- Ха йодаш латт. ХIара ди тIехьагIа цар низ тIакхет, беб, вай эшаш хул. Тахан дош тIа хайша вай, хIаллой, вайца бартхой а болаш, IотIадолхе, уж эшаргба. Цхьан-шин бетта геж бой, цар низ вай низашца нийслургба. Нагахьа санна вайна юкъе хийро яккха цар аьттув боале, цхьацца вай дохаде хало хургьяц моалошта. Цудухьа ях аз: ха ма яхийта. Ма латта вай?! ТIаккха укх сога кхаьчача даржах лаьца: шоашта ловш дале, кхывар оттаве, мегаргвар, кхеташвар, мегашвар. Амма довтбий воацаш мохк ма биталаш. Аз сайна карагIдоалар хьадаьд, шун догкхардилга доацаш. Аьттув белар ГIонча Дала. МоллагIа кхыволчун довт лаца кийча а ва, мехка гIулакх цо Iалашдеш хуле. Барт товлба вай!
Кхетаче екъаелар: Ачмаз-аьлеи, Котяни, Гардабали, Пешти Хучбарагахьа бар. Царгахьа баьлар тIемо мерцача лаьтташкара мел баьхкараш а. Довтбий хувцалга дийццане а ма дувца, сихха бIун Iалашо а йий, кIира ха а йилле, арабаккха, мохк боагабеш, баха нах боабеш, моастагIа хьатIавале, вай дIатIадахийта, тIом дика ба, яьхад даьша, наьха лаьтта беш хилча, йоахар цар.
ШоллагIча тоабан уйла юхмаччахьа йийрза яр: вай моастагIа воха а ваьв, кхы бIу лоаттабе а кхаба а хьаштдац, довтбий а мукъавалийта, дештой а дIацIабахийта, баркал аьле. Эдал-гIала яккха дахар тIаэцацар цар. Эшаш дац, йоахар, яьккхача а да вела тоам болаш, хьая фос ца хилча, сенна йоакх из? Аьшка коанаIараш яьста, малхбузехьа чухьелхар хIаьта а дувца дезац. Цу тоабан хьалхале лаьцар Темарбий-аьла вар. Ачамаз-аьла чIоагIвала воал, довт мел леладер цхьан бе велла. Аьлий шоашта бакъахьа хетар хьадеш хьабаьхкаб, дIа а гIоргба.
- Кхера ца делча бартадодаш фу дац вайдар, - аьлар Патараза-аьлас. - Дукха ха яц вай урхаза гулдаь а, гIертта довтбий ваьккха, тIема духьалдаьнна. Цу хана вай гIалаш, шахьараш йоагар, нах удаш бар, боахамаш а дуташ. Тамашне хIама деций из, дехьара шахьар лотаенна йоагача хана, сехьарча шахьарера нах паргIатта шуна ховш, из тIом а из цIи а хьасехьаяргйоацаш санна. Фуд вай дувцар? ХIана дохаду вай къонахчун дош? Ший кертах воагаш ма вац из, ший ковнах воагаш ма вац из, вайх ма воагий из, ший нах лоархIаш. Йита хьагIаш. Шоана хетар гаьна да, вежарий. Низ Iоабеш латт вайна тIалата. Аз сайна ховр ях шуга. Хьабартадувла. Довтбий? ХIаллой хIанззолца хинна а вац, е хургва аьнна хIама а дац Хучбарал тIех вар, нийсса вай ца хуле. Вай низа дегI корта боацаш ма диталаш. Шун уна вала со. Темарбий-аьла, хьа деналах даккха хIама дац са, хьа эзделах а. Амма тахан хьа къамаьл, хьа гIулакхаш хьаькъалцара хийрадаьннад. Харц ва хьо. Дала нийсволва хьо.
Деррига герга Дуне мархIа долла воаллаш санна, ши кулг доаржадаь гIеттар Темарбий-аьла:
- Ва-а-а нах! СомагIа да ер, гIанахьа да ер? Ер багIараш оалой бац?! Аьлий бац?! Фу кхерам ба оаш тхона тIакхехкар? Малав цох кхерар? Вай даь-даь-даь-даь-дай, моцагIа денз хьабаьхкаб герз а леладеш, тIом а беш. Сона доастама хет тахан укхаза дувцар. Кхера дезац шоана. Чудахача исташка дIа ма дувцалаш ер. Моалой фуй? Вай-м, хьо ваха, баьб тIом хосрошца, Iарабашца, фаьрсашца, царел хьалха румашца а. Вай кIантий Тийрка тIара ГIобан тIа бувлаш, ГIобан тIара баьле Эдал тIа кхаьча, Эдалца урагIбахе Малхбузехьа лесте, кхаь доккхача хил дехьа а баьле, Балкхане ихаб, Балкханерча лоамахдехьа бувлаш Юкъ-Форда йистерча арешка лийннаб, гIалаш йоахаш, шахьарашкара фосаш гулъеш. Басханерча этошка: «Тара лелий шо?» - ала ихаб. Оаш фу дувц?! ТIабена тIом юхатохе, - тамаш е доаккхал де хIама дац. Массаза вай даьр да, дергдар а да. Вай малашд? Нах малашб? Баркал укх Лом-Бердий воIа, вай сий ца дожийта а. Эшаш хьахержавар, гIулакх даьннад - мукъавалийта. Ший цIагIа а хургда укхан гIулакхаш. Ша-шоай шахьарашка дIацIабахийта бIунаш, вай кхакха мустлургба уж шин бетта кхы кхаба отте.
