- Моаршал хатта, денал хатта кIира цкъа хьаэттача тоъам бергба аз, тоам хургба-кх хьа даьна.
- А-а, дади. Хьо хIанз юхагIертачоа тара ва. Цкъа кIира оал, тIаккха бетта, тIаккха шера, тIаккха виццане - вицлу. Со раьза вац. Iайха кулг ваьр дилладий - доал де Iа воIа, юха ца гIерташ, ведача а ца вохийташ. Че маца ю Iа, воI кораварах? Ер цхьа талмастта болх ма бац. Къонгаш сигалара Iочулегаш моттигаш яц хьона.
Воккха саг йистхила могаргдолаш вацар, дIа ца хецаш лаьттар дуккха - дукха.
ДОВТЕ
Малх ловже теIа ха яр из. Шоай сакъердаш баьржа лела дезалаш гулбеш бар ноаной, вIашагIкхийттараш цIаухаш латтар. Ловзараш лаьгIденна, нах шунашка хайшар, тIеххьара кадаш текъаде.
Зуд-тIара жIалей гурмат санна, йола а луш, соца а соцаш, шоайла гIерта а гIерташ цхьа ординг хьагаргагIерташ йоагIар гIалгIай багIачахьа.
3Iузваьнна, йиш хаьла, цIогIа хьекхаш вар цаI:
- Со хьа ма лувца! Аз тур доаккхе, эрз мо тедаргда шо. ДIахеца со! Айса яхар ца дича Iергвац. Iанне Iергвац! Со вовзаций шоана!
- Сацалахь, Чоапалг, эгIазвахача во хул хьо. Хаьший ма бий уж.
- Фуд, хьаьший хилча? Вайна тIабегIа баьхка ба уж? Со вац шоана хетар...
- Хьалацалаш!
- ДIа ма хецалаш! Укхох чIоагIа тоам боацар хургда шоана.
ДIа-хьа каетташ, легаш-гIувтташ баьхкар, тIаккха царна юкъера цаI, мукъаваьнна шун тIа багIарашта хьатIавера, довна воагIаш санна вувхьаш, бIаргаш къерзадеш, дорха бордаш сеттадеш. Бакъда, воаггIаше а хьензар цо дов, новкъосташка хьежар. Вожаш сайцар, хьатIабахка ца лоархIабеш.
- Воше, цаI ала воаллар хьо тхога? Маьрша вац хьо. Маьрша валаре, укх шуна тIа багIача къонахашка моаршал лургдар Iа. Фу къувл-те хьона?
КIеззига майрабаьнна, новкъостий а хьагаргагIертар. Уж хьатIакхаччалца веха лаьтта саг, цар шийна го бича, хувцавелар, тохавелар. Из тохавелча, вокхар из хьалаьцар:
- Ма хала саг ва хьо, ва Чоапилг! Массаза ала деза хьога, ма де хьаьшашта халахетар.
- Из саг дIахецал, - аьлар Кесара, - ший ала дар алийтал цунга. Шо таккхалча латта. Фу ала воаллар хьо?
- МаIи-масар, шо къонахий ма дац, ала воаллар со! Е хинна а ма дац, е хург а ма дац. Из да-кх шоана массанена а, къаьстта хьона, са дош, Лом-Бердий воI. ДIаэцалаш шоашта доагIар! Боккха болх ма бий ер-м «Хучбар, Хучбар! Лом-Бердий Хучбар!» Гоар вувцац хьо миссел дукха. ХIана вувц сона хов, хьан вувц сона хов. Эсалчар вувц шоай мугIарера саг аймеваккха. Вувца кIант воацаш ма йисайий ер Оалойче-м, хьо лоамара Iовоссалца, гIалгIа!
Ший меттара хьайна Инал, гон тIа кулг дилла соцавир Хучбара. ХьатIабаьхкарашта из бIаргадайра:
- Хьо а вовз, Инал. Хьо таккхалча вагIа, хьога лувц со. Со хьона магIа вагIачунга лув. Се хIана лув а хов. Лув юхадала жоп доацандаь. ХIана вагIа из мочхалаш дувладелча санна? ВагIа, хьаала доацандаь. Бакълуй со, Лом-Бердий фуртанг?
Хьалтоссавелар Иналаи Хучбараи духьала ваьгIа Кесар:
- МоллагIа вале а, хьо Iовдала саг ва, эсала саг ва. Маларо хьоа коачбаьб хьа. Хьох аз тамаш яц. Аз тамаш ю хьа новкъестех, токхаваь дIа а вига цхьаннахьа Iийне хьо паргIата ца воаккхаш. Волле, дIавала укхазара! ТIехьагIа дехкеваргва хьо. ХIанз хьо дIаводе, вехача сага къурбаж бар, аьнна, дутаргда вай, цаводе - во хургда хьона.
- Во? - хаьттар веррига каг а венна хьатIавеначо, - во хургда ях Iа, Кесар? Хьангара? Хучбарагареи? Во де къонах ва ер? ДIавала, Кесар, нах ма белабе.
Арккъалабаха белабелар хьатIабаьхкараш. Уж барта бар.
Шунхоша кхетадир, цхьанне цхьан тийшача белха уж нах хьатIа-бахкийталга. Къонахашца деза къамаьл ду кIантий бацар уж.
- Кесар, сих ма лелахь. Шун тIа даьннача довнах сийле ялац цхьанне а. ХIанз ше аьннар аьнна дIаводе - вахийта. Кхоана хоаттаргда вай, фу эшаш хиннав. Къоастадергда вай.
