- Сона-м меттадар Iа герз, говр, йоI ехаргья, е цхьа эрга бедар, дошох яь хIама. Тха пхьараш говза ба.
- Котян, - тха гIалгIай мехка дошон тIера вола маIа саг эсала лоархI, доастама. Инкала мухь бизза дIадихьача а аз цох де хIама дац, амма уж нах Iа хьахеце чIоагIа тоам хинна цIагIоргва со, Iа сона де цул доккхагIа совгIат дац.
- Долаш ва хьо, Хучембер, Iа дийхар. Хьоца цIагIоргба хьа нах. Раьза вий хьо?
- ЧIоагIа раьза ва. Согара Iа фу дех, Котян?
- Хьогара сона хьа вошал, хьа цIена дог деза. Вож хIамаш, га ма гой хьона, со долаш ва. Хан веций со? Со виц ма велахь, фухха хуле а. Аз хьо а сай дег чу лелавергва.
* * *
Цу кIира кагийнах сакъердаш бар, вIалла шоаш хIанззолца ца къийрдача тайпара. Дештой ловзараш араюккъе хул, маьлха низ беха сайренга ласташ дIадолалу, сатоссаш, дегIамий гIоарол хаьдача соцаду, дIабийша са а леIа, юха дIадахьа.
Лакхербараш кхыдоа гIулакхаш деш бар. Хучбара Магатера хьавоалаваь ши къай вар, цаI оалои цаI дештои. Укхаза дештошта юкъебаьннараш лохаш къахьегаш яр цхьа тоаба, царца СиргIилг а. Дегабуам беш мел вар лаьца тIавоалавора. КIала бадачар хьал бIаргадайча воасталора цхьавар, цхьаволчоа низ тIабахийта безаш хулар. ШоллагIча, кхоалагIча дийнахьа кIоага чу ткъаьннел тIех саг уллар. ТIIийрга духь корадаь, хьалиста болабелар дештой. Мотт мел баьстачо хьавувцар Аккхбол, Аккхбол. Дештой низ, дештой аре, дештой мел дар шун карадерз, йоах Аккхбола моалой ханага, Котян ве аьттув боале. Сайрана бIул деча, Iуйрана пхиъ-ялх тумен арайоаккхалу дештой ханага. Ши ди ха йиллача – из миссел шозза дукхагIа. Деште пхьарий пхьеш я герзаш деш. Дештой тIаьскаш гIалажаш чакхъэккх, маьшах санна атта. Дештой гоама товраш цIихеза да онда чIоагIа хиларца, тIемхочоа карме хиларца, дештой Iадарч. Дештой мехкарий тенникаш санна хоза ба, цIи мо бIайха, лоамара хий санна коача. Уккхаза, Деште, пхьегIа йилла, кечбеш дIахехка мара безац Малхбузе яккха болха тIемхой. Моалоех дIалетар уж дешаш. Из бакъ да. Аккхбол нийса лув. Цо дега кхоабар ший чIир я. Ловча! Моалошта пайдане я Аккхбола чIир. Аккхбола ца моттар хиннад: оалойи дештойи бартабаьхкаб цхьа довтбий харжа. Из Хучамбер лоамара саг ва, йоах. Бохтар! Визза бохтар. Майра ва, тIема говза ва. Саг веций из? Сагах цхьанахьа ко доалл, дега чу вала йиш йолаш, сага эсала моттиг я из: дошув, кхалнах, боахам...
|
|
Котян вовзаш ва, цун фу карахдоал хов. Котян ве веза, цунца кхы дувца дац. Котян ве атта хургда, из вохавича. Цудухьа цун оагIув хоарцабе беза эггара хьалха. Хьажал мишта говза ва Котян, селла доаккхал дола из, дештой хан, тIема доал оалой довтбега дIаденна вагIа… Из Хучамбер лоамара саг вале, йIаьхий торо хургъяц цун. Цигга доаллаш хила деза из ко... Тахка деза. Баьдеча гIолла ниI лехаш кулгаш ца хьекхаш.
Хучбар волча саг вера, тIаьргхо ва со аьнна, шин инкал тIа билла мухь болаш, - кагий хIамаш, догамаш, даьреш, шанкари, герз. Къамаьл дар ший йоах, кхы саг юкъе воацаш. Дир къамаьл. Хучбар оамала сиха саг вацар, коачлацар вIалла а. ЛадийгIар, уйла йир. Цо кхетадир - духьалвагIар моастагIий къай волга. «Со дошох эца вайтав ер, мах бувца. Укханца къамаьл дIаьхдар а диканна дац!» - аьлар Хучбара шийга. ТIаьргхо лаьцар, вийхка дIа а вига Ачмаза ларбошка дIавелар. Лоткъам ийцар, бийца говра мерз бихье а багIаш шод яр юкъе лаьттар. Туро санна букъа дIоахал ораш Iодехкар шодо. Хьадийцар. Цул тIехьа Магате, кхыча шахьарашка дукха моастагIий къай лийцар. Тийшача белха поал баьстар... ХIанз из тIIийрг дештой ара лусташ латт. Аккхбола поал хаьрцар, хIанз моалой а хургбац цунна раьза.
|
|
Сайрана кIаьд а бенна юстара ухкача чаьтарашкара ши доттагIа цIавоагIаш ловзар айденна латтар. Сега йоккхий цIераш яр, гаьн-гаьнна халхара кхо го латтар михьарбаьнна. Оалхазарел кадайгIа кхесташ къона дегIамаш, екаш мехкарийи кагийча наьхеи оазаш. Лекхаш ашараш.