- ШоллагIа ди да массаненна ховш дар, кхетадеш дар, лоацца дийца хоадам баь Iодилла а ца ховш, вай къувсаш дагIа, - аьлар гIеттача Сосаркъа-аьлас.
- Дади, ва Дади! - тIехьашкара хьакхайкар воI Инал.
Кулг тасса юха а ца верзаш цунга аьлар дас:
- Хьо латта, кIаьнк, хье латтача. Фуъо котама хьехача ма отталда вай. ТIом вай дIаболабича, гаьнна-гаьна даха, тIайоагIаш шелал хилча, аьттув боацаш дусе фу хургда вайх? ХIаллакьхургда. Вай даьй цу моча наькъа арабийннаб баьца мутт хьовча ханна, бархI-ийс бутт хьалха билла болаш. Со раьза вац довтбе бувцача наькъа. Харц никъ ба из, вайна аьттув боацаш никъ ба. Акхар цIенца гаргало ма я тха, яле а укх моча бакъдар Iодилла воалл со. Довтбий мукъавалийта, гIалгIай дIацIабахийта, ши бIаь ах бIаь саг кхаба атта дац, вай коашкара дода из напагIа. Ха а кхоаче, моттиг хуле, эшаш хуле, из фета Iоолла фоарт вайна корайоагIаргья. Из да, аьлий, къонахий, са дош.
ШоллагIча гома тIа тIече баьгIараш хье болабелар. Даржа лакхагIбарашца эздел ца дохаде таккхалча Iара уж. Гаьнадаланзар из. Нах хьоа а беш ший тенна дегI гIоттадир Харсечо. ЦIийенна басилгаш етталора, кхохкаденна бIаргаш доагар, из вувхьар.
- Ачамаз-аьла, тхо фу даьраш да, шоллагIча гома тIа ховшадаьраш? Шо санна аьлий деций тхо? Е укхаза беш латтача гIурта тIехьаделха гулдаьд Iа тхо? Ва Темарбий-аьла, хьо маьршача мехкара хьавена саг ва. Хьай гIала йита, хьунашкеи аьлешкеи лийчкъавац хьо. Къона къаваллалца Iоабаь боахам цIеча цIерах боагаш, кIур хинна урагIбодаш байнабац хьона. Тхо йоагача тхоай гIала юкъе цIийла керчача хана, хьо шуна тIа кадаш текъадеш ваьгIав. Аз хьох бехк баккхац, хIана аьлча, из тIом сай коа кхаччалца хьа лагIа тIа латтар са хьаькъал а. Цхьа тIом шоллагIчоа тара бац, тIемаш а бе-башха да, моастагIий а бац цхьан кепа бетта: цаI хьо духьалваха хьоаставелча дIавода, вож кхаъо юхатох. ТIемо юхатохараш а ба. Хала ба Iоажало мара юха ца тохараш. Тхона эгIа яьда гIалаш яьгар, тхо дисар, ер кIантIий хьатIа а кхаьча. Ма кIантий ба-кх ераш ба-м! Темарбий-аьла, хьа къамаьл доладир аз акхарга цу дийнахьа. Со човхаваь сай гIанда тIа Iо а хоаваь, акхар шоай тIема гIулакх хьадир. Бахархой гIалий чура арабаьха, ховша безараш гIапаш тIа хайшар, лаца езачо кIийле лаьцар. Мича даха деза, ГIайте-гIалеи, Багала-шахьари БIарой-шахьари бахьан байнача дугрой, гIалгIай, малхрой, нашхой къа? Маьржа-яI, Темарбий, ма шаьра къамаьл долаш нах да-кх вай! Къаьстта хьо, ях аз. Эхь деций вайна? Воашта ханне а ца ховр хIана дувц вай? Из вагIа Пешт. Лом деце цул майрагI дегI кхелладац Дала. ДIа вагIа, корта чубаха, Гардабал. Темарбий, хьаьшашта шу Iалашдеш, цар гIулакх деш а, вIалла шек хиннавий хьо? Иштта мара шек хилац из тIема юкъе. ХIай, ираз-яI шун, дугрой! Гила борз я ГIонча Дала шоана доала оттаяьр. ДIа вагIача Патараза-аьлага хатта, аьшках ваь ма вий из. Овшой урхаз Терсбий-аьла, хьо хIана вагIа хьай деза дош ца оалаш? Харцахьа хьаийцар, шорттига ше иллача юха Iодиллача товш хул. Шун уна вала со, даьлаI, цу фета тIа ма кхувдалаш! Из олла деззача Iоэллад, шийна ма безза накха корабаь. ХIаллой мехка цул дикагIа цIа малагIа да? Цу кIанта даьх яьккха цIи эрна яьккхай, Лом-Берд - Болата накха, аьнна? Совцалаш вайна! Ма дахалаш вай даькъаза. Во-воай коашка дийрза вай Iохайшача, хIаллакьхилар вай! БIу дIахеца мегаргдац. Из вIалла, а ма дувца. Цар дуъа напагIа кхуо дац. Воашта кхарза мукх биаь а, уж кхоабаргба вай, хIама ца эшийташ. Тхогахьарча наха ма бохам баргбар-кх, оаш дувцар хазача. Э-э, Дала нийсде вай!
ОагIув теха баьгIа Гардабали Пешти гIайттар, Iаи, Iаи ала, яхаш, цаI шоллагIчо хьалхатетташ.