- ДIавига шоай новкъост! - тIачайхар Кесар, - ер бIехдаларга хьеж шо? Довле тха шун юхера!
Новкъосташа хьалувцара кеп оттайир, вож тIаккха мадаггара тохавелар мукъавала гIерташ:
- Со дIахеца! Аз гойтаргда шоана, се фу кIант ва.
- Ай фу де гIерт хьо? Ма чухьараваьлар хьо!
- ДIарз техача мо цхьаннена тIоара тохийтал сога цун лерга юххе!
ТIаккха-м Хучбар а гIаттар.
- Оаш бехк буле а, кIантий, сай хаче гIонах каетта жIали дIа ца дийхкача валац со.
-Из хьа аргIа яц, укхаза зIамагIий багIа, - аьлар Терсбота, хьалъай а венна ше ваьгIача меттера. Аьтта даьсса пхьош тIехкарах Iочуделла доаллар. - Шо дагIалаш, вай шу ма дохаделаш.
Тамашийна болара дайга, кадай дегI дар из. Йовхьамаш морцаш бIархьежар из хьатIабаьхкарашта, кхы царна юкъе Iий-мий ала саг кораванзар. ТIакхайда фоартан юххера лаьца, бер мо вихьар цо чугIийртар. Говраш латта каразаш долчахьа дIавигар довхо. Цхьа таьIано Iимад иккхар, тIаккха тийра. Терсбот вIалла сиха воацаш, вена ший метте Iохайра.
- Фу дир Iа цунна? - хаьттар Кесара.
- ДIавийхкар, - кхерабенна латтача хьатIабаьхкарашка аьлар, - из хьаваьстачун пIелгаш доахаргда аз. ЖIали ший даьга хьа а дастийта дIа а дигийта.
Вож бокъонцахьа гаьнах дIавийхка латтар. Кулгаш тIехьашка дийхкадар, га а лоацаша, бага дахча доаллар, аьса таьца эзача ткъовронах дIа а дийхка, ше когабухьара оттаваьвар, когаш тIа эттача багенах хьалъоллалора миска. Пхьедашка дийнахьа эгIадаь жIалеш дехк иштта дIа майрача цIен-дас. Саг иштта вехкаш дайнадац, кхыметтел лай а.
- Кхы тхо хьажа хIама дале хьаала, кIантий. Вий шоах йистхила дош долаш саг?- аьлар Хучбара кегабенна латтача хьатIабаьхкарашка. - Из тIора тоха воаллар - техарг ва из. Амма цунца-м тха яхь яц. Шо хьатIахаьхкар, цкъа гучаварг ма вий, ше вIалла къонах вале. Цунца дувца дезаргда ер, дух тIа воалаш. КIантий, шо къинтIера довлалаш сона: шу дIакъовл вай. Воай лоамашка кхаьчача, маьрша Iо а хайша, гонахьа кхесташ хьатIаIехаш жIалеш а доацаш, ди-бийса дуаргда вай, шу отте, кхо дии, кхо бийсеи дуъаргда вай. ХIанз хьал а гIайтте, хьагул а лий воай метте дIаовтта. Воашка фу йоах а хьежа, кхы воаш эшаш деце, дIацIагIоргда вай. Вай мецденна феса даьхка а дац, е чуотта даьхка а дац - вежарашта гIончала даьхкад, хийра моастагIа юхатоха. Хьадаьхккача новкъа цIадаха ховргдолаш да. Нах совбаьнна, хьакхаштабаьннача, хул ер тайпа хIамаш.
Iимаде даьнна деттача цIогIах, караза гонахьа дукха нах вIашагIкхийттар. ГIар айлуш латтар, къамаьл довна кепар деш дар оалой кIанташа. Яхь йолча наха мишта дутт иззаморг! Мукъаваьккха дIавигар довхо.
Массе а шунашкара гIайтта, шоай бIу латтача пхьегIа тIа гулбелар гIалгIай. Некх баьлча санна хьайнаяр аре.
Йоккха оалой тоаба хьатIаера.
- Лом-Бердий воI, ер дуте тхо аьла-оалой дац, е къонахий дац, - аьлар кIай кIудж уллача оалочо, - шуцара нийсхал яккха аьттув лохаш хургда тхо. Ер бер да. Ховргда-кх къонахашта духьалъэттача шоана фу карагIдоал. Шоаш оалочоа тIакхайкадалга ховргда шоана! Малар кертахдаьнна бар уж, яхийтаргдац вай тахан нахага. Кхоана ди ма доагIий. Кхоана корта - байга, дог - дайга дувцаш нийсагIа хургда. Сога ала хIама дий хьа?
- Къонах, хьа цIи хац сона, - аьлар Хучбара воккхача сага нийсса бIархьежа. Сайна ховре, хьа цIи йоаккхаргьяр аз. Ха яха саг а ва хьо, юхьах-кепах эсала боацача наха тара а ва хьо. Хьога ала деза дош дац са, амма хьа деша духьал жоп ца делча а мича воал со. Йист ца хулаш Iийча, цхьабараша кхеравеннав, аргда, цхьабараша эхь дац цунна, аргда, шийл воккхагIчоа жоп даланзар. Къонах, Iа аьнначоа жоп ер да хьона: даьчоа дехке даьнна хIама дац тха. Хур-хургда, хиннар - гургда, болх Лакхерчунга ба. Веннар дIаволларгва - лаьтта шортта ма дий укхаза, - дийна бисараша Дуне дуъаргда.
