Коазой Iийса
ГIАЛГIАЙ
(роман)
Редактор Горчханов Бадрудин
Художественный редактор Кодзоев Изновр
Корректор Арчакова Аза
Компьютерный набор группы Кодзоева Нурдина
Художники Имагожев Хож-Ахмед,
Эльдиев Руслан,
Кодзоев Изновр,
Кодзоев Элберд.
Обложка Кодзоева Изновра.
Книга издана при содействии депутата Государственной Думы
Кодзоева Башира.
Хетаду Коазой Темура сийна
Дешхьалхе меттел
Вайна дукха бIарга а мА дайнад, вай дукха ла а ма лайнад
Эггара хьалха
Ха дIайолаялча гIоне,
Лоам ше а саг эшаш ма хиннаб,
Сага лоам эшаш санна.
(Визма Белшевиц, латыший поэтесса)
ПЕРВАЯ КНИГА
МАГАТЕ-ФАЬРАТЕ
ОАРЦ
Ше ийша ца хилча, котваьннарг лоархI саго, Iа дIауйлайича, харцахьа дац из. Шолжа тIа лаьттача тIемах ма ярра белгало йолаш ийша а котваьнна а цхьаккхе вацар, цудухьа хIаране ше толаш лоархIар: моалоша шоаш котбала лаьрхIа а боландаь, кот ца баьлча Iе йиш йолаш а боацандаь, оалоша - бокъонцахьа тIом, шоашкахьа тараз дезденна сецаб мотташ боландаь.
Укхаза цхьаькхаш бар - дештой, оалошта гIончала баьхка. Царна моалой бовзар, цар маькарло ховш бар, цар моцагIа човхабаь а бар, амма деррига-м царна а хацар, ца ховлга шоашта тIехьагIа гуча а даргда царна.
Ер Дуне, эггара хьалха Адама фуртангаш лаьтта гIолла дIадоладелча гIоне, массехана - хIара денна, бетта, шера, хIарача замах - наха хьехаш хьадоагIа: водар фуд - дикадар а фуд, мишта лела веза, мишта ваха веза. Селла дукха хьийхача, гойтача, ер накъадаргда-кх, аьнна, саго тIаийца, Iодилла хIама дац. ХIаране ше Iовша дезаш, тахка дезаш, довза дезаш хул.
Шинфордаюкъ моалошта дагайоалла дукха ха яр. Лаьттан букъ, шоай тIаьръюкъ мо, бовзача тIаьргхоша бийцаб хáнашта. Шинфордаюкъе улла мохк, пхорагIа лоамех карташ теха, Дала бийкъа а бийкъа: зIилбухе - йIайха, кIаьда йиза моттигаш; гIинбухе - хьунаш, аренаш, даьгIенаш, хиш. Моалой мел йола говрий ремаш хьавIашагIтехача Iангара яха торо хургья цхьан Шолжа йисте. Цу тайпа хиш - массехк. Из мохк сов бIайха бац, е шелал Iаткъаш цIайза а бац.
Шоай уйлашкахьа мерзбелар царна ер вай мохк. Оашархой иллешца бувца баьлар.
Дадар, ший уйлан тIехьа-м саг а вода. Шоай цу зIамигача говраш тIа хайша, Субэдэй-бахатури, Джебе-нойони, шоашта духьалнийсъенна гIалаши шахьараши Иране а йохаяь, тохаш-Iотташ Хьалхарча Азеи Гуржехьеи чакхбаьнна, Аьшкан наIараш яьста, вай аренашка чухьийлхар. Вай лоалахой селий а човхабаь, баьхкка Шолж Тийрках дIакхеттача хьаайттар. ТIаккха тохабелар оалой а, мичча хана цкъа шоаш духьал ца эттача баргбоацилга хайна.
Моалой цIихезза ши бIунча Аьшкан наIарех арахьийлхача, царна тIехьа кхо бIаьзза бIаь совгIа шоай мехкара боалабаь тIемхой бар, цхьа тумен совгIа шоаш новкъа боагIаш аьчачарех хьатеха а бар, берригаш виъ бIаьзза бIаь тIемхо.
Лотаелар оалой шахьараш. «Оарц дала!» - яхаш, ада баьлар нах, аьла-оалой урхаз Ачам хьалха а волаш. Магате йоккха кхетаче хилар цу хьакъехьа.
Хоамчоша говраш хаьхкар Шинфордаюкъе гIолла Iо-хьа, мехка хьалхой тIабехаш.
Ца говш кхаьчар дугарой оалдар Доадой Гардабал, лакха тенна оало, инкал миссел лакхача говра тIа вагIаш. ДегIа дозалга хьежа воацаш, Гардабал кадай Iовессар дын тIара. ГIулакх де духьалвенача хуллочунга дирст дIабе а елла, велавенна баламах кулг техар - вож Iосоттавелар, сов из кулг деза долаш.
- Воше, мукх ма биллалахь са говра, кен мара мегац цунна. Кхетий хьо? ХIанзехьа хий ма малийталахь. Iа са говр йоайой, Ачамаза, говр я хьона, аьнна, цхьан газа тIа а хоаваь цIавохийтаргва со!
Ше а велавелар, эздой а белабелар.