- Мегар, аз оал. Эшаш хулар IотIатохаргда Iа, Гардабал. Аьлий, хьаькъала дай дукха багIа укхаза, амма дош хIаране ший да. Тха дош: довтбена кач кхувда раьза дац тхо, бIу дIахеца раьза дац тхо, Эдал-гIала яккха даха кийча да тхо, вай довтбе гIулакхаш тха даггара да. Кхы хIама дисарий вай, Гардабал?
- Дисанзар, Пешт, Мадарра да хьона!
- Тхо аьнна даьлар, къонахий, - Пешти Гардабали Iохайшар.
Шин дийнахьа корта чу а белла ваьгIар Котян. Цун когашка талмач вагIар, кхетаче мел оалар ханага цIенна дIадувцаш.
- ХIанз са я аргIа къамаьл де, - аьлар цо вагIачара цIаьхха тоссавенна, юкъе ваьнна, - со шуга ладувгIаш ваьгIав, цхьан ларах шо доладалар догдоахаш. Из, гучох, гаьна да. Тамашийна къам да хьо, аллон. Са даь-дас хоаттар тхога, зIамагIчарга: «Говр чIоагIа хIана латт хой шоана?» - «Ше говр йоландаь латт-кх», - аьлар аз. «Латтац, кIаьнк, биъ ког боалландаь латт». Къам а да, иштта чIоагIа латта биъ ког эшаш. Денал долаш къам да хьо, аллон, низ болаш къам да, амма ши ког мара бац хьа. Биъ ког: низ, денал, барт, корта. Уж биъ ког шун баларе, оаш дуне доаккхаргдар. «Денали, низи да цар, - оалар даь-дас, - барти, кортеи дац. Дика болх а ба доацаш. Уж цар даларе вай маьрша дагIаргдацар». Корта яхар фуй оаш кхета ма дой, - доал кара дола саг ва из, цо аьннар отташ, цо аьннар Iалашдеш, хьа ца де йиш а йоацаш. Со хан ва. Айса аьннар цадаьчун таIазар ду аз. Ве везе вув. Шун дац из. Шун урхазага фу доал да? Цхьа ха яр из дагадехача со гIадводаш. ХIанз шун барт хулийтаргбар аз. Цхьа моастагIа ва вай юкъа.
Вай моастагIа къиза ва, говза ва. Хучамбер бакълув: кастта низаш нийслургда. Вай вIашагIтеха ши низи, цун цаIи. ТIаккха фу дергда вай? Вай цхьацца дохаде хьожаргва из. Укх бетта биъ ког бар, аллон, шун говра, латташ чIоагIа яр, дIа мел яхача чакхйоалар. Из хьадаьр Хучамбер ва. Аллон, шоаш Iалашдаь котдаьха корта шоашта тIера дIабахийта доахк шо? Сона моттац, аллон, оаш из дергда аьнна! Шо сел Iовдал мичад.
Котян Iохайра.
- ХIайт-яI! Лом-Бердий воI лоамара Iовоссалца бIул кхайкаде саг воацаш ма лийннабий оалой!
- Ачамаз, хьо дIа а ваьккха, урхаз ве вай цох?
- Воаш да бехке, кхера а денна, из фета цун кач элла.
- Фетах ваккха! Фетах ваккха! - цIогIа техар цхьанне ура а иккха!
- Фетах ваккха! Фетах ваккха! - дIаийцар дуккханеша.
- Ер вIаштIехьа дац, яьй, воаша хьахаржа саг воаш вохаве! Аьла вергва вай цох! Оалол тIаэца, Хучбар. Хьоах аьла вергва вай! Хьо фу эшаш ва!
- Цун оалал дезац! Цун довттал дезац! Фетах ваккха!
Ший хур-могар дир Ачамаза аьлий совцабе, меттабоалабе гIерташ. Шевар цхьатарра лувра, хьан фу дувц ха хала дар. ЦаIаш уралелхар, уж тебе, Iоховшабе гIерташ цхьаькхаш гIувттар. Цхьаццанахьа гIайттараш, лергашта кулгаш дехка латтар.
Эрза юкъе гIолла боагIа нала мо нах дIа-хьа а кхувсаш цIаькха чугIертар Харсе.
- Iа геж белахь, оало, хIанз. Цкъа цадоагIа дош даьккха йист а ма хиннавий хьо. Тоъа! - аьлар, кулгаш духьалтайса цхьан къаьнача аьлано, ший Iаьдалах дов дужде дагахьа. - Мехко хьалхабаьха Iоховшабаьраш багIа укхаза, ала дош долаш, цар дош отта а отташ. Хье царна юхе магIаваьккхача, дувцаргда Iа, Iоха! Геж бе!
- Бергбац аз геж! - цIогIа хьекхар Харсечо, кхетаче мел ваьгIачун лергаш човхадеш.
Нах цунгахьа дIабийрзар. Кхохкаенна басилгаши, дорхалла доагаш доккхий цIийденна бIаргаши, бувхьаш накхеи:
- Аз банне а бергбац геж! Аз мишта бу геж, оаш дувцар хозаш хилча?! Ер фу кхетаче я?! Берда йисте дугаш ма латтий оаш вай. Вай къани-яI, шоах хьаькъала-дай баь багIача ХIаллой мехка! Со малав хой шоана? Со Харсе-аьла ва ГIайте-гIалий-да. Езткъеи ийс ворда Дугаре яхийтар аз духхьала дакъий ийца. ХIара ворда тIа шишша-кхоккха дакъа. Иззал ГIалгIайче а. Доарахой аз бувца а бувцац. Аз мах бенна овттабаь нах бар уж, Багал-шахьар юхайоаккхаш байна нашхой, малхрой? Фу бехк булл оаша укх Хучбара? Аз аргда: цхьа бий бе гIерт, ераш багIа кIантий вайх. Вайх шоай вежарий, шоай нах лоархIаш, дог лазандаь шоай. Да ваьннавар вай низа! Хьо вон вIашагIкхийтта Кхетаче я. Ва нах, ва нах! Массе миIингашкара вIашагIкхийте соцабе ер харцхой. Со дакъа вац шуца...