Кхоккхе цхьана вар: Хучбари, СиргIилги, Котяни.
Ларбой а бар техьара ца боалаш.
Цхьан метте ши чIуг яьяр: чухьаръяр - мехкарий, арахьаръяр - кагийнах. ЧIовгамаш духьалкхестар. Шин чIуга юкъе - мехкарий тоаба, илли оалаш. Аьле, аьле, «тIап» аьле соцадора илли, юхь-духьал нийсденна зIамсаги йоIи кулгаш лаьце халхаболалора. Цу ловзара вайбараш бар кхесташ, бера хана денз дештой ловзарашка лийлача санна. ХIара гома тIа ший тайпара дар ловзар. Цхьан гома тIара вокх гома тIа ухар, шоашта дикагIа сакъердалуча. КхоалагIча гома тIа беррига мехкарий бар, цаI зIамсаги – Ахк. «Нейци уст-йижарийи» яхаш дар из ловзар.
- ТIом боацаш, иштта, дIа-хьа ухаш, сакъердаш дика дар вайна - аьлар Хучбара.
* * *
Нускал ийца болхараш хьалха арабаьлар, уж накъабоахараш иттаза дукхагIа бар. Баьнна некх хинна дIабахар уж. Хучбар ший массехк новкъостаца есарашка хьежаш латтар, уж массавар вIашагIкхетарга. Хучбара дагаваьллар воккха саг вар. Юххера хьакхаьчар из а, гIабаш доацаш, цIенна коч-хачи дувхаш.
Котян шоайакхсакхалашта юкъе латтар. Къаьстта латтар ларбой бIаьр, хьаьший накъабаха кечбенна.
Ханага кулг а денна, мархIа а иккха, тIаккха вокхарна дIатIавахар Хучбар. Массанега кулг луш чакхваьлар.
|
|
Iадика йийца ваьлча есарашта дIатIавахар, ши бIаьи везткъеи ийс саг хиннавар уж. Хьалхашка латтар воккха саг.
- ГIанахьа доацаш, боккъонцахьа бакъ дол-те ер тхо тхоай мехка цIадолхалга? ХIаллой довтбий, хьо вий из, Лом-Бердий воI?
- Сох оал из, - жоп делар Хучбара.
- Акхар чIоагIа айваь вувц хьо. Хьо хинна а хиннав ма варра хIалло.
- Воккха саг мичахьара ва хьо?
- Къозашкара ва со. БархI шу текхад аз. Акхар дийхар дала торо йолаш бацар са нах. Со лацале шу хьалха даьгадар тхо.
- ХьатIахал говра тIа, воккха саг.
Воккха саг шийга фу йоах ца кхеташ латташ вар, кулгаш Iо а дахийта.
- Мишта ях Iа? Мича?
- Укх са говра тIа. Ераш са а лоIаш шорттига хьабоагIаргба. Хьо воккха ва.
- Сои? Хьа говра тIеи, хIаллой довтбе говра тIеи? Из мегаргдац. Акхарна бIаргадайча а...
- Акхарна бIаргадайта хIаьта а хьаде ма дезарий из. Ма гоаде вай. Iар дика йийца йолаш, даха деза.
Кулгаш Iо а эгадеш хьатIавера воккха саг. Ай а ваь ший говра тIа хоавир из Хучбара, тIаккха юхь лаьца дIаволавелар, мукъадаьнна есараш тIехьа дIадоладелар, йIаьхха тIIийрг хинна.
Дештой тIехьахьежаш латтийсар, цецбаьнна. Малав цун из? Фу хул цун из? Шоайла хаттараш телаш, кхета гIерташ.
- Эйдажаш дац гIалгIай, - аьлар Котяна, - цар воккха саг лоархI. Вайна хайта воалл.
Говр уллув тесса дошло тIехьавахийтар хана.
- Хана Котяна, воккхача сага яйтай ер говр.
- Эшшахь! - иккхар воккхача сагага, - мел вайваь водаваьвар со, ма везваь цIавойт со! Дештой хана Котяна ше говра тIа а хоаваь.
ХIАГI
ГIозбаьнна, паргIато ена, ираз хьегаш бар юха а ХIаллой мохк. Дуне кхерадаь, доаккхий мехкаш дохадаь вайгахьа чухьийддав яьха моало, маьлхе даша лоа мо къайлаиккхав. Из гуча мел ваьннача, гIап хинна духьаллатт дештойи хIаллойи. Моакаралах, говзалах укх мехка царна баьнна пайда а бац. Джабена йийттай, Субедей яхачоа а йийттай, сел доккха хIама а дац. Дештоштеи хIаллоштеи юкъе, цIаккха ца хиннар, вошал хотталуш латт. МоцагIа дIа-хьа каетташ баьхача хана удадаь есараш, цIаухаш латт шинна мехка.
Ши саг вIашагIа мел кхийттача бувцараш – хIаллой довтбий Лом-Бердий Хучбар, дештой хан Котян.
Кур-шахьараша бIунаш вIашагIдетт, тIехьа напагIа лоаттадергдолаш. Хоамчий тIаийбе кхоавац Хучбар. «Со фунехкдаьчара вайтав, - оал, - оаха бIу вIашагIтехаб тIехьа напагIа а лоаттадергдолаш. Iа бIул хьадайтача, тхо аьннача метта хьакхоачаргда».
