастагIчох дика ка а теха, туп хьалаьцар Гардабала, кхоккхе лашхараш, лоамеш латтийтар.
- Лоамеш хьачуэц вай, Гардабал? - хаьттар цхьан дугрочо.
- Латтийта.
Цецваьнна бIархьежар вож.
- Гургда хьона!- аьлар Гардабала пIелг урагIа а бегIа. – Лоами бац хьона из - цIера хаьшк да из.
ТIемхо кхетанзар цунах, кулг лостадаь дIавахар, цаI хургда аьнна.
- Багаш хьаллотаде! Сихха хьаллотаде! - оалаш чакхваьлар бIунча шинна гIалий чу.
- Багаш эшаш болх ба вай Гардабал? Боагаш лакхбенна малх хилча, йоагаш гIала-шахьар хилча, багах фу ду вай?
Кулг а лаьца саьн чу дIавигар тIемхо Гардабала. Боккха пед латтар цхьа Iаьржа коача хIама чу а йолаш. Педа юхе дуккха гIажамаш ядар, бухье пахашкаши къажа гермеши хьоарчаяь.
- Ер мехкадаьтта да, кIаьнк. ЧIоагIа доагаш да, Iалаьмате йIайха хул укхан цIи. Хьайна тIавоагIачоа бата тIа Iоттаргья Iа, тIера чугIоргва хьона. Лоамеш зийрий Iа Iаьржа долаш? Мехкадаьтта хьекхад царех а. Кхетий хьо? Волле, массанега укх гIалий чу дIаала.
КхоалагIча лашхар тIа биъъе пена гонахьа хьалдетта, корашка кхаччалца тIой латтар, цхьан боарамах нийсдаь, сага керттал долаш. Корашка, лохе санагIех теса тIораш дагIар. Цхьа дол шорал долаш кора арахьа йилла улг яр из, алтамаш доахкаш. ТIорах а тесса, гIалий кора лакхе йоллача чIугах тасса корс уллар. Корса юхьигах аьшкан мIара боаллар, санагIах дIатоссаш; тIора бизза кхерий IотIадохк, дIааракхувдадеш. Арахьар хьатехар кхетар кхера везац - тIора духьалатт.