Цкъа наькха тIа кулгаш техар, са дIалаьцача санна, тIаккха бетта чура даьккха тур, лостадаь, царна юккъе Iокхессар. БIаьха гIа боаккхаш юкъера ара а ваьнна, дIаволавелар. ЗIамагIаша-эздоша ды хьатIабоалабир. Лийта лаьца, айваь, нуврачу хоавир цар аьла.
Хучбар хьалгIеттар, Iокхесса тур хьа а ийца, Харсечоа дIатIавахар из. ТIагIолла кулг хьекха цIен а даь, тоIIадаь бетта чу деллар тур.
- Воти, хьона карме герз да ер. Эшаргда-хьона. Кастта эшаргда хьона.
Пезгий гIоахкараш доахкача гIолла воккхача сага ког мархIа а белла гон тIа барт баьккхар Хучбара.
Мухь баьлар къаьнача аьланга - велххаше а говро дIаводавир из.
- Ма даькъазабаьлар хьо ХIаллой мохк! Ма деха ди да-кх хьо!
Лаьттах Iочухьажа, уйла еш а лаьтта, юха ПхьегIа юкъе чуваьлар Хучбар:
- Йолаче хиннар цхьа чаккхе йолаш хул. Оаш соах довтбий ваьв кхадж тесса. Ер фета дийха Iо а элладац, дехаш лела а дергдац. Оалал аз тIаэцаргдац. Тхона, гIалгIашта, мегац из. Кхы дIаьх ма де вай ер. Кхаж юхабаккха беза оаш, фета Iокхесса дIавахар из ала шун торо хургйоацаша. Кхаж аз боаккхийт шуга, массанена гуш хургболаш. Со довтбий виссача бакъахьа хетар, са сийдеш гIоттаргва, гIаттараш массанена гуш хургба. Аз фета Iодиллача раьза бараш багIаргба, шо-шоай моттигашка. Уж а наха гуш хургба.
Аймен барче хьалхашка дIаэттар Хучбар. ТIехкарах даьста довт, бетта чу доаллаше а, бухьара оттадир, мукх шинна кулгаца лаьцар.
- Мехка лоIам – Даьла лоIам! - аьлар цо.
Цхьатарра тIахьийлхар Инали, Пешти, Гардабали, цар кулгаша моттигаш къувсаш цхьа ханаюкъ яьлар. Ачамаз а гIеттар:
- Са кхаж массанега дIакхайкабелаш. Мотт кхоакхалабалба харц лувргволчун.
Эггара лакхе довта мокхар тIа дижар Ачамаза кулг. Цун кулга тIа дижар Котяна кулг.
- Аьлий, оалой, къонахий! Со вацар-те ара-оалой урхаз? Согара доал эца гIерт воI. Аз мукъам беннабацар воIа цу тIа кулг дилла, - аьлар Сосаркъас..
Ший кулг хьадаьккхар Инала:
- Хьаволле, дади, хьалаца! Со-м да а воI фу башхало яр, аьнна, гIеттавар, да вужача, воI вужандаь, воI вужача, да вужандаь. Хьаволле! ХьалгIатта.
- Вай кхаж баккхац цигахьа, кIаьнк.
- Мишта баккхац?..
- Хьавала, ях, аз хьога.
Корта чубелла юхаваьлар Инал, бос баха вар из, корзагIваьнна. Шинне кхы а лаьцар Хучбара довт.
Кхы саг гIеттанзар, массехказа Ачамаз йистхилча а. Туркхаш кхайкар тхов тIара:
- ТIатеха дац шоана, тIерадаьккха дац шоана. Оалой кхетаче дош дувцаш я. ГIулакх кхажага даьннад. Хучбара довт айме барчен тIа латт. Довтбе шин кулгаца лаьцад довт. Из довт хьалаьцад дештой хана Котяна, Магатерча аьла-оалой урхаза Ачмаза-аьлано, дугрой оалдар-аьлано Гардабала, нашхой хьалхо Пешто. Из довт лаьцадар ара-оалой урхаза воIа Сосаркъа Инала. ДIахазалаш, Сосаркъа Инала кулг юхадаьккхар шоана. Ачамаза кхозза кхайкам баьб, довт лаца, яхаш. Кхы вац гIотташ къонах...
- Хьа, Ачамаз, Дала сий долда! Шун, къонахий, Дала сий долда. Кхажа болх иштта ба, - аьлар воханза волча Хучбара. - ДIахеца хIанз оаш са довт. ХIанз ер алхха тIемхочун довт да, ший даь.
Сухал боацаш, ший герз хаьн эллар цо, тIаккха качара хьа а даьккха, фета шорттига баьрче IотIадиллар.
- Ер Iоэллачун довт лаца со кийча ва-кх.
ДIаараваьнна дIавахар Хучбар, хIанз цу кхетаче вагIа цун никъ а бацар. ДIабаха дIалестар Пешти Гардабали.