Иштта бIаьзза бIаь баьри кхаь дийнахьа араваккха торо йолаш ва Хучбар таханарча дийнахьа. ТIаккха фу деш вагIа из йийца карт лораеш, цкъа кач ваханза варг ца хилча, аьттув кхийннача, моастагIа Iана ца вохийташ. Тахан дар кхоана мича хул. Дика бартхо ма вий! ДIахехка гIоз ура маца латт? Бодача хана. Сецар – Iобежар. «Кхаьчача баккха сом, низ чубелача бе тIом!»
Хучбар лакхача гув тIа нажа Iийне вагIар. Наж цаI яр, кхы гаьнаш ягIацар цу тIа. Нажа хи лоацеи сомеи бар, еррига хьорхяьннаяр из, яьржа. Цох-м аьхки догIа чакхдаргдац, дIаьхденна ца дийлхача.
Ларбой юстаро шоашта хIама кхоаллаш бар.
- КIантий, довла, шо, вай Магате долх.
Дагакъийлар кхоачашде ха эттай. ТIехьарча буса из дувцаш баьдар Котяни Хучбари. Атта-м хургдац. Амма, кхы дац, из мара. ГIаьра ма ихабий ераш Юкъ-Форда йисте.
Шолжал дехьабаьлча, хьалхарча гIапа наIарга саго юхасовцабинзар ераш, дIа-хьа хьежача гуш ха дацар, лакхе бийна тIа саькхаш багIацар, Iуйрана хьатIа а баьхка гIап хьа а яьста, шерра наIараш йийла шоай гIулакхашка бахабар уж. Говра тIера Iовесса наIарашка хьажар Хучбар - ужаш зарзъеннаяр, тишъенна. Шозза дIарз техача, йохаргйолаш гаргеяьнна. Ларбой дIа-хьа хаьхкача кхы уж хаьхой кора а банзар царна. Цхьан воккхача саго аьлар:
- ХьоалчагIа дуъаш ба. Укха бий тIа латтача оарца тхьамада воI ваьв... Тахан хургбац. Сарахьа хьаовттаргба, гIап дIакъовла, дийнахьа а хургбац, кора а боагIаргбац шоана.
ШоллагIча гIапа наIарга ха латтар - беррашха кагийнах.
- Шо малашд? Фу гIулакх долаш? Хьанга долх? - Гемакхаш тайса духьалъайттар деррига оарц.
Лакхера, бий чура Iочукхайкар:
- ДIавала, дIабахийта, ва Iовдал!
Меттахьаваланзар кIант.
Якъа ардакхаш кхайкаеш, тувсалуш Iолохеваьлар лакхе ваьгIар:
- Из малав хой хьона, ва баскилг?
- Ховргда, ха дезаш хуле. Хьо волле хьай бий тIа вагIа, соакхал деш. Са гIулакха юкъе ма лелха.
- Вай довтбий ма вий из! Беррига хIаллой довтбий! Хучбар.
- Сона сенах ховр из, - аьлар кIанта новкъосташка кулг а тесса, - хьажаюкъе яьздаь да цунна довтбий ва аьнна.
- Хьажаюкъе яздаьдац - наькха тIа улла фета гаций хьона?
Ше гIалатваьлар мотташ, кегавелар кIант. Из укх метте гIулакхе этта дукха ха яцар, ший гIирсах а ший доалах а доаккхал деш вар. ЙIайха яр. Кхерам болаш хIама дацар, хIаьта а цо а цун оарцо а бизза гIирс бувхабора, кхыметтале турсаш дадар хIарачунга аьрда белажах тайса.
- ЦIи фуй хьа?- хаьттар довтбе.
- Зурилг яхаш ва со.
- Масса шу даьннад хьа?
- Ялхайтта.
- Зурилг, со ваш хьох а хьа зIамагIех а. Иштта лоаттаелахь хьайха тийша моттиг. КIант ва хьо!
КхоалагIча наIарга ераш байзар, кулгаш айдаь довтбе сий деш, дIачакхбалийтар.
Магате чухьнахьа пхьедера пхьеде наха накъавоахаш вигар Хучбар.
- Вай Довтбий! ХIаллой довтбий! Ка маьхала яйла хьа. Аьттош - хьоца!
Наькъа дехьеи сехьеи берий тоабаш. Дукха юкъ ялале из хоам Магате мел йолча шахьарашка, пхьедашка, отарашка кхаьчар. ГIадбаха цIогIарч деттар наха.
- Вай довтбий - Мехка гIонча! Сийдола Хучбар!
Ераш коа Iобессача, гIалий чура араваьнна лакхача ийчен тIа латтар Ачамаз, шийна гонахьа массехк аьла волаш.
Говра дирст зIамагIашка дIа а кховдаяь, лагIаш тIа гIолла урагIаволавелар Хучбар, Ачамаз а массехк лагIа даьккха духьалвера, аьлий латтийсар шоай метте.
- ГIалгIай Iаьдалах цIен-да духьалводаш деций воагIаш латтача хьаьшийна? - вела а, венна кулг кховхадир Ачамаза, - маьрша воагIалва хьо, хIаллой довтбий!
- Моаршал шоана а, къонахий! Оалой Iаьдалах мала духьалвохийт хьаьшийна?- хаьттар Хучбара.
- Оалоша хулла духьалвохийт, хьаьша чуваккха. Ла вий хьо? Тара вий хьо?
- Хьоца дагавала венав со, Ачамаз, цхьа хIама дагадеха.