Лаккха кулг урагIдахийта хьалхашкаваьлар Кесар:
- ТIегал, вай шиъ довзаш ма дий. Харц ва хьо. Хьох бехк бале а, ях аз. Цкъа гIалат ваьлар хьо, къонахий латтача хьатIавеча, моаршал ца далара. ЦаI бехке хилва тхоах - вокхарга фу де ях Iа? Iа ях, ер бер да. Бер дале, цIагIа дагIа деза, Iовва Магате шоай коа-карта, товгIа юхе ане моарзагIа лорабеш. Хьа бер Iовдала да, ТIегал. ЖIалех Iех хьа бер, адамий мотт хац цунна. Мехка юкъер-ча къонахашта жIалех тIаIеха Iомаде дезацар Iа хьай бер. Цхьаькха цхьа дош а аьлар Iа, ТIегал: «Хье оалочоа тIакхайдалга ховргда хьона!» Хьа Iаьдалах, ТIегал, оало мел волча оалочо фухха хьаде мег? ЦIена-бIеха къоастаде дезац вай? Эхь-эздел а дац вайна? Хьо мо оало со а ва, ТIегал. Хьачул эсалагIа сай токхам а, гар а хетац сона. Лаьтта хаьрца Iел чу вожийла со, хьачарел эсалагIа-м са дай а хиннабале! Цар сона а са вежарашта могадеш хиннар - хоза гIулакх дар, эздел, бакълер. ТIегал, эрешта юкъегIолла вода хьо хIанз, когашта кIал кIоаг боаллий хьажалахь, чу ма кхеталахь. КIоага чу хотта хул - бIехлургва хьо. Из мераIург шийгара яцар, цхьанне хьатIахаьхкавар хьона. Боккхача тIема толам а баьккха латт вай, хIанз воайла дайча мег? Водар гIоттаде хьайнача наьха питам ба ер. Из а хIама ма дацар, алхха хьагI маркаь ецаре - моастагIчо юкъебелла цIур бале? ТIегал, дIаюстара а ваьккхе хаттараш де Iа цу хьай берага, сона мича хов из хьа фу хул. Аркъалсоттавеш Iа шозза букъа дIоахал шод тохе, хьадувцаргда, хьалуттаргда хьона. ТIегал-марш, сих ма лелахь!..
- Шаьра къамаьл дар Iа даьр, Кесар, хьай хьоашал доагIача гIалгIай га лаьца. Сона эхь даьд. Со дIавийхкав. Оалошта юкъе оало вац со, ер нийсдалцца, е венна лаьтта вижалца... - кулг а лостадаь воккха саг дIавахар, цун тIеххьа дIабахар цун новкъостий а.
- Наьна-воша хул из цун, - аьлар цхьанне.
Хучбар лаьтта хьежаш латтар. ТIегала сибат, цун оаз, болар дег чу дижадар, везалуш. Къонах вовза ма вовзий оамалах. Дог тохаделар цунна. ТIехьакхайка воккха саг соцавалла саготделар Хучбара.
- Цхьаккха оагIорахьара лаца ко даларе, бехказло йоаккхаргьяр аз цу воккхача сагагара. ТIегал мочоа халахетар де ма дагIацар.
* * *
Ший хур-могар дир Ачамазаи Кесареи из дужадаь, ши оагIув тоаме доаладе, - гIулакх хиланзар цох, хIана аьлча дукхагIа бола аьлий гIалгIашкара бекхам бехаш бар, массанешта шоашта доккха эхь тIакхаьчача санна. Из дов диканца чакхдаккха хьожаргбола Гардабали Пешти шоай мехкашка цIабахабар. Дош дувцача кхелахой тхьамада Эдалбий-аьла вар, цунна а маганзар дукхагIбараш урхазагахьа баха.
ДукхагIчар яхар иштта дар:
- Оаха озабезам бац цхьанна оагIонгахьа. Ер деш довтага къоастадайтал. Довте веначоа эхь дац, довте вийначоа пхьа бац - нийса а хул атта а хул! ВорххIе даь ханара хьадоагIаш да къонахий довте ухаш а, бовш а, боардаш а. Веннар а дийна висар а сийле болаш хул.
Кхело ши теш чIоагIвир шинна оагIорахьара Кесари Угази.
Хоам бахар мехка гIолла дIа, когаш а ца бодаш, ткъамаш бахар: Кхоана малх гIушлакхе эттача хана гIалгIайи оалойи кIантий довте болх, Шолжа дехьа лакхача берда йисте, Довте пхьегIа тIа.
Водачо-воагIачо дIаэцаш, дIахьош, боаржабеш, дIабахар, говра барг мел кхетача метте. Сатассале аха баьлар нах, шоашта дикагIа гургдола гаргагIа моттигаш хьалаца.
Хьалха дIабахача наха хержа моттиг яр из, яй мо, чукхийтта, пхона юхе шаьра нийса кIаьд, доккха ков диллал. Лакхе оагIонашка багIача наха, массе метте кIаьда тIа хулаш дар дика гора.
Урхазаи оалдараштеи малхбоалехьа дахчан тархеш техаяр, цу тIа кIувсаш тайса багIаргба уж. Духхьал тIахьежа малх а хургбац новкъа.