- ДIахо шоашта аьттув бар оаш леладе. Тхоашта аьттув оаха лехаргба,- аьлар гIетта дIаводаш Котяна.
- КIантий, оаш фу лерхI? ДIахо кхетаче дIахьо ма езар вай,- йист хилар царга Угаз-аьла.
Кулг лостадаь дIавахар Гардабал.
- Ма доккха хIама да оаш хьувзадер! Из Хучбар дIаваьлча, бохаш ба ер мохк? Сийдола аьлий боацаш ба ер?
- Шун, аьлийдар, сона хац. Сона хов сихха дIа цIа а ваха тхоай моттигаш чIоагIье езалга. Шо Iелаш маьрша! - аьлар Пешта.
ХIанз из дош дийца даьнна, шоашта хеттача беса чакхдаьлча, лоацабенна багIийсар Кхетаче аьлий. ЧIоагIагIа бола къонахий дIааха болабелча, бага миста хьадж яьлар царна.
- Ачамаз, хьо мукъне Iоха. Тха Урхаз ма вий хьо. Хьо вар тха барт бе безар...
Че цоацхал лотадича.санна кхохкавалар Ачамаз.
- Шоана сенна веза урхаз, цо аьннар де шоана кIезига хеташ хилча? Барт мишта бергба шоана юкъе шун гома тIехкаш цIурах яь хилча, цу гома тIа дилла дулх доккхал, хилча, шоай ковний бала мара, шун цхьанне ца хилча? Булой йз барт? Барта бар мохк, кхаж тасса, оаша сона довтбий Iооттаваьча хана. Цо ший гIулакх дора. Дика а дора. Из массаненна бIаргадайра. Вай моастагIашта дайра. Юха ца берзийташ. тIехьара тIаетташ, вай доазон тIара аракхайсар. ГIаьраш сайцар. Шо а дахьацар сона мерий кIал аха, уллув довтбий латтар, борз мо. Барзкъа тIерадаьккха паргIатабаьнна бувшаш-гIовтташ бар вай нах... Вайна новкъа да къонахчун цIи йоаккхаш... кхыдараш а хила мег.. Деш къувса жIалеш мо, шо вIашагIлетийтацар цо. ХIанз маьрша даьннад шо… Угаз-аьла, из Дундий Эдалбий хьаькъал долаш къонах хиннав. Из могаш вац моттий хьона? Дадар ва-кх могаш-м. Мехка гIулакх дохаде хайшачарна тхьамадал деш вар Эдалбий, ца алийта Iийнав хьона из цIагIа. Сий дайра хьа, Угаз-аьла! Сай синах со кад, ма мотталаш. Магатера нах сона тIехьа ба. Ткъо-ткъо бIаь кIур боагIаш ийс шахьар я тха. Цул совгIа пхьешка, юстарча отарашка бах тха нах. Тхога ялат да, ширдаьнна латташ кхо шу таккхал. Магатех кхо гIап хьерч. Оаха юхатохаргва моллагIа моастагIа. Шоай хьалага ладувгIаргда оаш. Гургда вайна шо фу къонахий да. Угаз-аьла, пхорагIа бIаргаш даьттIараш кастта хьанаIарга боагIаргба хьона. Кийча хилалахь!
Из а дIавахар. Ехар кхетаче. Бакъда, го баьча наха, аьлий дIа ца бохийташ, бехкаш даха болабелар. Аьлий болаш, аьлий боацаш цхьалха нах а бар цига.
- Вай, хьо вига хьай байнараш, ва Угаз-аьла! ХIана бир Iа вайна ер тийша болх? Хьо венна хьа таьзета кастта вIашагIкхеталда тхо!
- ЦIаькха гулдала ма кхелда шун!
- Тиша тIехье кхуйла шун!
- ХIана доадир оаш тха ираз?
- Даьла диках ма кхувлда шо!
Наха юкъера араваьнна дIавахар гIадводар, есаралах ше мукъаваьлча санна.
Йоккха пхьегIа ехар, шо-шоай гIалашкара шахьарашкара нах, къаьст-къаьста пхьегIаш яь Iохайшар, бекъабелар. «Вай вежарий! Дурзакъа-къонгаш. Вай нах. ХIаллой мохк!» - яха дешаш дар хьалха. «Хьанехкари, минехкари, хьанехкдаьраши, минехкдаьраши» - дIадоладелар дIахо. БосагIара Iолайжа хьетт мухале чухьад, юхасацац эггара лохагIча мара. Из да-кх из деррига а. Вай лазар из да, цу лазара духьала дарба кора ца доагIаш бала Iайшаб къамано массехк бIаь шерашка. Мичав-те вайна дарба лохаргдола лор? Маца маьлха варгва-те из?
САКЪЕРДАМ
Говра юхе, цхьан кулгаца нувр лаьца дукха лаьттар Котян уйла еш, Iардика йийцачул тIехьагIа. Дега чу даьллар цунна шийна мара ховргдолаш дацар. Маьлхара вар хан.
- Хучамбер, кхы вIашагIкхетаргдий вай? Вай лийрхIар, вай кхедаьр дехар. Сай мехка, сай наха доал де дезаш ва со, Хучамбер, царна пайданедар лаха. Сай керта уйла йича воалаш вац хьона со...
- Аз кхетаду из, Котян...
- Деште хьавоагIий хьо! БIун доал деррига а хьога дIалургдар-кх аз. Iа яхе, Дунен йисте кхаччалца говраш хахка раьза ба-кх дештой. ВоагIий хьо?