Аьлашка моаршал а хаьтта, юстараваьнна Iо а хайна гIаппархой тIабийхар Хучбара. Виъъе аьла ха яха къонахий бар: Шибал, Лорс, Чони, Саккхал. Довтбе даржа сий деш Iоховша тигацар виъне.
- Сов шо лоаттаде аьттув бац, дай хила тоам бола нах, Iоховша. ХIанз ма латта. Тоам бале а беце а, бакъдар ца аьлча валац со, къонахий. Дика дац шун гIулакхаш. Мел къахьийгад вайла хьалха дIабахачар, Магатенах кхо гIап хьоарчаеш. Мел къахьийгад! ЧIоагIаленна даь белхаш да-кх уж. Цхьан шера, шин шера ала доацаш - дуккхача шерашка, бIаь шера. Шоана дикагIа ма хой из. ГIапаш сенна эш, итт яле а, лораеш нах ца хилча? Къонахий, укх бетта массаза хиннад шо шо-шоай оагIонашка?
Йист ца хулаш вагIар виъъе - ала дацар.
- Со кхийттар. Аз шугара гIулакх дизза хьадехаргда, дизза. Маьрша ха яц ер. Хьаста юхерча наIарашка, арахьарча гIапа, цхьа тIемхо вац. Бий тIара саькхаш бахаб, лохера хаьхой бац, гIапа тIа бIарг ма кхоачча дIахьежача цхьа гIапархо вац латташ. Джабеи Субедеи метта со валаре, тахан яьккха хургьяр аз Магате. Аз бехк боакх шух.
- Даьллахь, довтбий, деррига во да тхо? - хаьттар, юхьа тIара хьацар дIа а даьккха Шибала, - вIалла лахача, дика даллац тхоах?
- Дика, лаха ца дезаш, доал, - аьлар маьршо Хучбара, - цхьа дика да - вай цхьа мотт бувцаш нах хилар, шоллагIа дика да - вай дийна а, маьрша а хилар. Къаьстта дика хет сона шо юхадухьала ца лер, коача нах ма дий вай. Бакъдар кIома ма хулий, сибаз мо.
- Из алийта воаллар-кх со а, довтбий. Тхо хьожаргда. Вай баьннача аьттоно мелдаьд тхо. Беха беций уж моалой? Кхера дезаш да вай?
- Вайх катоха цар аьттув баланзар. Вай царна мIизг яьй. Бехаб аьлча, бакъдац. Цу арешка къайлалийлхаб, юхь-духьалъотта лоархIа ца беш, амма вайна моттача бесса дIабаха лаьрхIа бац. Фийла хила деза вай. Коача дотув мо, моастагIий ба уж, хьалаца хала долаш. Таххане арадаьле, шоай моттигашка хьожаргда шо. Магате йиъъе оагIон гIапаш лораеш виъ гIап-бIунча ва шо. Шо-м бийсана гIувтташ, хьожаш, ладувгIаш хила деза, сога хаьттача. Жи, къонахий! Хувца дезача ха хувца. Хьанна фу карахдоал хьажа. ГIапаш тIа дикагIа бола тIемхой увттабе, хIара оарцаца цхьацца къаьна тIемхо оттаве, цар бувшийтаргбац. Массайолча гIорчашка хьажа. Къора-гIорчах къоасталургйоацаш цхьатарра кIир тохийта наIарех.
ГIайтта дIаболабелар гIап-бIунчий, уж накъабаха уйчен тIа араваьлар Хучбар. Лохерча лагIа тIара юхакхайкар Лорс:
- Сагот ма де Iа, хIаллой довтбий, дIахо йолча хана чухь тхо мела долаш короргдац хьона. Оаха доаккхал ду хьо тхоай хилар а, боагIачоа бехк билла а, хьехам бала а. Моаршал!
Уж дIабахар, говраш тIа хайша.
Xучбар доккхача цIагIа дIачувигар хьалхаваьннача эздочо. Аьлий моака тIа хайша багIар цу хана. ДIачуваьннача сецар Хучбар. Къонахий цхьан оагIорахьа багIар, урхаза сесаги цун цIен кхалнах а вокх оагIорахьа хьатIахайша багIар.
Ачамаз хьалъайвелар, цунна тIехьа ши-кхо саг кхы а. Вожаш хьал а хьежа багIийсар. Ше латтачара кхы меттахьаваланзар Хучбар а. Къонахчо ше вайвайта бокъо яц, хIаллой довтбе хIаьта а. Ачамаз кхийттар. ДIа-хьа хьежар из аьттехьа, аьрдехьа багIачарга. «ХьагIовтта, хьаьша тIавоагIа вайна», - аьлча Хучбара лагIа лохлу, ца аьлча гIовтта лаьрхIа бац. Фу дича бакъахьа дола-те? Нийсвенна ше ураэттача дIаIийра Ачамаз а. Лоацца ха яьлар. Мар латтачахьа хьал а хьежа Ховхи гIеттар, из гIеттача, ши йоI гIеттар, тIаккха беррига кхалнах. ГIувтта болабелар къонахий а. ТIеххьарвар халла гIеттар, доккха са а даьккха:
- ГIалгIай аьла ма хиннавац, вай гIувтта декхарийла долаш.
- Лай а-м хиннавац гIалгIай, ше ца лоархIар лархIа декхарийла волаш, - жоп делар Хучбара лалла гIолла тIехвоалаш. - Со шуца эйдаж къувса венавац, довте венавац. ЦIен-дас шун тIа вийхав, вийхаче, со а шо а цхьан лагIа тIа латт. Сайл лакхагIа цаI маркаь хетац – из сигала вагIа.