ГIинбухера оагIув лаьца дIаайттар гIалгIай. Оалой сураш духьалаайттар: нах - массанахьа, къаьстта бераш. Нийсса шоай ханна баьхка кхаьчар урхази цун эздойи. Оалдараш, воагI-воагIар, моттигаш хьалувцаш хьахайшар, тIаювхача эргашотаца оагIув сийрдаяьккха. Къаьстта бедарца эргаш бар кхалнахи мехкарийи. Малхбоалехьеи Малхбузехьеи хьадеш дола хоза мел дар, укх Довте пхьегIа тIа кхаьчад мотта тоам бар-кх, селла кечбенна.
Урхаза дезал белггала моттиг йолаш бар. Кхо кIувс кIалтесса (боккхагIа-зIамагIа-зIамагIа) оттадир Ачамаза-аьланнеи, цун сесага Ховхенеи шолха кIий. КIий чу а тессар баьнна фаьрсий кIувс, дезалаш царна тIехьашка хайшар.
Туркхаш гома юкъе баьлар. Туркхий тхьамадас лаьтта гIолла тур токхадир го баьккха, тIехьа боагIача цун зIамагIаша-туркхаша, туро даьккхача харша чу гIолла, тоссалуш кхоккха гIа а бусташ иръяь гемеш IочуегIар, бихье кIай байракхалгаш ядаш. Цар белгалдаьккхар доазув да, хьежаш латта нах кхы чухьабала бокъо йоацаш. ТIаккха хьожаш чакхбаьлар, ког тоссабалар кхерам бола кIоаг, кхера, кхыйоа хIама йий. Нийсбенна кхера арабаьккхар, кIоагашка йост чухьекхар. Из болх баь баьлча туркхаш гIажамаш бе а ехка го баьккха дIаайттар, тхьамадас хIаранена моттиг хоадайир: «Укхазар укхаза кхаччалца».
- ПхьегIа кийча я, Ачамаз-аьла. Хьа лоIам бар хьаду вай хIанз.
- Са лоIамбар хиннадаларе, ер болх вай хьовзабаь хургбацар - аьлар, нийсвенна хьал а гIетта Ачамаз-аьлас туркхий тхьамадийга. - Ва хIаллой, шоана массаненна а дIахазийта воал со, оаш кхычарга, укхаза боацарашка а алалаш: тахан Довте пхьегIа тIа кхестача гIулакха со раьза вац. Ца хилийта сайна хур-могар а дир. Со шун урхаз ва, дукхагIчар яхар ца дича валац. Амма сай урхаза бокъонах цхьа хIама дергда аз: кхозза муIа локхаргья. Кхы локхаргьяц, пхьегIа са ларбой суро хьалоацаргья. Из хаьдда да шоана. Духьалваьннар човхавергва.
Ши кулг лаккха айдир Ачамаз-аьлас:
- Цу лакхача сийнача сиглен тIа дошо ийчен чу маьлха зIанарех бийзача сийрдача кIий чу вагIа тха ХIаллой Даьла! Тхо хьа фуртангаш да, хьаькъала лоаца да хьона, хазара къора да хьона, хьои хьа цIена ердаши юкъе ца лелхе, водар хьаде доахк хьона. Хьога ба тха болх! Хьох тийша да тхо! Хьа лоIамах да тхо! - раьза воацаш кулг лостадаь Iохайра Ачамаз-аьла.
Тешаш шоай моттигаш лийца дIаайттар, теший тхьамада Эдалби-аьла гома юкъе ваьлар, данза даргдоаца хьехамаш де.
ДIа гаьна, дIаьхача дукъах цIогIа даьлар, баьри гучаваьлар - масса йоагIача говра баргий тата доагIар ПхьегIа йолчахьа хьатIа. Наха гаргагIертача а говр лаьгIйинзар цо. Шоаш коачбеннача дыно ачар кхераш, лаьттараша дIа-хьа теIа никъ биллар. Воддаше а гома юкъе чуваьлар баьри: - Харсе-аьла вар из. Коачъенна говр саца ца тугаш, тIаьнаштIа увттар, аьлано ший сомма оаз йола цIогIа техар:
- Фуд оаша хьувзадер, Iовдала нах! Дов моттиг кара ца йоагIаш да шо? ДIарз дахьаш коанаIараш йохае вена латташ моастагIа ва, шо шоайла качматаш лаьца кхест. Селхан, мехка барт бохабаь, довтбий фетах ваьккхав оаш. Тахан шоайла дов доахк шо. Угаз-аьла, хьох аз бехк баккхац, дукха хана денз хьо цIи хеза ва цIурбий, аьнна. Эдалбий-аьла, хьо фу деш латт укхаза ер ца соцадеш, Ачамаз-аьла, хьо урхаз ма вий, мехка да ма вий, дIасоцае ер гуота!
- Лерге а кхийтта, лергера дегах кхийтта, дIааьннар дIа ца эцаш хилча, Харсе-марш, сона магац даьша леладаь хIама хоададаь дIадаккха. Вай яхар ца хулча даьннад, Харсе-аьла. ДIавала хьо гома юкъера.
Го а баь туркхашеи, Ачамаз-аьлий ларбошеи Харсе-аьла ший говра а тIехь тетта гома чура араваьккхар.
Эдалбе-аьлас кулг лостадир, туркахаша кач яьда муIаш лекхар йIаьха-йIаьха, кхозза.