ТIаршингбаьккха, баьша Гардабала корта, сов шаьра болаш, маьлхе, къоагадаьча аьшкан санна бос лепаш бар. ХьаькIудж, кIажарг яь, аьтта оагIорахьа Iочууллар. Iаьржа сайса мекхаш, ковраш мо, дIадагIар шинна оагIорахьа. Шийгара говр дIаийцача, тIакхулла бега маша цхьан баламах а тесса, гIагIа нийсъйир, кIеззига оагIоратекха шалта хьалхашкахьа теттар, дошо зIанарах илла оалдара фета нийсдир, наькхаулга юккъе хургдолаш. Фета тIа цIокъ дилладар, тоссадала кечденна.
Гардабал лагIашта гIолла урагIводаш, кIалхара ардакхаш цIайзар, IотIадахача дозалах. ЦIендаьй хьаьшийга хаттараш де кхелехьа, Iовессар довлой къона оалдар-аьла Патараз а.
Цул тIехьа Магате кхаьчар овшой урхаз Терсбийи, цун ворхI эздои шийтта ларбои. Овшой ара-оалой лоархIаш ба. Уж хьалха, моцагIа ара-оалой урхазо доал деш хиннаб. Шоай низ чубелча, доазув хоададаь, урхаз хержа уж Iохайша бIаь шу хIаьта а хургда.
Нашхой хьалхо Пеш кхаьчар ший кIанташца-зIамагIашца.
Малхрой оалдар Патараз бийсана кхаьчар. Сецца кхаьчар ара-оалой урхаз Сосаркъа, цун тIехьа кхаьчар ГIалгIай мехка-да Лом-Берд. Наькъа цамогаш а хинна, хорш тIаена, цIераш сега сайца лаьттаб нах ГIалме дехьа из метта валцца. ТIаккха кхаьчар дештой хан Котян ший нахаца. Уж кхаьчалга хайча, берригаш арабаьлар царга хьажа. Дештой массарел къердаш бар оамалца, бедарца, сибатаца. Царна шоашта къаьстта кечдаь латташ цIа дар ий тIа тайса кIувсаши пенаца овттадаь гIайбаши.
Аккхой тоаба кхетаче йолалуча ханна кхаьчар. Соанроша шоай каь вайтар, кхетачено баь юкъара барт, моллагIа из бале а, тIа а эц шоаш, шоашкара доагIар хьаде кийча ба, ала, аьнна.
Йоккха Кхетаче йолае цIувнаша могадаьр кIиранди дар, цудухьа бIарчча ди-бийса даьккхар гулбенначар сакъердаш а салоIаш а. Ачамаза, хьаьший гIулакха, Магате мел йола торо гIоттайир. Ачамаза гIалашта гонахьа мел хинна моттигаш наха хьалъйизар: дукха ха яр иззал боккхий хьаьший барта гIулакха укхаза вIашагI ца кхета. Арадаьнна къамаьлаш дар, гуллама бахьанех лаьца. Нах сакхувш бар цхьа Iаьржо тIайоагIалга - из фуд бокъонца бакъдар ховраш кIезига бар. Массара бувцараш - моалой: цIагIа дезалашта юкъе, пхьегIашка, зIамигача а йоккхача а тIаьргашка, кхыметтале ораме ловзаш доахкача бераша а оалар: «Прынг: со - оало, хьо - моало!» Ховр наха, из кхетаче моалой бувца гулъенналга, амма хацар уж фу нах ба, фу мотт бувцаш ба.
Даиман шоашца довне хинна дештой а Магате кхетаче баьхка бIаргабайча, хайра наха, дувца лаьрхIа дош мел цIенхашта да.
Чу ца болхаш ди-бийса Ачамаза гIалий йисте доахаш бар, цIагIара шоашта гIандаш а дайта. ГIалий гонахьа кхолха ларбой го оттабир, гIулакх доацаш хьачугIертачар кхетаченна новкъарло ергйоацаш.
Юкъ-юкъе аймешка - туркхаш ховшабир, мел аьнначох керттерадар кхайкадергдолаш, туркхо туркхагара эцаш гаьнна дIагIоргдолаш. Массавола Магатера пхье-да кхетачена юкъевахар.
- Вежарий, аз шо вIашагIтехад, вIашагIтоханза ца воалаш, сайна ховр шоана хайта, сай сих дар шун дегаех кхетийта, шуга уйла яйта. Дукха хIама дайнад укх мехка, эрг-эргаш гIаьра моастагIий ихаб вайна тIалата, вай довха, вай дехка, вай доаде: джелтий, ромой, фаьрсий, Iарбий. ГIинбухера чулелхаш хиннаб цIарматаш, хосрой, кхы Iаяха вайца маьрша дештой а хиннабацар. Из деррига кIориг да шоана, берий ловзар да шоана, тахан вайх лата тIабоагIача моалошта юхе, - аьлар кхетаче дIайоалаеш Ачамаза. - ТIемхо ший моттига кхоачам бича воал, цо жоп дала дезар довто гом тассал лаьттан чIегилг я. ЦIен-да ший ковна доал дича, ков лорадича мукъавоал. Пхье-даьшкара, шахьар-даьшкара шоай пхьедех, шахьарех жоп кхоач, цар кхадж боккхагIа ба. Вай, тахан укх Кхетаче дагIараш, мехка хьалхара жопе овттадаьд. Вай яхар хьаде-м тигац наха, вайгара жоп дIа-м дех. Шун уна вала со, даьлаI, хьатIавоагIача моастагIчоа хьалхашка, вай боаца барт ца гойташ, цхьа дика болх хьабе вайна. ЦаI аргда аз: юстараваьнна вагIа цхьанне а аьттув хургбац, из аьттув моастагIчо битац. Цун керттера говзал: юкъе цIур бехкаш, цхьацца юстаравоахаш - вохавеш, хIалаквеш. Из къам гIетта ткъо шу гаргга ха я. Таханарча дийнахьа Малхбузехье цхьа-ши мохк бисаб цар кIал ца хьош, ший лоIаме болаш. Хорезм-шах эбаргваьнна ведда лел, ваха-ваьнна моттиг а йоацаш. Чинке цар кара я. Гуржий бIу бохабаьб. Вай арахьара шахьараш йохаяьй... ЦIоз да вайна тIадоагIар, адамий цIоз… КIур, йокъ, хьокх, дакъа – кхы хIама дисац царна тIехьа... Дукха дар вайна хьатIадоагIачох дувца - цигга дутт из, кхеравенна къамаьл да-кх укхо дер, шуга ца алийта. «Кхийра нана йийлхаяц, лоравенна да вийлхавац», - оалаш ма дий. Оалой, аьлий, мехка-дай, къонахий, ер дош ала со хьалха валарах - яхь ма лацалаш. Барта вай кIаьдагIа хургдолаш, аз кхетачен хьалхале лелае воалаваьв Дундий Эдалбий. Цох вайна дика тхьамада хургва. Эдалбий, хьавола, хьай моттиг хьа а лаьце, магIаваьле, Iоха.