МагIа а ваьнна, Ачамаза юххе лаьттача гIанда тIа Iохайра из. Кхалнах бIарг сийрдабаьнна хьежар Хучбарагахьа. Цун бутув дегI, кIаьда цIена бIаргаш, хьайза Iаьржа мосаш, белажашта кхоачаш йIаьха. ХIиллане, беге озалуш цхьа маза бацар довтбе юхьа тIа. Егаь геза гIалаш ювхар лакхача дегIа, аьшкан белажаш йоахкаш. Наькха тIа фета уллар, сомача зIанарах.
Фусам-нанас шийга моаршала-кад кховдабича, урагIетта, цунга моаршал юха а дерзадаь, цхьа къург баь, Iохайра хьаьша.
Шу маьрша чакхдалийта лаьрхIа бацар аьлий. Шоайла къамаьл деш, говза Iоттараш кхувсар магIахьара хьа. Кхы шоаш теркал а ца баь, тхьовра гIатта ца тигачо аьлар:
- Къора ма хулий цхьавар, хаза ца ловр, цахозаш.
- Къонахий, массанега ала дац, - оаш мел дувцар хоз, хьакхувса овраш гу. Шоана ха дезаш, шоана ца а ховш, хIамаш да. Хьалхардар - со довтбий ва, цхьа лагIа шул лакхагIа оттаваьв со мехко. Со лархIа декхарийла да шо, шоана лой а ца лой а. ШоллагIа, со тIемхо ва. ТIема гIулакх бIаргои, кертои, дегои кулгои Iалашду. Сона хов из хьаде. Цхаькха тIом ба - баген тIом, из тIом бе во-дар, хьаста юхе истий гуллуча ваха веза, къонахашта юкъе тац баген тIом.
- Дала воаволва со хьо бакъ ца луй! - аьлар Эдалбе-аьлас, - баген яхьараш - кхалнаьха яхьараш.
- Хьо воккха вецаре аз жоп-м дехаргдар, - хьалтоссавелар аьла.
- Со воккха хетий хьона? ХIама дац, оза ма лелахь: вай къонгаш ба хьа ханара, хьол зIамагIа а, хьол боккхагIа а.
- Аьлий, къонахий, - нийсса ураэттар оалой урхаз Ачамаз-аьла, - уккхаза юхасовцаргда вай. Кхы баге гIоттае мукъам бац шоана. Дадар, шун тIа Iоха санна, вагIа а, гIатта а кхетам ма беза, вайга, дукхагIчарга ба а ма бац из. Оаш гIоза хьегийла, - тха гIулакх да. Аз сайца хьеХамчаеи, кхетамчийи дIабуг, дисараш паргIатта дагIаргда шо.
Ачамаза тIехьа виъ саг гIеттар. Къаьстача цIагIа Iохайшар уж.
- Укх чу хIанз хьо лоравала везаш саг вац. Хийцца Iолитта хьайна дагардар, хье дагавала венар. Ер са хьеХамча ва, ер са эггара гаргагIа бола кхетамчий ба. Акхарех са къайле яц.
ДIадийцар Хучбара, кега ца деш; дар долчча бесса. Фуд? Джабии Субэдэи шоай мехкара арабоалаш ши тумен хиннай царга, хIаранега бIаьзза бIаь тIемхо-дошло. Шах вохавича цар бIу бийбар - кхо баьзза бIаь хилар уж. ТIаккха гуржий духьалбаьлар царна. Цар низаш найсденна хиннад, гуржаша уж бохабаьб, аьтаб хьалхарча дийнахьа, шоллагIча дийнахьа шоаш Iехабайтаб. КIезига-дукха а эрмалоех а катеха, Аьшкан наIараш яьста аралийлхаб, гонахьа яда шахьараш йохаяь. Цигара уж меттахьабаьннача хана цар бIу кхы а сомбеннаб, вай мехка кхаьчача виъ бIаьзза бIаь хиннав уж. Цар лаьца кеп гуш я: каралаьцар, кетар мо, шоашта хьатIахьоарчаву цар. Вайх а из де лаьрхIа ба, карадерзадаь, шоашта хьалхара доаде. Вай кIантий дIачухехкаш гIалаш йоахаргья, вай цIийла керчаш дадаргда, цар тIеххьа говр хаьхка дIачуухаш гIалаш хьалувцаргья. Укх оагIорахьа бартабахаб уж Эдал тIарча боарошца. ХIанз вайна духьаллатта низ ялх бIаьзза бIаьннел тIех ба. Шоаш лоархIа ца беча кIаьда дувца хов, лоархIабеча тур хьокх. Оалойи дештойи барта хиларах, ка ца йоалаш, тIехьашкабаьннаб. Аьттув лехаш ба. Хучбар волча хиннаб, кхычахьа ца болхаш Iийнабац. Хьаалац оалдараша шоашка дувцар. Из гаьнадаргдац, цхьанахьара эккхаргда барч, - бохаргба аьттув. Цар вай аьттув бохабале, вай уж бохабе беза, вIалла хьахьовргбоацаш.
- Мишта? - хаьттар Ачамаза, - Iа Iайха ма яхий уж къайлабаьннаб коача дотув хинна лайжаб.