Гома юкъе латтача Эдалбе беттарадаьккха тур лаккха айдир:
- ЛадувгIалаш! Вай даьшкара вайга кхаьчад къонахий довте ухаш, из дика дале а, во дале а. ЦаI араваьнна кхайкача, вож духьал ца ваьлча валац, эсала лоархI. Иштта да таханар дар а. ЛадувгIалаш. Кхеравалар - эхь да. Дехкеваьнна юхавалар эхь дац, муIа лакхале. МуIа лакхача лата веза. Говрашца гома юкъе бувлар мегийтац - моттиг готта я. Могадаьр карара герз да: довт, турс, чхьонкар, кархам. Багара тIом истий пхьегIашта бутаргба вай. Из къонахий гIулакх дац. ДIахезарий шоана? Аьннадац, ала, дац шоана. Малав жоп дехар?
Оалошта юкъера лакха эза дегI долаш кIант араваьлар, цун тIема гIирс лакхбеннача маьлхе лепар, бIаргтIаотта хала долаш. Цунна керта тIа зIогал ягIа, фаьрангий тадж туллар, дегIа тIа гIагIа ювхар, лоаца пхьешаш долаш. Аьрда баламах турс уллар. Эздийча боларца гома юкъе ваьнна сацар из Угаза юххе.
- Ер Дорхаж ва, гIалгIаша човхаваьча кIантий даь-веший воI. Бекхам эца араваьннав ер.
Угаза балама тIа кулг теха йистхилар кIант:
- Курал дац, сонтал дац - сай вешийна даьр цIада араваьннав. Укхаза довна бехкевар аравала. Сай аьттув боале, из ве лерхI аз, со цо вуй - са цIий чIире дац.
Кесар юкъеваьннавар ший дош ала, амма Эдалбе, кулг айдаь, соцавир из:
- Iа геж бе, Кесар! Угаз, аз бехк булл хьона, цIур гIеттабеш Iа аьннача дешах. Укхаз гIалгIай, оалой къерда безац. Кхы ма алалахь, ала ца доагIар, хьо а ма вий къонах, хьо довте веха хургба укхаза-м. ХIанз, Кесар, фу ях Iа?
- Сона Iоттаденнар Iа аьлар, Эдалбий. Жоп доагIа шоана.
Гома юкъе ваьлар Терсбот. Терсбота керта тIа аьккхий аьшка гом туллар, чухьа телата боппинг боаллаш. ДегI хьулдаь гIалаж ювхар, хаьн лоаца румой довт уллар, аьрда пхьош эзза хьерчача дото тIехкарах Iочуделла доаллар. ТIаьнкIаллаьца кархам дар Терсбота.
- Со ва-кх хьона Iа бехача бекхама вужар. Со кийча ва.
Шерра гIа боахаш хьаюкъеваьлар Дорхаж, ишттача боларца духьалвера Терсбот.
Кхотабенна латтача наха юкъе гIолла, мух хьекха гаьний гIа декаш санна, къамаьл дахар: «Терсбот! Терсбот!»
Юхь хьулаяь бола аьшка цхьарал хьалтессар Дорхажа:
- Терсбот яхар вий хьо?
- Ва.
- Со вагIац хьоца довте.
- Фу новкъа да хьона? - хаьттар дорхо Терсбота.
- Алхан-ара латаш уллув дар вай. Аьле чу хьа говр йийр. Iа моалой бIаьрча шиъваьккхар пхорагIа диг теха, тIаккха цун говра тIа тIаваьлар, селла масса. Вай говрий оагIонаш вIашагIдетталора. Мишта хургда ер? Мишта латаргва со хьох? Хьоца со хьакхаштавалар мах бац цу са даь-веший виIий. ДIагIо, Терсбот. Кхывар вала сона духьала.
КIеззига лаьтта а лаьтта, ший диг-кархам юкъах делла, гома чура араваьлар Терсбот.
МуIа лекхар. Кесарга йист а хинна цхьаькха араваьлар, лийг мо массача боларца. Цун а керта тIа аьшка гом туллар; дегI хьулдаь, турс доацар, хIама дацар. МархIаделла дерзанадаьккха шера довт доаллар. Из чудаьлла бот новкъосташка дIабелар, когах бетталуш лата новкъа ца хилийта. Вела а къежаш воагIар ГетагIаз, йоIаца халхара гома тIа водаш санна.
Духьалъэтта латтача ГетагIаза бIара а хьежа, кертара тадж даьккхар Дорхажа, кхестта, гобаьккха латтача адама бIархьежар из, тIаккха Эдалбена тIавийрза, аьлар:
- Эдалбий-аьла, ка ялац са тахан. Со дехкеваьннарг лархIалаш. Са воккхагIа вола воша улл цIагIа, даьра волаш. Цунга хьежаш ягIа тха нана. Дийнахьа цкъа киназе йода из укх ГетагIаза хьамара кIерам сага. Фу дергда аз? Ма ехха гота я ер! Говрий когашта юкъе чу а ваха, баргаш тIадетташ, вувш латта тха воша, чукхайда оззаваь хьа а ваьккха, юстаравихьа, нахага дIавеннавар укхо. ХIанз фу дергда аз? Никъ бий са укханца лата?
- Дадар, хIаьта, иштта дегара хье хилча, - вала цавезаш ваьннав хьо гома юкъе, Дорхаж. Ераш-м берригаш а ба хьоца тIем тIа лаьтта нах, хьа гIончий.
- Бакъда. Бехке ва со.