- Са а ма дий къам, Котян, - аьлар Хучбара.
- Да. Хов сона. Иштта кхеллад из. Вешийца къаста хала-м да, хьай дагара волча вешийца.
- Да, - аьлар Хучбара, Iочу а хьежа.
- Дагара ала йиш йолаш воша кIезига хул.
Корта лостабир Хучбара.
Оалхазар гIоттача тайпара айделар цун дегI, шоллагIа ког лийта тIа оттале, кIалхара говра дIаийцар йоргIо. Эздой а ларбой а меттахьарлийлхар, говраш коачъяь.
Уж къайлабаьнна баллалца меттахьара хьанзар Хучбар.
- Тамаш я-кх, Котян, укх Маьлха вай кхы вIашагIкхете а!
Говра дирст лаьца, шортта гIа боахаш, дIаволавелар из, Шолжа йисте шу дуъаш нах кхестачахьа.
Че ца еш дIабохийтаргбац гIончала баьхка бIунаш, аьнна, тохабеннаб Магатера нах, баха нах. Аьлаша хур-могар даьдар, дIаболхе дIабахийта, чехкагIа къайла мел боал дикагIа да, хьанна хов царна фу дагадох, яхаш. Цох дош хиланзар. ГIулакх кхоачашде лаьрхIар наха. Шоай лоIаме боацаш, жаи доахани коашкара аралахка дийзар, меза тIакъаши, нахчай педаши, маларий гибаши гIудалкхаш тIа йотта йийзар.
Дехьарча лакхача берда тIа хIарача бIуна къаьстта моттиг белгалйир боккхача наха. Шишша уст чубодаш дола цIаста буркаш тхьоврре кхехкаш да.
ВIалла хаьда ца йоалаш кечбеннача кхалнаьхеи, мехкарийи тIIийрг арайоагIа Магатера, шуна-коарчам чудолаш кIайча йовлакха юкъе оаркхув дахь хIаране. Лакхе, тIемхой латтача хьатIабаьлча лаьгIбеле, шоай болар лораду мехкараша. Хи тIа наьк деш гIургIаж йодаш мо хеталу царех йоI гучаяьлча.
Шаьра баьш хьа а лехаш ловзараш дIадоладир кегиича нахеи мехкарашеи.
Фаташ ек: «дигар-данга! дигар данга!» «Дега гIоз» яха ловзар-халхар отт хIаллой мехка дукха нах вIашагIкхийттача метте. Кагийнахи мехкарии - цаI саг йоалаяь къонах юкъе чувитац, цаI маьре яха кхалсаг чуйитац. ДIаюстара а баьле ду цар из халхар. Кулгаш лаьца, тайжжа илли оалаш, ког шершача халхарца кхасташ чIуг я из, малхаца. Халхара юкъера аравала йиш яц цхьаь. Ши йоI яла мегац, ши кIант мегац - йоIи зIамсаги мег. Юкъедовлар а иштта да - шиъ цхьана - йоIи кIанти. КIанто йоI харжац, йоIо кIант хорж. Оал: «Аз лаьцар хьо, волле, аз «ДегагIозе» вуг хьо. Соца сакъердаргда Iа». Ший йовлакх белажа тIа тосс кIанта. Из лаьцав. Цу дийнахьа цу йоIаца мара халхавала, сакъерда, догдаха бокъо яц цунна. Иштта йиIий а. Из чIоагIа лораду, из дохадар мегийташ дац. Хела довте баха кIантий лозабаь а байна а моттигаш нийслу. Ловзар дохаш вIашагIкхет йоIи зIамсаги. ЙоI езаелча зIамсага оал: «Дита сона ер, тайна дар тхо". Раьза яле дутт, раьза еце дIахьу. Дуте, кIанта ший фоартах хьоарчаду. ЙоI корта берзана лел. Массаненна дIахов уж шоайла догдоахаш болга. Цох гаргало хул. Цу тIагIолла Iехамаш дар во лоархI.
ГIайте-гIалий тIара кир ера: бIаь шовзткъа кхаьрабаьнна уст, гIудалкхаш етта чхьагIарий гибаши киташи; маькхаш, соскалаш, балажаш чуйола тускараш, модз, сом, кхыйола кегий хIамаш. Кир йоалаеш венар ГIожакх яха кIант вар.
- Дов децарий шоана юкъе? - хаьттар вела а венна Хучбара.
- Тайнад тхо. ЧIоагIа дика ва соца воккха саг.
- Ше хIана ванзар из?
- Могаш вац. Човна хьув кхийннай.
Делкъел тIехьа ловзараш геттар айделар. Ашараш, белача мехкарий оазаш, пандараш, фатеи тIоараши. Берригача сакъердама тIавилла шун-тхьамада вар. Цун ший туркхаш бар дош кхайкадеш: «Шуне! Шуне! Воа-а шуне ховша йоах шуга. Ловзар сацийта!» Пандараш, фаташ, тIоараш, ашараш «тIап» аьле совцар, гомаш дохар, шо-шоай шунашка болхар нах: къонахий-кIантий къаьстта, кхалнах-мехкарий къаьстта. Ловзар дика майденна отталца иштта дIахьо тхьамадас. Ловзар эттача, шунхой бартабахача кхайкаду: «Шоашта тоам бар де йоах шуга». ТIаккха шунаца сакъердалуш бараш шунашка Iа, ловзарашка безам бараш ловзарашка болх. Бакъда, шуна тIа къонах ваьгIа моттиг саго дIалацац, кхера IотIабул цигга.