- Ях. Вайна хов уж сайца моттит. ХIанз Эдал-гIалий тIа латт уж, - боароша кхаба тIаийца. Баъа чкъаьреи ялати да царна, говраш йоажае шаьра аре я. ГIазакъашца бартхотта къахьегаш ба. ГIазакъашта фу башха да миччахьа болхаш, яккха фос хилча! Из барт чIоагIбенна балале, вай яккха еза Эдал-ГIала, дага доаццаш IотIадаьржа. Бахача наха безац тIабаьхкараш. ГIазакъий вайгахьа баргба, кхыча къамех мел вар а. IотIадаха из бIехалий бIи оачаргбар вай. Малхбузе мел дола къамаш вайца барта хургда-кх. ХIанз хьадой, толаргда вай. Укх йоагIача гурахьеи Iаи маьрша буте - ийшар вай. Юха бIаьсти уж шозза дукхагI хургба. Дештой хан Котян раьза ва. Цунца дагаваьнна мара ер къамаьл маьлхадаьккхадац аз. Са къамаьл из да шоана. Са дош из да шоана. Ер гIулакх кхоанешка дехка торо яц вай, - хIана аьлча из кхоане хургьяц, таханне Iалаш ца йой.
- Вай ков цар даккхале, цар ков вай даккха ях Iа? – хаьттар къаьнача хьеХамчао, - аьттув бале, цул нийсагIа цаI-м дац. Маьлха а ца доаккхаш, пхьегIашка ца доахаш, катехха хьаде дезар из.
- Аьлий кхетаче ца йича гIулакх хургдац цох, нах арабоалийтаргбац цар, кхоачам лургбац. Со варгвац уж тIа ца бийхача, - аьлар Ачамаза-аьлас. БIунчий а уж ма бий.
- Хучбар, из йоккха гота дIайолаелча, Котяна вай Iехадергдоацаш фу кара да хьа? Бий тешам?
- Кхо хIама да Iодилла: цаI, моалой котбоале, дештой шоай лоIамах хургбац, уж караболх. Вайца хуле, вай толе, маьрша ба уж. ЦIаькха да, дештой феса тIера ба, малхбузе даха, аьттув бахьаш доагIе, фос йоккха хургья. Керттерадар ца ала веннавар со: тхо шиъ дотув диаь ши доттагIа ва. Киназе чIоагIдаь. Аз цун га дохкаргдац, цо са га дохкаргдац. ХIанз дунен чухь эттача торонца вайна мархIа ца хьаьрчача баха моттиг а яц цар. Дештошцара моаршал а вошал а вайна дурраза эш.
* * *
Шоаш денна дош кхоачашде араваьлар виъ гIапбIунча. ГIаппархой бIул чIоагIдир. Мела тIемхой Iерашка юхабоалабир, царна метта кхыбараш дIа а овттабаь. Бийнашта дизза оарц хьожадир, хIараненна шовзткъа гIаппархо итт-итт хувца а луш, диъ дийнахьа цкъа бIул кхоачаш.
Магате чуйодаш йиъ йоаккха коаниI яр цIераш техка: Арен коанаIараш, ГIинбухера коанаIараш, Эса йистера коанаIараш, Лоамара коанаIараш (3Iилбухьеръяраш). КоанаIарашта тIадолхаш шера гIорчаш дар, кхо ворда уллув яла йиш йолаш. Цул совгIа хIара оагIорахьа кхоккха къора харц-гIорч дар. Харц-гIорч моастагIа тувлаве ду. Шедар бокъонцахьа долаш мо да, кхыметтел коанаIараш а. Уж Iа дIарз дийтта йохайича, тIехьашка - къора, бутув пен гучабоал.
Шоай гIулакхага хьажа арабаьннача хьалхарча дийнахьа, гIапбIунчашта гучадаьлар массанахьа ледарло йолга: лакхе гIапа тIа латтача доккхийча бIуркашка хий дацар, даьккха кийча латташ дакъа дахча дацар, латта дезача тIой яьш латтацар, Iадалхошка тIаьский кхоачам бацар, шурдолхой хаьн дада овгарий тIормеш а даьсса дар. ДIа мел хьежача - дац, хац, лац, вац. Из деррига доацараш меттаоттаде къахьега дийзар бIунчий, денна-бусса говрашта тIера Iо ца бувлаш. Лорсийна хьалха дагадехар коанаIараш тIа дагIача бийнаш тIа «Ира бIаргаш» хувшаде. «ИрабIарг» дийнахьа вагIа, чу мел воагIар зувш. Лакхера Iочухьежаш зув цо хаьхошца къамаьл деш мел вар. Дегабуам бича, тIехвоалийте, дIаховалийте, хьалоац. «Малав хьо? Мича вода хьо? Фу гIулакх дахьаш венав хьо? Мала волча вода хьо? Хьанна вовз хьо Магате?» Жопашта кегавеннар ларма чу кхосс, лоткъамаш ийду, мотт боастийт низаца. Мел къай чуахийттаб моалоша? Цхьан кIира бархI лаьцар уж.
ТIаьргакоашка кхайка а даь, цхьан дийнахьа, цхьан тангIалкхах хьалъэхкар барххIе.
Бийсанна коанаIараш тIа йилла гIап ца къовлаш моттигаш нийслора. ХIанз гIапбIунча Iовижац гIув беллача, къайла латтача наIарех бIарг ца техача. Из бахьане цхьан буса бокъонцахьа дов даьлар аьлашца. Хила дехьа ядача шахьарашка сакъийрда, диаь-менна хIаразбаьнна боагIаш хиинабар. Магате хьакхаьчача - къайла гIап, лакхе йоагаш цIераш, Iочудеш гIожа къамаьл:
- Яьй, шо малашд!