Дундий Эдалбий магIе хьалаца чугIолла хьалволавелча, аьлий гIайттар, цун сий деш. Из воккха саг вар, къоанала кIал ца дуташ нийса леладора цо ший лакха, эза гIов. Ший метте дIаэтта, тIера кий яьккхар Эдалбе. ЦIена даьша юхьи кортеи, дIаьха Iочудадаш мекхаш, аьтта оагIорахьа Iочуоллабенна кIай хьаькIудж. ДегIа кIай чокхи дувхар, хаьн уллар тур. ТIемхой тур дар из, цхьаккха догам а дошув-дотув дилла хоздаь доацаш. Эдалбий Iоханзар.
- Хьачубеха вай кхалнах,- аьлар цо наIаргахьа Iо а хьежа, - деза гIулакх деза дIадоладе вай?
Дехьарча цIагIара наIарагаргаш шерра хьаеллаелар, хьачуболабелар даьрешеи дошошеи сийрдабаьха оалой-совраш, Ачамаза сесаг хьалха а йолаш. Цар ког лаьтта шаршаш хаза а хазацар.
Аьлий гIайттар. Ведолга тIара бIаьстен мух озабелча санна, хьеIаь хоза хьадж эттар кхетачен тIа. Из цхьа хьадж яцар, уж дукха яр, цаI шоллагIчул цIенагIа а, таьмегIа а. Кхалнаха дошо оаркхош дахьар.Оаркхошка - дото кад, тухлоатторг, сискала олг.
Ачамаза сесаг Ховхи Эдалбена хьалхашка сецар. Ачамаза йоI Пали Котяна, дештой хана, дIатIаяхар. Кхетаче доакъашхо мел волчоа духьал цхьацца сув сецар, деза коарчам бе доаллаш. Дошо кадаши тухлоатторгаши дегаь дар.
Эдалбе кад белаьцар, цул тIехьа – массане а. Аккхалваха лаьттар Эдалбий дуккха, бIаргаш дувшадаь, наггахьа басилг озалуш, цIацкъам тохалуш.
- Зама яла йоал, яхаш, цIувнаша арадаьккха дувцаш цхьа хIама ма дий. Из хила хьаьхадале, вайга соцалург мичад. Даьша хьийхача тайпара, маьрша даьха а даьхá, низ тIабена хуле, низаца дIадухьалъотта деза-кх вай, къонахий долаш, тахан а кхоана а. Укх вай кхалнаха бIара а хьеже, хIара цIагIа ма бий ераш, уйла барте ерзаелаш Дурзакъа-къонгаш. Вай болх даькъала болба ХIаллой Дала ше а, цун безача ердаша а!- маларах кхо къург баь, кад юха оаркхочу оттабаь, олгах бист баьккха, туха зIирбалг ийца, тIа а хьаьрца, кхаьллар тхьамадас, цул тIехьа массане а.
- Тха сий даьча шун сий Дала кхоабалда,- аьлар Эдалбе Ховхега, корта лостабаь.
- Къонахий, ХIаллой Дала барт болба шун! – аьлар Ховхе.
Селла хоза хьачудена кхалнаьха тоатолг иштта хоза юха арадоладелар. ТIеххьара кхалсаг къайлаяьлча мукъам белар тхьамадас Iоховша, дош кхесса:
- Вайл хозагIа гIулакх долаш цхьа къам дац укх Гергача Дунен тIа, вайл халагIа оамал йолаш а дац. Фуд-хьогI из? Къонахий, шо хьатIадехале Магате Аьлий Кхетаче хиннай, укхаза цIихеза тIаьргхой а бар, бийха баьхка. Пхье йилла, мотт ховш дола адам даха мел хайнача, чакхбаьннараш бар. Цар хьадийцад Малхбузе, Малхбоале доаллар: Малхбоале аьча, яьрда, яьга улл, Малхбузе кхераенна латт. Малхбоалехьа корта айбе хIама дисадац, Мисарера Iарбий беце, царна фу карагIдард хац. Воайла яхьаш къувса ха яц вай. Iодилла торо а йолаш, Iодиллача пайдане дола дош маркаь ма оаладалара вай. ХIанз йистхила мукъам ба шоана. Дезачо дош хьадеха.
- Пурам дале со хургва йист, - аьлар Пешта, баламаш хьоадаь.
Шевар из волчахьа дIавийрзар, тIемхо Шинфордаюкъе бIагалваьнна вар деналцеи нийсонцеи.
- Вай укхаза дагIача юкъа арахьара шахьараш йоагаш латт, нах бовш латт. Духьалъоттар мара кхы никъ бисабац вай. Аз яхар вай хьадой, Ачамазага дош а денна – вай вIашагIтехар а из ма вий – кхы ца говш дIа-хьа а деха, арадовл вай тIема... Со аьнна ваьлар.
Пешточун дош могадаь тIаийцар массане а. Дош делар Ачамаза:
- Шахьараш яьгалга бакъда. ПхелагIча шахьара го баьб, даггара латаш ба. Ши ди хьалха Магатера оарца вахав вийтта бIаь тIемхо, Iерашкара вIашагIтеха. ХIанз 'бIу вIашагIтохаш латт. Кхоана иззал кхы а IотIаболх. Укх вай хьаьшо, дештой хана, дикагIа йола кхо тумен йойт вайна гIонна. Эше кхы дукхагIа а боахкийт. Из къувсац акхар - акхар фос къувс вайца - нийсса ах дIаех. Сайгара со раьза ва из дIаяла.
- ДIакхетабелахь къонахий феса хьакъехьа, ше долчча беса дIаала, тIехьагIа гIортам хургбоацаш, - аьлар Эдалбе Ачамазага.
- ТIема бокъо миштай вайна ма хой. Ийшар - ийша ма вий, хIаьта котбаьнначарга фос кхоач, уж бартхой бале, хIаранега ше яьккхар кхоач. Вайгара дештоша ехар кхы бокъо я. Акхар йоах: оахош яьккхар а тха я, шоашка кхаьчачох ах а хьая - тхо шоана гIончал дахкара хьамара.
- Аьъ, ва Ачамаз, вай эсалдоахаш хIама ма дий из! Тахан вайна гIо де хьатIавоагIа ер, кхоана ше оттаргвоацал-те ер вайга кхайка везача хьал тIа? – аьлар Патараза.
ГIар айелар аьлий раьза боацаш. Таржам дир Котяна.
- Шоай лоIам ба шуга, - жоп делар вокхо,- тха деша шо раьза дале, тхо IотIадоагIа, деце - цIагIа Iа. Шо бахьане тхо довш хилча, шугара тхона доагIа.
Халла дийца, аьлий раьза бир Ачамаза феса гIулакха. ТIаккха бисарашкара гIулакх хьадийхар цо: Сосаркъийгара - бIаьзза бIаь, изза миссел бийхар овшошкара; дугрошкареи гIалгIашкареи – ткъо-ткъо бIаь, довлошкара – итт бIаь, пхийтта бIаь – нашхошкара.
- Берригаш лерхIача беса вIашагIкхете - ялх бIаьзза бIаь совгIа тIемхо хургва, вайна духьалбоагIа низ виъ бIаьзза бIаь ва. Вай лоархIадергда царех. Вай барт вIашагI ца кхете – Дала ма дахьалда! - Тахан тхо хургда, кхоана – шо. Каравоалаваьча цар бIунчийга хаьттад: «Фу де доахк шо? Мича кхача гIерт? Фу тIом ба оаш хьоабаьр?» Жоп ер да: «Тхо дуне даккха доахк. Шун мохк тхона говраш йоажае а, Iа такха беза!»
Дош эцаш йистхила болабелар доалахой. Массане а тIаийцар, шоашкара оарца бийха бIу кхаь деннеи кхаь буссеи арабаккхар. Царна даъа-мала, фуъ лоаттабар Магатерча бIаьхийча наха хьатIаийцадар. Цу гIулакха раьза хилар доалахой.
- Со раьза волаш бартадаьхкад вай, - аьлар, дош ийца, Гардабала, - дIакъастале цхьаькха цхьа дош да, барт бе безаш. Укх тIема вайна довтбий веза, массане доал кара долаш. Цунца мара бIуна барт хургбац вай. ТIема пхьегIа юккъе вай къувса айттача, вай кхелашка хайшача аьттув хургбац. ТIема корта бе беза!
- Хьо гIаьхха вар тхона,- аьлар дукхачар.
- Ай мичара! - кулгаш тайсар Гардабала, - со сай моттиг ховш ва. Сайга аьннар де кийча ва, эггара халагIдар а, амма сох шоана довтбий хургвац. Иштта онда яц са фоарт. Саго шийна дулалургдоацар хаьдда дита деза. Вежарий, сона ховргдац берригача бIуна доал де! Кхы тайпа саг веза вайна.
- Вий-те вайна юкъе Iа яха саг? - хаьттар Эдалбе Гардабалага, -хьай цаI дегахьа волаш вале, хьаяккхал цун цIи.
- Ва са дегахьа цхьа саг, цхьа кIант: кура-сонта вóацаш, «со» аьнна воацаш, йоккхоне волаш, денал долаш, тIема говза а волаш...
- ЦIи яккхал цунна, хье цIи кхоабаш веце… - дош кхессар цхьанне.
- Лом-Бердий Хучбар.
- Мала? - хаьттар цхьабараша, вожаш ца тешшаш дIа-хьа хьежар.
- Цхьайтта шу хьалха таханарча вай бартхоша-дештоша Тийркал сехьа а баьнна, вай даьгIенаш хьалаьца дага ма доагIий шоана. ДIадовла, шоай лаьтташка юхадовла, аьлча, довне баьлар, говраши доахани сехьадаьхар. БIу бар кийчча латташ. Бахьан лехар. ДIа-хьа кховдараш доладелар. Вай тIехьашка доладелар моттигаш дIа а хецаш. Барт бацар, хIарача бIунчас шийна товр дора, вокхар вайна еттар. Со ва-кх царех цаI. Барт бир, ца бича ца доалаш. Оаха хержа довтбий майра-м вар, тIема говза вацар-кх. Хучбарага доал делар оаха тIаккха, тхона юкъе зIамагIа а вар из - кIира далалехьа Тийркал дехьабаьха, шоай доазон тIа кхайсар оаха дештой, мохк мукъабаьккха, йоккха фос яхьаш, цIадийрзар. Кхы саг вац из дагадоагIаш?
- Мишта вац, - аьлар Пештос, - дадар, ва укхаза мел вагIар-м. Вежарий, яхьаш йиталаш вайна тахан. Ди дац вай. Кхо белгало йоаллаш хила веза вай хьалхо: тIема бегIа корта болаш, тIема декаш дог долаш, тIема елла маьже йолаш. Сои са нахи цхьа моллагIчоа тIехьа овттаргдац. МоастагIчо, тIехьара тIаудаш бéтташ мIарга болаш, ада безам багIац. Гардабал, со хьа деша тIехьа ва, тIема доал Хучбарага дала деза. Къонахашта эхь хета дезац, шоашта дIабохьалургбоаца мухь, беза ба ала. Е со харц ва? ТIаккха хьалгIаттал укх юкъера цаI - кхы мичаб вай: «со шоана хьалха а варгва, аз вайна толам а боаккхаргба», - оалалургдар, малагIа ва вайх? Со вац шоана. Сона сайна могар хов.
Йистхиланзар саг. Новкъадар дуккханешта къона гIалгIай бIунча хьоаваь а, цунгахьа Кхетаче озаенна а.
- Катехха, наха юкъера озаваь ваьккхар, дIаоттаве йиш я цига? ТIаккха-м цаIаш урхазаш болаш, цаIаш оалдараш болаш, вожаш аьлий а, мукъа нах болаш, бисараш хуллаш, лаьш болаш, къердаш хургдацар ер дуне. ЦIи яккха мегаш аьла-оало вац вайна юкъе?
Коачвелар цаI:
- Со раьза вац, малув ца хов саг магIа баьрче хоаве. Цу кIантах хIама ала а валац со. Хургва из майра, хургва маькара - оало хила веза из оа-а-ло- о!
КоанаIарашкахьа а, гоннахьа а, ийченаш тIа а нах хьайна, болабенна, гIар яьлар. ПхьегIа тIа баьгIача аьлашта бIархьежаш, хIара деша теркам беш лаьтта нах дIабийрзар цхьан оагIорахьа, коанаIараш йолчахьа.
- Фу хиннад цига? - хаьттар хьал а гIетта Ачамаза, гIулакх деш лаьттача эздошка.
- Ховразбий воагIа, йоах.
- Ховразбий? Из волавала могаш ва? Со кхайкавацар цунга. Оаш цхьанне вийхавий из?
- Тхо кхайкадац, - жоп делар дукхагIчар.
ГIар йижар, къамаьл сецар. ЦаI, шиъ эздела гIеттача ПхьегIа тIара боккхий аьлий гIайттар, берригаш а. Шоай лоIамах хиннабаларе ца гIовтта мегар, шоаш гIайттабий ца хойташ гIовттабир уж цхьан низо.
Чулостадаь доккха ков дизза хинна нах, дIа-хьа теIаь, никъ биллар, доагIача хина апар дуллаш санна. Цу апарах тоатолг доладелар – берилгаш-цIувналгаш. Шовдана талгIеш мо декар гургилгаш. ЦаI делакъажацар, цIенхашта хьежар, ногIар ца тохаш, бIаса сеца. ЦIувналгаш кIай дар, цIена. Веррига кIай волаш гучаваьлар Ховразбий а. КIай яр канаш хинна Iояда цун йIаьха мосаш а гонаш тIа кхаьча модж а. КIай яр юхь. Дувхар - кIай, Iаса - кIай. ГIа боахар беза, пиллас мо, цхьацца боаккхаш.
- Кхераделча цIенагIа хул вай. ДIайха хий мо хIама я из кхерам, Сина юхь гучайоал, надкъараш яше, сина бIаргаш деллалу. Ер бералгаш санна цIена-м лургдацар вай. ХIаьта а, - воккха цIув пхьегIа юккъе юхасецар, пIелгаш доаржадаь, кулгаш меллашха бIарго зелла хье а деш. - Далла гаргагIа хул вай кхераделча, кхерам тIера бессача дIауда маркаь. Ов-в-вай! - ши кулг айдир цIувно, - чIоагIа тIом латт укх пхьегIа тIа! Шоана гац из. Шун бIаргашта. Шиъаш доахк сагах бIаргаш. Со-м кхайка вена шунхо вац, Ачамаз. ДукхагIчар къоаналла телхав, фу дувц а хац, киловзал да, йоах. Киловзал доаллараш ба. Цаховраш а ба, хов яхаш. Ховраш а ба. Тидам бе оаш. Ховш дар-м ше ховчча дитар толар, шоах къа ца хийтача. Дегаш! Эй-яхь! Чинг етт цар, хIара чинг массаза тох – хьуламий, хьогамий талгIеш хьув, михьарбувлача форда тIара санна. Со Iеваланзар. ВоагIавеланзар. Ер цIеналгаш сайца улувдаьха венав, гIончалла. ХьаIийта! ХьаIийта! Тамашийна къам да вайдар: когаш хьагIий ушалла доахк, кулгашца, дIахеца ца тугаш, сигален бист лаьцаб. Мел хало я из: хьаделаш вайна дикадар! Iергдар вай укх мехка. Ер фу моттиг я шоана ховре! Ховргдац. ДIааьлча а кхетадергдац. ХIаьта а са нах да шо, шоах воалалац. ЕрданбIоагIа теха мохк ба Шинфордаюкъ. Из фета супа-деза да, аьттув луш. Укх Маьлха я еза хIамаш, еза моттигаш - Даьла бIарг тIалайжараш. Царех хьокхалур цIена хила веза,е цIенвала лаьрхIа хила веза, вешта хьокхавеннар - човхавергва. «Со! Со!» - йоах шун дегаша. Iоолла ше вухьачо! Цхьавар вагIача вIашкахьоргвар цо, кхывар пхьегIа тIара гIа баьккхача вожавергвар, гаьна-м цхьаккха а варгвац. Варгва моттачо, Iоолла! Гургда шийна. Наха а гургда. Цадайча дикагIа-м дар. Мухь ший яIанга хьежжа айбе беза.
Ши кулг айдаь, цу ший боларца, го тоссар Ховразбе. Котяна хьалхашка сацар:
- Хьо тха цIийх вац. Тхол хьо вогIа ва, яхац аз. Яхац.
ШозлагIа го тоссаш Гардабалага аьлар:
- Хьо майра ва, тIема кIант ва. Хьона хьай моттиг хов. Бакъахьа да ший яIан низ хар.
Лом-Бердийна хьалхашка сецар, кулгаш Iохийцар:
- Аьшк дукха доал хьох… мегаргвар-кх...
- Со воккха ва, Ховразбий, бIаьраваьннав со. Фу довтбий хургва соах, айваь наха говра тIа ваккха везаш хилча. Се кховаь яхац аз... ДегI тишденнад, - аьлар Лом-Берда.
- Хов сона. Тар тIагIерт хьона. Ха я из. Аз вувцар хьо вац. МаIа фурт дий хьа?
- ВоI ва са. ЦаI.
- ЦаI вале а... цун мухь ба из... хозий хьона, Эдалбий, хьона а Ачамаз? - Цун мухь ба из.
- ДIаоттаваьлга дий хьа из? - хаьттар Ачамаза.
- Оттаве са бокъо яц. Кхажаца къоастадергда оаш шоай гIулакх. Согара доагIар: «Дукъ дIаоза уст ер ба», - алар. Кхадж боагIе, хургва. Тамаш-м, дадар, я. Тоссабалара оаш кхадж! Кегаеннай шун уйлаш, лайжжа дIа-хьа яьржай - жагIа тIа даьнна хий. Iе дезар вай укх Мехка. Дала бенна мохк бар ер. Тамаш я вайна Iе хой. ЦIена саг веза фета олла. Фето низ бебаргба цунна. Довзий шоана из Супа Фета - герга дото Iоакъа? Гом - нийсон белгало: магIе яц - эгIе яц, йоалаче яц - чаккхе яц. Юкъе гIолла, пхорагIа - дошо довт. Укханца яккха езаш хул нийсхо, яхалга да из. Иштта хьааьннад из. Лакхе Малх – Даьла бIарг: «Сона гу хьо, гоал ма валалахь!» Лохе – тушол-котам – вай мехка десса беркат. Оаш кхетадац. Фу гу шоана? Шоана мотт: цхьа ши мах дото хьалоала а даь, цхьан пхьарага кхоачашдайта Iоолларгда-кх. ХIамаш бе-башха я, къайленга хьажача. Iоэллача фоарта ховргда, из довтбе фета дай доацалга. Кхо бIаь совгIа шу да из хьадаь. Ди дехача дийнахьа дагадеха даьд, хосрой Тийркал сехьа а баьнна, вай шахьараш лотаелча. Айме Iо а вижа, ткъаь цаI дийнахьа иллав цIув, цхьабараша веннав, яхаш. «Цхьа белгало Iа хьаяллалца гIоттарг ма вац со. ГIаттача а фу ду аз, укх даькъазбаьннача мехка? Хьайна лой, ве Iа!» - аьнна дIавижав. Деношка иллав. Бийсашка иллав. Малх хьежаш иллав, йоачан елхаш иллав. ТIаккха гIана кхелахьа ессай из супа белгало. Фета! Хила дезача беса духалъэттад. «Со», аьнна, воацаш, дега эсала воацаш, ший йоакхоне воацаш - наьха йоакхоне волаш, хила веза из оллар. Кхаьннена иллад. Шиннена – аьттонца. ТIавена охза хьаьша юхаверзавеш. Шинафордаюкъера арадала магар дац цу фета. МехкагIонча да из. КхоалагIчо, Iанне а Iергвац ца эллача, аьнна, эллад. Эллад. Ер моттиг къийеннай, карт дIаараозар вай, аьнна, бIу тIехьа баьккха араваьннав. Доазув хадача говр сецай. Фуд-малад? ТхьагIарваха ваьгIав. Из тар - Iоажал хиннай. Белгалонаш хиннай, вай теркайоре. Къонах, хьайгара вехе, лелахь акхарна воI. Ца велча мегаргдац хьона, - аьлар Ховразбе Лом-Берд волчахьа дIа а вийрза. ТIаккха ше хьавенача бесса дIавахар, дIадахар цун го тесса хинна цIувналгаш а.