Тайп-тайпара хул сакъерда нах. Цхьабараш халхарца, е ашарца ший самукъадоаккхаш дIахьу из ди. Вокхар - яхьараш къувсача. Массанахьа хьожаш массанахьа кхе гIерташ чакхбувлараш а хул.
Яхьараш - ловзараш дуккхача тайпара да. Царех цаI да «олмазий ловзараш» яхаш. Ловзарел дукхагIа хьажа баъхкараш хулар, дIаайтта латташ гуо баьккха. Из ловзар иштта дар: йоккхача шаьрача метте го билле Iоховшар, цхьацца зIамсаги цхьацца йоIи цхьана долаш. Уж цхьана хайша багIараш – «бу» яр. Гома юкъе латташ «джелте» хул. Из йоI яле, керта тIа кIай йовлакх тулл, из кIант вале, кIай йовлакх юкъах хьоарчаду. «Джелтечунна» бе тIехкар доалл. Шоай къамаьлаш деш, дог доахаш багIаш хул «бун чу» хайшараш. «Таралой шо? Той шо?» - хоатташ чакхвоал «джелте» массайолча «бунага». «Со тарлац укханца. Сона везац ер», - оал йоIо. «Хьанца тарлургьяр хьо?» - «ДIа хьанехкаца вагIача минехкаца безам болаш ягIа со. Хьавоалавел из сона». ДIатIавода «джелте» цIи яьккхача зIамсагаца ягIача йоIа: «Хьогара ер хьанаьхк хьава, йоах, кхыча олмазо. Фу ду Iа?» «Лургвац. Ер хьанехк сайна везаш чуийцав аз». - «ТIаккха тоам такха безаргба Iа». - «Фу дех цо, ер аз дIа ца лой?» ДIавехача йоIо тоама цIи йоаккх: тIехкар деттар. ЙоIа иттанега кхаччалца тоха мег, кIанта ткъаь цаI. «Бунашкара» совбаьннараш гIайтте дIаболх. Керда «бу» теха Iоховша йиш яцар. ЙоIо хьавийха кIант вокха йоIа дIалой, е кIанто йийха йоI вокха кIанта дIалой а, гIулакх маьрша чакхдоал. Совбаьннараш гIайтте дIаболх, е хьавIашагIакхет шоай барт той. ЙоIи кIанти боккъонца безаш болга хайча, вокхар барт бу из дохаде. КIанташа из йоI ех, мехкараша из кIант вех. Кулгаш дест, дукха тIехкар дийттецIий хьад, хIаьта а шийна дезар дIа ца луш, ца къасташ багIаш хул. Лазаро дог гIелдий Iолегаш моттигаш а хул. Иштта да «олмазий» ловзараш. «ТIехкар чIоагIа тох», - яхаш, цIихеза мехкарий ба, тоххаше а тIаьръюкъ йоаттIаеш. ТIехкар тохаш зIамсага бIатоссе, бел, йоIа-м бехк биллац, йийлхача а.
«Бун чу» багIараш тайна хилча, тоам бекъа йиш я йоIои кIантеи. Цхьан кIанта аьннад, йоах, джелтечунга шийца ягIача езаш йолча йиIий кулга тIа тIехкар цIе шув биллача: «Хьай Даьла духьа, кхы ма тохалахь укханна! Сона етта, хьай хьашт мелд. Ер хоза боча кулг човха ма де!» ТIаккха «фу» яха волавеннав йоI лозаяьча. Из йоI цу сайранна цу кIантага едда яхай, яхаш, дувц наха. Хила тарлуш хIама да из.
Цхьаькха дар ловзар, кадайл эшаш. Биткъига кхо пхьагIат бIаьха гIуркх бар, баьша шаьрбаь. Готтига кIоагилг боаккхар лаьттагIа - цхьа дол. ГIуркха бихье цхьа совгIат делле, кIоагилга чу оттабий, йост чухьокхар, лаьтта кIеззига кулгаца тоIадора. ГIуркха бихье ваьнна хьаийцачунна дусар совгIат, зIаммига дегIа дозал оагIорадаьлча, Iовожар. Iовежар нах шийх бела а бий дIаводар, цхьавар-м, хьо ваха, лехь мо сетте, такхе тIавоалар.
ГIуракха да воккха саг вар. Доккха диъ тускар дизза совгIаташ дар цунга. Мах ше бора, гIуркх а ше оттабора, совгIат а ше оллар. БIарчча тоаба тIехьа а яьккха цхьа кIант хьатIавера.
- Болх дIабодий хьа, дади?
- Бода. ХIана яхар Iа?
- Сона яла хIама йий хьа?
- Я. Фу езар хьона?
- Из дIа улла дото тIехкари туреи.
- ДIахьо хьайна моге, - аьлар къоаночо, вела а венна. - ДиълагIа шу да аз из арадоаха, амма ваьвац ХIаллойче из дIадахьа кIант.
- Хьо воккха вале а, бакъдар аьлча, новкъа хургдий хьона, дади?
- Хургдац. Бакъдар хулий новкъа? Ала Iа, хьай дале бакъдар.
- ГIалатваьлар хьо, дади, ЧIоагIа гIалатваьлар хьо: из кIант ваьв хьона.
- Мичав из?
- Хьона хьалхашка латт-кх.
- ХIайт-яI! ТIаккха, кIант, хьона новкъа хургдий, аз тIатеIIа мах бийцача?
- Дадар, хургдац. Бувца Iа.
- Аьттув баккха ца могаш хьо вусе, аз букъа дIоаххал саьрг тохаргба хьона, сай низ ма кхоачча.
- Тохалахь, даьллахь, хьайна цох тоам хуле, со тIавалале а, тIаккха а. Сона фу эхь хул воккхача саго из техаб, аьнна. Букъ хьаберзабе аз?
- А-а! ГIулакх доацаш бетташ вац со. Хьона боагIаш хуле, лоралелахь - аз чIоагIа тох, - воккхача сага пIелг тIахьекхар саьргий цIовна. Хий детташ тIоададеш дадар уж. Тахан хийланенна кхийтта бар. - ДIаводий хьо маьрша, е лазар ийца вода хьо?
- Лазара вай сагота дац, дади. Лазаро ший гIулакх дергда. ДIа-м гIоргвац со укх меттера, из дIара дото тIехкар юкъах хьерчаш, из дIара дештой гоама тур хаьнах детталуш мара. Иштта кIант ва-кх со, дади. Мишта хетт хьона со?
- Къамаьл-м онда да хьа, хье миштав хьо, ва кIант?
- КIант яхий Iа, дади? ДIарза меттел гIап-пенах чакхваргволаш ва кIант.
- Гургда вайна, - аьлар воккхача сага, сиха воацаш, саьргашта хи пурх техар цо, ше-шийца вела а къежа. Хьаийца цхьа-шиъ лостабир, феца шок тохаш. Шек воацаш латтар кIант. ГIуркха биткъача оагIорахьа цхьан шецца йIаьха ши юхьиг ягIар. Цох Iоэхкар воккхача саго совгIаташ. Ше белаца кIоагилг цIен а баь гIуркха бух Iочуоттабир, тIаккха когаца дехьара-сехьара йост Iочухьекха, гобаьккха ког тоIабеш чакхваьлар. Кулг лаьцца кIант дIатIавигар гIуркха.
- Нийсса урагIахьажал. Фу гу хьона?
- Сай юкъах хьерчаргдола дото тIехкари, сай хаьнаш шаьрдеш ловзаргдола тури.
Воккхача саго кIанта хьажа тIа хий чу дола топпара кад оттабир.
- Волле, хьаэца хьай совгIаташ. Кад махке ийшар хьо.
- Из мара дий из, Дади? Со-м цхьа хала хIама да яхаш ма варий. Ер-м берий ловзар хиннад.
Ши кулг урагIдахийта, гIуркх хьа а лаьца, лехьо мо соттадаь, дегI хьатIаэзар. Цу тайпара урагIа ваха-ваха, биххье юха а саца, кувгашцеи кулгашцеи дIачIоагIвенна, цхьан кулгаца совгIат хьаийцар.
- Iочукхосса мегаргда хьона, - аьлар воккхача сага, - цхьан кулгаца Iовоалалургвац хьо.
-А, дади, сай тIехкари тури демийла бIехдергцац аз.
Кхы гIуркх толха ца беш лайжжа Iовессар кIант. Ши ког лаьтта эттача, хьажа тIара кад дIа ца боаккхаш, доточа тIехкарца юкъ йийхкар цо.
Воккха саг бIархьежжача висавар. Кад хьа а ийца ловца баьккхар цо:
- Аьттув болаш вахалва хьо, лелалва хьо! ТIем тIа ка маьхала яйла. МоастагIчун дог ма Iабалда хьох. Да ваьлар герза! Дукха ха яр бойлахьа диса.
ДIаводачара юхавийрзар кIант:
- Дади, хьанах дисадар ераш?
- Вай воIах. Шийта шу хьалха бIула вахача...
КIант хьайзза юха тIавера.
- Аз хьоргдац ераш, хьона бохам а баь... Кхы вий хьа воI?
- Вац, хьо марша... Кхы веннавац Дала. Юкъ ма ясталахь кIант, сона тоам бе хье воалле. Хьо сай воI волаш мо хетаргда сона.
Гора а хайна, саьргаш кегаде ваьлар кIант. Эггара бIаьхагIа бари эггара сомагIа бари юстара Iо а дехкаш. Царна юкъера а толашагI бар хьаийца, оагабаь дIакховдабир воккхача сагага:
- Яхьий, хьа воI хила лов сона. Са да, со сакхетарг хилале, веннав. Нана дIаелла ийс шу да. Даь човхам яхар фуд ца ховш, ноанахошка боча кхийна бер да со. Жи, дади, хьай Даьла ма даггара тохал сона. Хьона тоам хургба, сона - кхетам.
Букъ хьаберза а баь, Iо а вийрза ши кулг гош тIа а дилла дIаэттар кIант. Ший болча низаца лосттабаь саьрг техар воккхача сага. Озавенна хьалнийсвелар кIант. Белабелар гонахьа мел лаьттараш:
- Миштад даде керда совгIат? Мерза дий даде коарчам?
КIеззига лаьттар кIант, букъ сеттабеш, тIаккха воккхача сага кулг хьа а лаьца барт баьккхар.
- Мерза ба даь човхам. Дукха ха яр са букъ кIомлу.
- ЦIи фуй хьа, дог? - хаьттар воккхача сага хаьлача оазаца.
- Загал яхаш ва хьа воI, дади. Сона хьо вовз. Хьо аьшкапхьарий пхьеде вах. Гурд яхаш ва хьо. Дика хой?
КIант тоIIаваь мархIа а велла дукха лаьттар Гурд, ше саьрг техача гIолла кIаьда кулг хьекхаш.