- Тхо малашд ховргда хьона, из коаниI Iа хьайийлача! Са бе йоаллача шодо дIааргда хьога. Аз аргдац - цо аргда!
ГIоггIе белабелар лохе латта аьлий а, цар хуллаш а.
- Хьаелла коанаIараш, тхо эгIаз ца дохийташ!
- ЭгIазваха мегаргва хьона. НаIараш елларгьяц,Iуйрана малх айме отталца.
- Ай-я, оаш яъа шоай наьна чураш! Тхо малашд хаций шоана?!
- Шо моллагIаш дале а, тхога ма елла аьннад - оаха елларгьяц. Гежбе, Iуйре йоссалца.
Лохерабараша Iадарч эзар, лакхе гIапа тIа цIогIарч даьлар лозабаьча нахага.
- Ер цIенхаштта даьннад. Гон тоха! - аьнна кхайкар бий тIа лаьтта тхьамада.
Оарц-оакъа ека йолаелар: Ганна! Ганна! Ганна! Хьалхарча гIапа тIара оарц юкъерча гIапа тIа даьлар, юкъерча гIапа тIара - чухьарча гIапа тIа. Дукха юкъ ялале бIарчча бIаьра хьалха а ваьнна Саккхал-аьла хьакхаьчар.
- Яьй! Шо малашд?!
- Воай! Тхо оарц да Саккхал-аьла хьалха а волаш! Тхо чакхдалийта.
Чухьнахьара гIап еллалу. Оарц чакхдоал - дIакъовлалу. Юкъера гIап еллалу. Оарц чакхдоал - дIакъовлалу.
Ведда духьалвоагIа бий тхьамада.
- Фуд укхаза? – хоатт Саккхала.
- ХьачугIерташ нах ба. ДIадувцар - дIаэцац. Яппараш ю. Ши саг лозаваьв тIаьскаш теха. ХIанз чухьелха доахк тхо, яхаш, кхест. Йисте ядача пхьедашкара лоамеш гулде бахаб. ГIап яккха боахк. ЦаIаш бIоагIа лаха бахар, дIарз бетта.
Бий тIа ваьнна Iочухьежар Саккхал-аьла. Йоачано корзагIдаьха зунгатий хинна хьувзаш бар лохе нах. Тур духьала а хьикха Iочукхайкар Саккхал-аьла:
- Фу леладу оаш? ДIадовла цигара! Ма лела во!
- Тхо кортамукъа нах дац, аьннар дича доалаш да. Тха аьлий юхакхаьчача царца дувца. БоагIаш латт шоана.
Бегаш тIара даьнна, довнаца гIап яьккха чубовла лаьрхIа бар уж нах. Чувхабеш хьалхалаьхка боалабеш бар баха нах, лоамеш дахьаш. Из еррига ординг бий кIал кхаьчача чIоаггIа йистхилар Саккхал-аьла лакхера:
- ЛадувгIалаш, шо моллагIаш дале а. Со Саккхал-аьла ва, гIаппархой бIунча. Оаш леладер харц хIама да. Iовдала хIама да. Лоамеш дIадаха. Оаша текхабеш бахьа оарц а Iокхосса. Ма хьувза харцахьа! ДIадовла! Цхьаннахьа пхьеде чу а дахе бийса яккха шоашта, кхоана къоастадергда вай шуцара гIулакх. Оаш са тIемхой лозабаьб! Совца! Боккъала совца!
- Хьаелла коанаIараш! Вира ваьв хьо? Тхо малашд хаций хьона?
- Аз гIап йоастаргьяц, малх айме отталца. Са бокъо яц.
- Малав из бокъо йийхкар?
- Из бокъо оттаяьраш вай воаш да, Магатера аьлий. Вайна йицъелча дIачIоагIъяьр - вай довтбий, Хучбар ва.
- Оаха шоай дай цIераш йицъергья хьа а, Саккхал, Хучбара а. Хьаяста гIап, тхо чухьелхале!
А, уж совца лаьрхIа бацар, маларо коачбаь, цхьаккха къамаьлага ладувгIа дага бацар. Саккхал-аьлас из кхетадир. 3IамагIа вахийтар цо цхьаькха бIаьр IотIадоаладе.
- Шоана моттар гаьна да. Лазарца мара кхетам чу доагIаргдац шо. Цу кIалхара гунахьа доацар дIавала. Пхьедашкара нах, карарлийлхе дIагIо, тхога шоаш лоза ма дайта. ПIендараш, кIомалураш шун гIулакх хургда кастта, хьежалаш!
Саккхал-аьла гIапа тIара Iовессар. Ши бIаьр цун дешага хьежаш латтар, кийчбенна. Дош даьлар:
- Веддар - вахийталаш. НизагIа хьатIабоалабаь баха нах човха ма белаш. Уж бехке бац. Хуллаш а, духьале ца йой, бита. Вожаш - ата, аьрхIа етташ. Ирал тоха мукъам лац аз цхьаннена а.
Ялх-ялх, шийтта кIант гIерта, теттар лакхереи лохереи ши гIув. Шерра еллаелар гIапа коанаIараш.
ЦIогIарч теха тохабелар аралаьттараш, амма теIIа духьаллатта тIемхой бIаргабайча гIар йижар, хий теха цIи санна.
- Гемакхаш юхадерзаде! Долле!