- Воккхасаг а ший цIалга чу Iийнаваларе бакъахьа ма вар, нах кега ца беш, - аьлар тIехьашка лаьттача эздочо.
- Кхажа веце а деша ма вий со, Эдалбий. Дош лой Iа сона? – йистхилар цхьа къаьна оало. - Мегий аз?
- Мег хьона. Ала Iа.
- Цу Ховразбе бена никъ эрна боабол-те вай? Вайна ма хезарий. Цун дош даьсса доацилга ма хой. Цунна ховлга а, гулга ма хой. ЛадийгI вай! Мехка тIаенар йоккха йоачан я. Малад ца хов къам, цхьан дунен йистера гIетта, тIом бахьаш кхаьчад. МоллагIа тIом бац – фу хоададе бу тIом ба. Сай хана дукха дайнад, сай хана дукха лийнав, амма хIанзардар хиннадац. Тахан укх Магате пхьегIа тIа маьрша дагIа вай; иштта маьрша хургда мотт. Хургдац. ЦIи, яржаш оамал йолаш я. ТIом - цIи я. Доккхалгаш диталаш вайна. Хьахаржа вайна довтбий. Цунна фета олла. Мегаш вале, цу Лом-Берда воIа Iоолла из.
- Со кхадж ца техача валац, - аьлар Эдалбе, - кхы «ер ва», аьнна, оаш белгалвоаккхаш саг а ца хилча, ер вай вувца Хучбар оттаве цхьабараш раьза а ца хилча - кхажаца къоастадергда вай ер. «Кхажо воаваьр - вайнав, кхажо ваьккхар – ваьннав», яьхад даьша. Хьачуда кхажамаш. Цхьа хIама мича хаьттад аз-м хьога, Ачамаз, Iа хIана эцац бIун хьалхале? Хьо ма вий мехка мегаш?
- Эдалбий, торо яц са. Мехка урхал де деза. Боккхача тIема дукха эшаргда: даъа-мала, фуъ, герз. Даим оарц IотIалоаттаде а деза. Ер тIом бIаьхбалар а кхер со. ДIаараваьнна цкъа латарах вай гIулакх толац. Цхьаькха а да: сайл дикагIа тIемхой укхаза дукха а гу сона, хIаьта дог раьза а долаш аз сай кхадж Хучбара тоссаргба. Ховразбе аьлча, хIаьта а. Сона вовз из. Дá-м вагIа, йист ца хулаш. Лом-Берд раьза вац хьо?
- Даьллахь, Ачамаз, боккха мухь ма бий из. Могаргдолий-те цунна? ТIаккха вай оамала-аьннара хало нах да. Со шек ва. Са уйла йижаяц...
Кхажамаш хьадера - доккха геза хIанги дизза кIайи Iаьржеи бургтигаш, бе ма хошша. Из хIанги дIа гаьнна оттадир, цун юхера хьахо а даьккха цхьаькха даьсса хIанги оттадир. Цхьацца хьа а гIотташ хIанге чура кхадж хьаэцар, ше раьза вар. Харжа раьза волчо - кIайбар, воацачо - Iаьржа бар. Даьсса хиннача хIанге чу кхоссар. Зов-зов лелхаш Iочулегар кхажамаш. Лом-Бердас тассанзар кхадж, тиганзар. Массавар тесса чакхваьлча, хьа а дена юккъе Iооттадир кхажамаш. Эдалбе къестадеш шиннахьа Iодехкача ийс-ийс - барайтта хилар.
- Беригаш ткъо хила безар. ЦаI, тассанзавар, Лом-Берд ма вий, вож малав?
Кулг айдир Котяна. Йистхилар из:
- Уйла еш вар со. Дега чу цхьоагIо яцар. ДIа-хьа увзар. Хучамбера моцагIа сайна яь чов лазаяьлча - духьала вар, хургдар дагадехача - раьза вар. ХIанз эттар са уйла. Аз сай кхаж боаккх.
Ший меттера кадай хьал а гIетта, кхаж хьа а ийца, дIа а бихьа, Эдалбена хьалхашка Iобиллар, тIаккха ший метте Iохайра.
КIирвенна кхажа бIарахьежаш а лаьтта, лаккха хьалъайбир воккхача аьлано кхаж - кIай бар из, тIаккха ше ала беззача Iобиллар цо из, доккха са а даьккха аьлар:
- Кхаж баьлар Хучбара! Даьла лоIам ба из!
ЛОМБЕРДИЙ ХУЧБАР – БЕРРИГАЧА ХIАЛЛОЙ ДОВТБИЙ
Довлойи, дугройи, гIалгIайи бIунаш цхьатарра кхаьчар Магате, шоайла юкъе йоккха юкъ йоацаш.
Малх ласте бийрза ха яр, амма урхазо туркхаш арабаьха кхайка а баь маьркIаже оттале нах вIашагIтеха Йоккхача ПхьегIа тIа айме ваьккха фета Iокачъэллар Хучбара.
- Воа-а! ЛадувгIалаш? ТIом тIабоагIа вайна! Iаьржа моалой боагIа. Берригача Мехка кхетаче хиннай Магате, Дундий Эдалбий тхьамада волаш. Дештой хан Котян а вайца ва. Берригача мехко тIема да ваьв, довтбий харжав – Лом-Бердий Хучбар! ДIахазалаш, дIахазалаш: Лом-Бердий Хучбар - мехка довтбий!
Массайолча шахьарашка, пхьедашка, гIалашка, наьго мел долча а кхайкадеш латтар из дош:
- Лехьах теба пхьидаш мо ма дагIалаш. ЦIоз доагIа шоана. ТIема кхоачам Iалашбе, тIема кечам бе. Дживари, шоаш даха моттигаш чIоагIъе, мела ма дагIа! Тоаба тоабах кхета - оарц вIашагIтоха, оарц оарцах кхийте - бIу бе. БIунаш вIашагIтехе, сураш хьаде. Долле, Iоарадовла коашкара, моастагIчоа духьала долх вай. ТIема-да ваьккхав вай: Лом-Бердий Хучбара кхаж тессаб - довтбий харжав. Керта тIа кий туллар, юкъах тIехкар хьерчар мишта вагIаргва укх моча хана, кхуврча моарзагIаца товнаш кегаеш? Къонах сенах кхера веза: хьалкхайдача лаца мекх хилча, Iокхайдача лаца герза мукх хилча?! Воа-а-а…
Кхы юкъ ца йоаккхаш Магатера арабаьхар Хучбара тIемхой. Наьгонашка хоамчий дIаовттабир, хьатIабоагIа бIунаш вIашагIтоха моттигаш дIаювца: ГIайте-гIала йисте, шаьрача арен тIа. ГIайте-гIала барайтта бIаь кIур боагIаш яр. ГIайте гIалихаш бIаьхий, торо йолаш нах бар, лаьттан паргIато хиларца.
ХIара орам тIа шишша Iул-теш вар цар, доахан сов дукха долаш, лоамашта хьалтIакхоачаш даьгIенаш, цонаш, бешамаш яр. ГIайте-гIалий тIа къе саг а вацар, аргIе, зIамига хинна а, ший доалахьа сомий беш йоацаш. Къаьстта дика хулар укхаза комсаш. Цох укхазарча наха чхьагIар доаккхар, молаш чаме долаш, сихха кертах а латаш. Шера шоашта маллал дIаоттадича, юхедиссар дохкар, цох мел эшар Iалашдора.
Цхьа тамашне моттир яр из гIала иллар, хиво гола тохача, лакхача берда тIа. Малхбузехьеи гIинбухьехьеи хий доагIар кIоаргача ора чу гIолла, вож ши оагIув йийла яр, шаьра аре.
Гонахьа нажа бIоагIех яь гIап яр, кхо пхьагIат лакха. Арахьа гIолла ор додар, хий чу а долаш. Чухьанахьа итта гIа юкъе болаш карабетта оарц-балам бар. ХIара шовзткъа гIа ме бол, гIапа тIа бий багIар итта тIемхочоа лаьрхIа. Бийна тIара оарц-баламах тIаьш техкадар.
Шаьрача арен тIа ший бIу нийс а баь дIаэттар Хучбар, гIалий чура ара а баьнна духьалбоагIа оалой бIаргабайча - цхьа шовзткъа саг. Доал деш бола аьлий болчоа тара бар уж тIаювхача бедарах, кхаьлача герзах а, болара оамалах а. Царна тIехьа такха йоагIар бахача наьха тIIийрг. Вахара паргIато йола нах дегIа кепа а белггала хул: диза хIараздаьнна дегIамаш долаш, охкаенна басилгаш йолаш бар дуккха бараш.
- ТIаккха хьо мала вар, кIант? - хаьттар воккхагIчо Хучбара духьалъэтта, - хьавовзийтал Iа хье сона. Со Харсе яхаш ва - гIалий-да.
Йистхиланзар Хучбар, цун оамалах цецваьнна. Новкъостий дIа-хьа а тетта бIун юкъера ший говраца араваьлар цхьа коача кIант.
- Воккха саг, - аьлар кIанта Хучбара наькха тIа пIелг а оттабаь, - бIаргий лир миштад хьа? Гуш вий хьо? Ер фуд, тIаккха? Хьажал дикка.
- Фета деций из?
- Дика хайра хьона. Хьанна оллаш хул из?
- Довтбийна олл-кх.
- ХIета? Хьона духьаллаттар массане довтбий ва. ХIанз хой хьона?
- ТIаккха хьо мала вара?
- Соца хьа гIулакх дац, - аьлар кIанта, говр юхаерзаеш, - со тIемхо ва. Са цIи СиргIилг я, хьо селлара ха ловш вале. Фу ду Iа сох?
ТIемхочо ший моттиг хьалаьцар.
- Хьо ва-кх из тIаккха, Лом-Бердий Хучбар яхар. Диканд! ТIаккха дувцал Iа сона; тха ер еза гIала кара ца яхийта, Iайха тIом мишта бе лаьрхIад. Оаха тIаккха гIалий бахача оалой кхетаче а яь, лерттIа хете, могадерд Iа лерхIар, ца хете - ак ард. Тхоца дIа а этта, моастагIа юхатоха вайтавеций хьо урхаза?