Гома юкъера аравалале, юхавийзар из:
- Со кхеравенна вода мотташ укх ара саг вале, цох лоталургва со. Аз геж бу. ХIанз хьаара а ваьнна, юхь-духьалъэтта хьаоале, къонах хетаргва, цунца довте гIоргва, кхоана оале - мотт боаккхаргба.
ГIа баьккха волавенна, го тессар цо. Саг араваланзар, хьо пис ва, аьнна. ТIаккха из дIавахар.
- Ер хIанззалца хиннар лархIац вай, - аьлар Угаза Эдалбегахь дIавийрза.
- ЛоархI! Шозза лакхай муIа. ЦIаькхаза лакхача хаьдад ер, ларбоша пхьегIа хьалоацаргья. Хьай саг араваккха Iа, сихагIа мел доал дикагIа да ер.
- Аьъ! Летар мара лоархIий? Мала летав укхаза? - юхавийрза хаьттар Угаза, шийна гIо тIадехаш.
- Угаз! - цIогIа техар ший меттера Ачамаз-аьлас, - хьо теш ва, хьай кIантий арабаьхача ваьннав хьо. МуIа лекхараш - шоаш ба. Хьона хеза еце а тхона шозза хезай. Хьай вале, хьаараваккха, веце - дIахадийта, ворхIазза вIаштта муIа лакхе.
Угаза букъа тIехьашка цхьа тоаба яр, цхьа барт болаш. Некх баьлча санна хьайзар уж цIогIарч а детташ, Ачамаз-аьлас аьнначоа раьза боацаш, довтера гIулакх коачдаь, яхьа тIа даккха гIерташ, гонахьа латтача наха из хьал ца айдаь маркаь. Цар шоашта юкъера тетта араваьккхар цхьа кIант. Сов хIараздаьнна, низах диза, ловзаш дар кIанта дегI, массайола маьже, гезах еттача санна, бутув яр. ДегIага хьежжа гIирс а бар тIемхочун. Керта тIа - тадж, фоарт хьулъеш цхарал билла, аьшкан гIалаж, аьшкан белажаши, голаши. Когаш тIа хьоасаца егаь цIеча тIоарска бIоржаш, иштта дегаь пезгаш, гонашта кIалха дото метташ дадаш хьерчаш гIоахкараш. Хаьн дIаьха тур уллар, аьрда баламах - турс, бе - лоаца гемакх. КIанта гемакха бух лаьтта Iоттабича, лакхе маьлха зIанараша лотабир вийда сий. Йийткъача шалта тара дар къаьга, ирдаь гемакха вийд. Из саг лаьрххIа кечвенна венавар довте, ший гIозаро айваь а.
- Маккхала-аьлий Цокъ. Укхо довте вех Лом-Бердий Хучбар, - аьлар Угаза.
Массайолча оагIошкара гIараш айелар, оалошта юкъе цхьа къаьна тIемхо-баьрий говра гаIан тIа ураэттар:
- Воа-а, фуд вай тахан леладер? Хьоа кIалтIабаьннаб вай? Дала ше кулг ваьрдилла нах ма бий: мехка урхаз, довтбий, кхелахой, оалдараш. Селхан мохк хьулбаь Хучбар тахан мишта вех довте? Мегаш дий вайна из?
- Мегац! Мегац! - цIогIарч даьлар массанахьара.
- ДIагIо ЦIокъ, дIавала! - аьлар массанахьара.
Кулг айдир ЦIокъа:
- Фета улле довтбий ва, ца улле – тIемхо ва. ТIемхо тIемхочо вех довте. Со хатта воал Хучбарага, мегий аз хатта, Эдалбий?
- Мег. Хатта мег. Меттаца тIом бе мегац.
- Хучбар, хьона лацал-те довте ва?
Хьаюкъеваьнна дIаэттар Хучбар:
- Сона лац довте ва, ЦIокъ, хьоца а укх хIаллой мехка цхьанна къонахчунца а. Тха боккхача наха могадеш дац довте саг вер. Лацар сона.
- Ца ловче, хьогар бекхам боагIа: цкъа гораэтта, бехказло яла еза Iа сона хинначоа, тIаккха дIавода со.
Юхавала никъ шийна бийхкача, кечвала эттар Хучбар а.
- Хур хургда-кх, - аьлар цо, лаьттагIа бухь-хьалха гемакх Iочу а теха.
ГIалажи, чокхии, тIерадаьккха цох хьалъэхкар. Лоацача гIовтала тIагIолла эзза тIехкар хьоарчадаь, Iовийрза пезгий гIоахкараш эзар цо. Тадж а IотIадегIар лакхе, хьажа тIа гIолла хьийрчача дегаьча инза кIал мосаш дIанийсъяь, бIаргаш тIа охкалургйоацаш, пхьукIоага чу чIоаггIа шод бир. ДIаюкъе а ваьнна, аьлар цо Эдалбийга:
- ДIалакхийта муIаш!
- ГIирса фу ду Iа? - хаьттар кулгаш тайса Эдалбе, - вай ваьннав хьо ара.
- Укх довна тоъам болаш ба са гIирс, Эдалбий. Со кийча ва, хьона.
Раьза воацаш, корта а оагабаь, Эдалбе кулг лостадир: муIаш лекхар. Гома юкъе духьалъэттар шаккхе тIемхо. Хучбар лаьттах ше IочувегIача санна сецар, вож, го тесса, волавелар. ЦIокъа лестабу гемакх, зуло духьалтассача турсах а кхийтте, поалбаьле, дIабодар тIагIолла.
ЦIокъа гемакхах дIаьха аьсатай уллар. Из зийра Хучбара, шоаш гома юкъе вIашка духьалъотташе а. Таь цхьа духьиг пхьарсах дийхкадар, лол а баь. Хучбара кхетадир, цхьа-ши гIа тIехьашка а ваьнна, ЦIокъ из шийна лостабаь тоха воаллилга, ца кхете, юха тIаэза хьалоацаргба, цIаькхаза тоха мара ца безаш. Мишта говза! Укхох чIоагIа лоравала веза. Юв санна ира ба вийда сий, лакхе а лохе тIакхета моттиг лохаш лелар, вийда дитта мецача аькхан царгаш мо, къегар. Из нийсса тIакхете турсах, дегIах чакхбаргба, турса шолха диллача геза тахташа соцабергбац, из ондал даьккха болат да. ДегIах-м бедах мо ма гIоргдий из. ГIа тIехьашка баьккхар Хучбара. Аьттув лехача ЦIокъа кIеззига аркъалсетта гемакх лостабир, дегIаца мел бола низ тIа а бахийта, турса юккъе хьожа баь. Ше оагIора а сетта, аьтта пхьарс лаккха айбир Хучбара - шок теха тIаьнкIала гIолла чакхъиккхар гемакх. Таьво катеха ЦIокъ букарвахар. Из тай лаьца, хьакхоставаь, ЦIокъ лаьттах техар Хучбара, корчаваь.
- Эйш-шахь! - иккхар нахага.
ТIаккха йокъаеннача цIона гемега «къарс» иккхар, гонах теха кагбаь Iокхессар из Хучбара.
- Iа-а-а! Да вала, Хучбар, хьо ваьча!
Дорхала бIаргашка боад теха ураиккхар ЦIокъ, каетташ, букътIехьашкахьа юхатекхар тур лехаш. Аьсатай дар новкъа, пIелгех тувсалуш, лаьтта гIолла кагбенна гемакх текхабеш. Катехар ЦIокъа, тай хоададе. Из чIоагIа дар, кулгий низах хоадалургдолаш дацар, геттара низболчунна а.
Массехк гIа тIехьашкаваьлар Хучбар. Теха вожавича, цох баккха бехк бацар, динзар цо из.
- ЦIокъ, кулг хьамукъадаккха хьай, аз геж бу хьона.
- Укхан даь вала кхоъ! - аьлар ЦIокъа, лолах хинна шод боасташ воаллаш.
Кулг мукъадаьккхача тур даьккха цIогIа теха, тIахьийдар кIант, гарре дека даьлар Хучбара турс, лакхе а лохе а дувлаш детталуча тура духьал тувсалуш. Аьрда пхьарсах, белажа лохе, лазар иккхар Хучбара, хоададаь пхьош тIоададелар, цIий хьеда. ХIаьта а герзага кховданзар Хучбар. ЦIаькха корта боардачар ваьлар из, зула тоссавенна висса мара. Дорхала эгавеш тур детташ вар ЦIокъ, йийлача йиса латтача баген саьнашка чоп баьнна. ТеIIа дегIалвахар Хучбар, духьаларчун герза тIера бIарг ца боаккхаш. Цхьа ког бIаьхха тIехьашкабаьккха тур лостадир вокхо, Хучбара цхьа оагIув Iобарда. ЦIогIарч даьлар нахага, Хучбар вийнарг лаьрхIа, цун турс лохера когаш хьулдеш дар цу хана. ТIаккха хьахинначо, нах багенаш йийллача битар: Хучбар оагIора тоссавелар, тур бе доалла кулг, ше ма додда, турса бистах кхийтар, бераиккха тур Хучбара букъа тIехьашка ахангахьа кхаччалца лаьттах чудахар. ЦIокъа турс кхийтар шозза вIаштта. Оагавенна цхьа гIа баьккхар цо, Iо ца вожа гIерташ. Лаьттах дагIа тур, лаккха айбаь ког тIатеха, мокхарга кхаччалца Iочудахийтар Хучбара. БIогоравена ЦIокъ, ча мо кулгаш дIа-хьа дахийта латтар, амма из кхы лораве лаьрхIа вацар Хучбар. Аьтта бе даьккха турс детташ, гонахьа латтача ларбошта юкъе чутассар цо из. Хучбар юхатIехьашкаваьнна дIаэттар. Ларбоша айваь шин кога тIа ураоттавир ЦIокъ. Ведда хьатIавера цунна Угаз:
- Сацийтий вай? Ийшар хьо.
- Со ийшавац! - тIакхийтар ЦIокъ цхьан ларбочунгар тур даккха. Вокхо шийна юхера дIалоставир. Латташ метта а вена, гома юкъе латтача Хучбарах бIаргкхийтта, лаккха ший турс айдаь тIахьийдар из, цIеча цIогIанца. Вож меттахьара хьанзар, из хьатIакхаччалца, хьатIаэттача, оагIора тоссавенна, ди техача мо тата доалаш, наькха тIа турс техар. ЦIокъ кулгаш дIа-хьа тайса, даьра Iимад яьнна, гома юккъе аркъалвежар. Бераиккха цун турс, оаркхув мо керчаш, баь тIа гIолла даха, наьха когашта кIал сецар. Кулгаш лаьтта гIортадаь, гора эттар ЦIокъ, бакъда, гIатта ди доацаш гIоарал дехадар дегIа. ЦIийи туги аратессар цо.
- Укха юкъа... аз... - аьлар цун багено.
Оззадаь лаьттах даьлла тур хьа а даьккха, ший даьна юххе Iодиллар Хучбара. ДIа-хьа хьежа, хьалахара кагбаь улла гемакх а, хьабена циггача Iобиллар тура юххе, наьха когашка илла турс а хьадера. ДIавахар тIаккха, ший хIамаш йолчахьа. Эггара хьалха керта тIа тадж тиллар, кегаенна мосаш нийсъяь. Чокхи тIадувхале, гIовтала пхьош човна тIа хьатIалиста, эзза, кертах хьийрчача инзаца дIайийхкар. Чокхи тIадийха, гIалажа тIехкараш дийхка ваьлча, гемакх хьабаьккха Кесара юххе дIаэттар.
Шин зIамсага тIаьнашкара лаьца юхагIертташе а дIавихьар ЦIокъ а. Цун герзаш: турсеи, гемакхи, туреи хьагулдаь хьа а дена Кесара когашка Iодиллар Угаза:
- Ер шун фос ма йий хIанз.
- Iа фу дий, къонах, - аьлар гIожача оазаца Хучбара, - езац тхона шугара фос. Iайха хьаденнача юхахьолахь. Дала воаволва укх ловзарах воккхий веча! Ер дIахезача, сай даьна духьал юхьмараш мишта хьокхаргья-м хац сона. Iовдалча берий ловзар!
Герзах ког Iеттар Кесара:
- Угаз! Хьайга яхар хьаде. ДIахьо! Оаха вежарий бовхац, во бале а. Човхаваьв цавоалаш.
ГАЬНАРА ЗАМЕШ
- Харсе, хьай гIала чIоагIъелахь, моастагIий юхабахка говргбац хьона. Кастта боагIаргба хьаьший.
- БоагIал-те?
- БоагIаргба. Цу эрий бахача наьха оамал кхетаечоа мара хац, царна фу карагIдоал. Мух мо ба уж. ЦIаьхха баьнна мух мо тIабарж, баьхка-баьнна моттиг малагIа я ца ховш. Из мух мо, баха моттиг, тахка никъ боацаш къайлалелх, ка ца йоалачара. Вай санна, эшар-толар дац цу наьха. Цар дуне даиман латарца, фесаца да. Фесах бах уж. Хьа гIала бIагалъяьнна я массанахьа, торо йолаш, бIаьхий нах бахаш. Мела ма хилалаш. Азеи Котянеи лаьрхIар кхоачашхиннадаларе, шоай паргIатта комсий бешамашка хиш чу а дехкаш даха мара дезацар шун, хана-замалахь вайгахьа саг хьахьожаргвацар довне. ГIалаш-шахьараш чIоагIъе ала деза, дIааьннар дIаэцаргдолчунга. Лоа диллача боагIаргба уж, Iанна даъа напагIа гулде, йоккха фос яккха. Новкъост дика ма вий хьа, Харсе.
- ГIожакх яхий Iа? Аз гIалий бIунча вергва цох, хIанз со цIакхаьча ваьлча. Да ма хьокхалда цун, ма чIоагIа дехар-кх из, селла аьттув болаш сий долаш доладаь хIама. Цу шун лоамашта юхе мукъагIа далара тхо!
- Харсе, тхо цIа ца дахача далац.
Воккхача саго мархIара дIа ца хецаш дуккха лаьттар ераш Iажа кIал.
Кхоккха баьри улувваьнна гIалгIай бIу бодаш бар хIанз шоай лоамаш долчахьа. Баьреш а гIоза бар, говраш а пурхаш беш, маьженаш ловзаеш йолхар. Духьалвена тховрре Iардика йийца дIавахар Кесар а, шоай мехка. Цунна а хов тIом ца баьнналга. ГIалгIашта тIема фесах даьккха дакъа кхаьчад. Къаьстта кир вIашагIтехай, фос яхьа. Ший дакъа доацаш цаI тIемхо висавац. Хучбара нийсо лелаю. Бакъда, массанена къувлаш кIарцхал доал дега чу: хIаллой беха барт, дештой дIакъастар. Из децаре, йоккха дегагIозале ма ярий.
Юстарваьнна вода ши баьри: Хучбари, из накъаваккха воагIа ГIожакхи. Харсе тхьовррехьа цIавахар, ГIожакх витав цо, ховчунгара хьехам эцалахь вайна, аьнна. ГIала чIоагI мишта е еза а, гонахьа яда пхьедаш, отараш мишта лораде деза дIахьехаш вода Хучбар. МоастагIа тIавеча бахача наха фу де деза, боахам мишта кIалхарбоаккх, хьайбашта фу де доагIа. Малх ласте кхаччалца вера из къаста ца ловш, тIаккха Хучбара из юхаверзавир.
Iаволавенна, довкъаштIа гIолла тIIийрг йилла бодача бIунга хьожаш чакхваьлар Хучбар.
Фос ийца йодача кираца додар Ахки цун нускал Татайи. Говр юхаэзар Хучбара.
- Ахк, шо хIана долх фесаца? Нускал фесаца мича лоархI?
- Цар бегаш беш витац со, - аьлар кIанта цIий а венна.
- Бегаш-м байта Iа, цар багенаш дIатега вайна могаргдац, малх мо хоза нускал-м хьа да. Долле, Iохьалхадовла. Ер фуд? Нускал дугий феса юкъедаьккха. Есар да хьа из?!