Ши бIаь тIемхочо из хьадир. ГIулакх талхалга хайна, баха нах, лоамеши бекъийи Iокхувсаш, боса гIолла байдда болхаш латтар ша-шоай пхьедашкахьа.
АьрхIа етташ тIаболабелар тIемхой, кIалвисар оачаш, етташ, низах вехар, вехкаш, дIавугаш. Цхьаккха денал гучадаланзар тхьовр бIеха мотт бувцаш яппараш яьчаргара. Веддар вита а вита, биссараш текхабеш хьачу а боалабаь Iерий хьалхашка Iобехкар. Сий ца доадеш дIабахийта шоаш, яхаш, дехарашка баьлча, жоп делар Саккхал-аьлас:
- Тхьовра аз дийхар оаш динзар, аз а дергдац оаш дехар. Оаш во къамаьл дир сога, даьна а нанна бехкаш. Кхоана шун дегIамаш оалой урхаза духьалъовттаргда. Цо, ший безам бале, шуне дугалда шо, безам бале - тангIалкхе. Шо гIап яккха доахкар, аьттув баьннабаларе.
* * *
Хучбар, Ачамаз-аьла, Гардабал-аьла, мехках дог лазаш бола кхыбараш а низ Iоабеш, бIу гулбеш, шахьараш чIоагIъеш кхестача хана, мехка юкъе цхьаькха болх бар болалуш. Эттача хьала раьза боацараша кхестаеш яр из хьайра. Нах вIашагI мел кхетача долалора Iомадаь, шаьрдаь къамаьлаш: «Фу ловзараш да ераш? Фу бIулаш? БIу ба яхаш, нах вIашагIбетташ, жаи доахании дуъаш, нах юкъарча белхашка арабоахаш, паргIата Iе ца буташ? Говраш Iохехкаш, говраш юхахехкаш? Малав вайх лата воагIар? Гоама бIаргаш дола маймалаши? Уж-м цу оагара ара, яъа хIама йоацаш, байна бада хург ма бий? Вай аьлаша фу деладу лоамара саг довтбий хержа, вай моастагIашца, дештошца, бартабаха? Мехка кхетаче еха еза. Мехко хьаэца деза мехка доал. Оалой тIом беш хьабаьхкаб, шоаш кхеллача-хоне, тIом беш дIа а гIоргба. Вай дац сагах кхера дезаш. Оало - оало хила веза, аьла - аьла хила веза, кхывар - кхывар ва».
Шунашца из дувцар, пхьегIашка из дувцар; тIаьргкоашка, тIаьргмоттигашка, кхыметтел истий хи тIа ухача хьасташка дукхагIа дувцар а из дар: «Вай карадерзадеш латт. Вай бе дохкаш латт Ачамаза-аьласи, Лом-Бердий Хучбареи.Ачамаз-аьла, кхыбараш санна, оалдар-аьла ва, Хучбар лоамара гIалгIа ва. Фуд вайна хулаш латтар? Вай аьлий фу деш багIа?» Наггахьа кхетамеча сага юкъе дош кхосс: «Вай мехках йист яьккха моало чу ма гIертаварий. Дицденнад шо? Вай баьр барт ба. Из моастагIа низ болаш ва, малхбоалехье ший караерзаяь ва. Цун духьал оттабе низ беза, цхьа бий баь. Цудухьа мехко довтбий хержав. Из нийса хержалга гуш да. Из тIа мел гIертача вай аьттув болаш чакхдаьннад дов. Барта духьал вар - мехка духьала ва. Ер къамаьлаш эсалча наьха поал ба».
Цхьабараша уж къамаьлаш теркалдацар. Дер дайнача наха ца дувцаш фу дус, аьле, таккхалча Iара. Цу къамаьлаша аьлий дегашта тоам бора: «Дуне кхеллача-хоне хьадоагIа цаъаш аьлий болаш, вожаш цхьалха болаш. Наха хов из. Мехка гота къедараш ютт, аьлий шоай метте ца хилча». – «Ай, дадар, аьлашка яхаш хIама дац, хьаара а даьле гIулакхаш хьаде маркаь». - «Аьлашта шоашта хов маца фу де деза», - «Моалоша шахьараш йоахача хана хIана хацар царна? Укхазахь хьа хIана удар уж, шоай синоши дезалгаши кхалхарбаха?»
Цу тайпа къамаьлаш, цкъаза дов даьле, качматашка кхоачар.
Ачамаза-аьлас оалдар-аьлий кхетаче вIашагIтехар, алхха шоаш Хучбари Котяни веханзар. Ачамаза-аьлан дагара яханзар йолалушше а кхетаче.
Оалдараша, дукхагIчар, тIом чакхбаьннаб - бIу дIахеца, довтбий мукъавалийта йоахар. Урхаза дувцар лерге а кхетацар царна. Ше яхар укх кхетачено дергдоацилга хайча, бусса хоамчий дIа а бахийта, доал кара мел дола аьла тIавийхар Ачамаза-аьлас. ЛаьрххIа нах бахийтар Котян волча а. Иштта вIашагIкхийтар Йоккха Кхетаче, ши бIаьи цхьайтта аьла.
Шин гомах хайра Кхетаче: чухьар гом - оалдараш, арахьар гом - бисараш. Ачамаза-аьлан уллув багIар Хучбари, Котяни.
Шийна дагадехар, мадарра доашхаш, Йоккхача Кхетаченна дIадийцар Хучбара. Хургбола пайда а, зе а, ер да аьнна, белгалдоахаш. Юххера чакхвоалаш аьлар цо: