- Юха ца соццаш долле! - цIогIа техар хана, - малав юхасаца лоIам беннар?! Долле хийцце. Юхасацачоа - Iоажал!
ТIом вIашка бешше а болабелар моалой. ХIара гIа массаза боаккх дакъий Iо а дехкаш. Дуне тIа меттадацар Бурена, истара йоарч миссел мара боаца никъ, сецца араваьнна, малх ловже отталца, берг ма бий аьнна.
Цун чаьтар Iотеха ларбой баьлча, лоамашта тIехьашка дIалечкъар малх.
Из бийса ура яьккхар моалоша, говрашта хьалхашка хайша багIаш.
Шозза чухьийлхар царна, шоззе а йоккха йов еш. Буре ший доалахь хинна ворда-цIа дIадигадар, чубаьгIараш тIехьа: зIамагIа йола сесаг-дештои, цхьа черсе йоIи, яъа хIама кечдеш хинна есар эрмалои, ворда лехкаш хинна тенна веIа фаьранги.
Ший ворда-цIа дигалга хайча корта лостабир хана:
- Чамболаш хулар цо баь кхача.
Бисараш-м цунна кхы дага а боханзар.
* * *
Ахархочунна дега гIоза хул хьийкъача ялатах киркаш дузача хана, хьаьлий леладер раьза хул, хIараздаьннача доахана онг доаккхаш, лахь де кечлуча хана. ТIемхочун ший я гIозале - моастагIчоа йов яь цIавоагIал. Иштта ди дар тахан СаьтIала. Магате го беш латтача моалоех дика ка техай. Есараш доаладу, фос яьккхай. Дукха моастагIий Iел бахийтаб. Ший кIантий кIезига боабаьб, хIаьта венначун дакъа, цаIца дуташ, цIаденад.
Го баь латтача Магатена гIо а да из, цкъа-дале, шоллагIа-дале, кхы кIоаргагIа лоамашка хьачугIертаргбоацаш соцабе беза. Лоаме карайоде мича гIоргва укхаза? Фу хоададергдеций вай?
СаьтIал-аьла цIавоагIаш, БIуматара нах ара бар шоай шахьар чIоагIъеш.
Хьалхалаьхка доаладу есараш а, моалой ворда-цIенош а, фос а бIаргаяйча, гIапаш тIа баьнна латтача наха цIогIарч техар:
- Моаршал шоана, майра СаьтIала кIантий. Са дала моастагIчун!
- Багах дала ца кхувш кIагах далда цун из! - аьлар бIунцарча цхьан къаьнача тIемхочо.
Берригаш белабелар.
________________________________
ЧУХЬЕЛХАР
- Ачамаз! Воа Ачамаз! Жоп кийча дий хьа? Ха чакхъяьннай! Фу ала деза аз Менгу-ханага.
Наькха тIа кулгаш чоал а теха, хоза кхийттача малхо сийрда а ваьккха, латтар Ачамаз гIапа тIа. Гоннахьа тIемхой латтар, из дIахьулаве кийча болаш.
Велавелар Сулейман:
- Ма товра тIом бе доахке!
- Сулейман, жоп кIанташа Iочудойт хьона. Дашха аргда Iа хьай ханага. Из кхетаргва хьона.
Бийна юхе лаьттача кIанташа маьша тIормена юкъе а йоаллаш цхьа хIама Iочутессар. Хьалаьцар Сулеймана.
- Фуд ер?
- Жоп да. ДIале хье хьавайтачунга. Лоткъам эца мича вайтав хьо цо. Ший тIорми тIехь дIале. Волле дIавала хIанз!
ТIорми че а белла говр дIаерзайир Сулеймана, цу ханна бIарг кхийтар цунна Iабдул-Рашидах.
- Ассалам Iалейкум, Iабдул-Рашид? Хьо дIавахавеций? Акхарца ва хьо? Воккхача Темхочун Ясах тIаьргхой мукъа ба лела. Со хил дехьаваьнна, дIарча моажача чаьтар чу кхаччалца, ха я хьона аравала. Аз дош аргда хьох лаьца. Сухал белахь. Ер тIаьргал дац хьона, ер тIом ба, Iабдул-Рашид.
Iарбий мотт бар цар бийцар.
- Лай вар хьо, Сулейман, лай волаш лерг а ва! Хьох саг ве гIерташ аз мел къахьийгар, дагадоагIий хьона? Эрна! Укх тураца корта боаккхаргба аз хьа цхьан дийнахьа. Инша АллахI! - аханега кхаччалца араэзар Iарбечо тур.
Къамарг дIа-хьа соттабаь, говр дIаэккхийтар Сулеймана.
* * *
Чаьтара наIарах дIачувалале биъкогара этта, санагIах лоралуш бIаьхха гIа а баьккха, чуваьлар Сулейман.
- Фу йоах цар? - хаьттар Менгус.
- Ер дайтад цар, жоп да аьнна, Сийнача Сиглено лораволва хьо, воккха хан!
Бартала а вежа, дIаьхха кулг хьакховдадаь Менгу-хана когашка маьша тIорми Iобиллар цо.
- Фуй из? - хаьттар Хана.
- Хац сона. Вахьанзар со чухьажа.
Шодаца хьахо а тетта, тIорми хьабебеллар хана. Цкъа пIелгашца хьежар, тIаккха чукхайда хьадаьккхар попа улг. КIирвенна бIархьажар хан, юхебисараш сакъайла багIар. Бакъда, Менгу-хана бIарга ногIар тоханзар, гучаваьнна. Из кхийтар шийна деннача жопах, дIаделар уллув ваьгIача Каданага, цо Бурега далар, юххера а Гуюк-ханага кхаьчар. Бат а соттаяь Iокхессар цо из сурт ферта тIа. Говзача саго дилла сурт дар из. Сурта тIа бургаца тайпара йоккха цхьа герга хIама яр. Цох чакхбаьнна чIий боаллар, лакхера Iочутеха, кIалхара арабаьнна. Лехь уллар кIалхара арабаьннача чIийнах хъоарчабенна, йоккха баге йийла, из бурти дIакхалла гIерташ. Сов чIоагIа йийла баге яьттIаяр дегIаца хьа, цига цIий ухар. Лехьа бат - моалошта тара яр, чухьакха бIаргаш а долаш.
ЧIенг кIала шодкъаж гIортабаь Сулеймана корта хьалъайбир Менгуса:
- IотIахьажал укхан тIа! Дикка хьажал. Ер фуй? Iа кхетадой из? - бурте тIа Iеттар шод.
- Кхетаду. Дуне да из.
- Дуне? МалагIа дуне?
- Ер вай дахар. Лаьтта.
- Бургац мо хIанад из?
- Оалоша иштта да йоах из, цар шаманаша.
- Ер гIадж сенна техай Iочу.
- Ердан-бIоагIа ба, йоах, из. Цунна го бохаш кхест, йоах, дуне.
- Ойя, эгIабаьб уж? Укха лакхе бахараш буссаргба, укх кIалхарбараш Iочулегаргбеций. Фу йоах цар?
- Дала, ХIаллочо, легийтац, Цун низаца латт, йоах, шеддар. Герга Дуне, оал оалоша.
Сурта IотIахьежаш а ваьгIа, аьлар Менгу-хана:
- Уж тиннараш ба. Дуне ер са тIаьръюкъ санна да, нийса. Вай Сийлахьча Чингиз-хана багара из хеза ва со. Цо яхе нийса да. Сигле мичай тIаккха? Сульде ваха моттиг? А, уж гIалатбаьннаб. Кадан, вай шинне тахан катохаргья Менгетах, тохкаш. ТIемхой кхобелахь, есараши, харакунаши дIачухахка. Акхарех фу доал хьажа вай? Оаша, Гуюк-хана, Буре-хана, болх дIачакхбаккха - хьу яша, кхоачам хьабе. Хьалха дештой лоахкаргба вай жа мо дIачу, тIехьа тIаIетташ. Из бекхама да царна, Гуюк-хана дIабахийтараш бахьан.
Гуюк-хана корта Iочубахар. Кулг лостадир Менгус. Даьлар къамаьл, долле шоай гIулакхашка, яхалга дар из.
* * *
Чухчхари уха хий хинна, берда тIара атагIа чуухар нах. Цхьабараш хехкалуш, хаьнех соалозаш яь, вожаш чукхайса галеш санна керчаш, бIаьх-бIаьхха гIа боахаш а, тувсалуш а. Уж нах гIаш бар, шоай лоIамах бацар, цхьан низо хьалхалехкар. Из низ а гучабаьлар - говраш тIа багIа моалой. Дехьареи-сехьареи гучабаьлар уж, Iетташ-етташ хьалхалехкаш, ший лоIамах деха адамий Iул долаш. Дала лораволва нахах Iул аларах - царца лаьца гIулакх иштта дар-кх. Бердах чукхувсаш, заIап баьннараш ахкийсар. Моалоша гемакхаш Iетташ боабир уж, вожаш кхераргболаш.
- ДIарз дахь! ДIарз дахь текхадеш! - ЦIогIа даьлар тIемхочунга.
Зунгаташа сомма мергIалг дахьаш санна, каетташ, гIерташ, цхьа йIаьха хIама урагIтекхайора наха. Цох тоссавенна воаллар цхьа бIаь саг. Нийсса гIап-наIарашта тIабоагIаш латтар уж, Цхьаькхаш боалабеш латтар, лоамеш текхадеш.
- Дагарделаш лоамеш! БIарг сийрда болчо дагарде! - аьлар Саккхала кIанташка, - сел дукха а дац уж.
Дагарбича кховзткъе массехк хилар уж.
- Чам баккха боагIа. Аьттув боале хьалхара гIап яккха а. ЧIоагIа латталаш. Сов хьа ма къеда. Цар Iадарч гаьна детталуш хул.
ДIарз хьагучадаьлар. БIаьхха хьалхашкахьа хьабагIар сома муша хи, бихье къегар цIаста корта. Соалоза тIа латтар из, лакхе аьшк тIатеха тхов а билла. ДIарз текхадераш тховно хьулабора.
- Боанг йогIа аз царна? - хаьттар Саккхала, шийна юхе латтача урхазага.
- Мегаргда хьона. ТIехьашкара моттиг дика чIоагI а йий, - жоп делар вокхо.
- Ачамаз-аьла, хьона хIама хуле, тхо дерригаш а Iу воаца Iул санна бойлахьа дус, чухьарча гIапа тIа воалавалара хьо. Ер урхаза моттиг а яцар.
- Со вита Iа, - аьлар Ачамаза, - моастагIа лораве, бIунча.
Гувна тIара хьагучаваьннача, ши кулг Iо а дахийта юхасецар цхьа тенна дешто.
Говр тIахаьхка моалочо гемакх Iеттар цунна букъах. Вокхо, бе яьлла тIаьда геми теха, говра тIера чувахийтар моало. Говра тIахьийддавар майра дешто - кхоаванзар, дехьареи сехьареи хьатIахьийлха гемакхаш Iочудийтта Iовиллар. Уж тIера баьлча а хьелуш вар из.
- ТIехьашкара зIар Iохеца! - аьлар кулг тесса Саккхала. Цун дош багар арадалале, гIорч чакхдоалача айдаь улла аьшка зIар «жIаргI», аьнна, Iочукхийтар, цун сомма лохера ирдаь чIийнаш кIоаргга лаьттах чудахар. 3Iараш кхаьта даь да, циск халла чакхдоалаш. ЧIийнаш къонахчун пхьарсал сомагIа да. ХIанз ларма хилар гIорчах, шовзткъа гIа дIаьхеи шийтта гIа шереи.
- КоанаIарех лакхера ши гIув хьабаккха!
- Ай, ва воти, атта кагберг ма бий цар цхьа гIув! – цецдаьнна бIаргаш тIадахкийта хьабIархьажар кIант.
- Хьо бIунчий зIамагIа веций?! - хаьттар вела а къажа Ачамаза, - хьайга аьннар хьаде. Хьо бIунча хилча - Iа яхар дергда зIамагIаша.
Байдда баха, муша гIовраш хьадаьхар кIанташа, лохера цаI бита а бита. ЦIогIарчи татеи гарга кхаьчадар. Говраш тIара моалоша хьадетта тIаьскаш, шокарч етташ гаьнна Iолегар. Нах лозабаь моттигаш а яр, гIапаш тIа латтараш а, водаш-воагIаш духьал нийсбеннараш а.
Шурдолархошеи Iаддалхошеи дов дIадоладир. Царга Саккхала аьннадар, гIашбараш бита а бите говраш тIа багIачарна детта. ГIашбараш дукха бар, уж кхоатабенна боагIар. Наггахьа саг вацар царех ирал бе йоаллаш, йолчунга а урсаш, лоаца тIаьда бIаьринга гемеш йоахкар массане бе. Боабича новкъа боацаш хьачухехкаш нах бар уж. ВIашагIйоаллаш адамий гурмат яр из тетта гIап-наIарашта тIайоагIаш. Наггахьа, кхера кхийттар, корта боаттIабий, цIий дIа-техе, Iооллалора, амма Iо ца вожийташ дIахьора цу кхотинго.
Дехьеи-сехьеи лоамеш дахьаш боагIар, царга саьргех дийца турсаш дар.
ДIарз хьатIакхачале, лоамеш кхаьчар. ТIера чулеггаше а зунгатий мо, урагIаболабелар дештой, цIогIарч детташ:
-Яшасын!
Духьаллаттачар тIой чудеттар, лоамеш оагIоратетташ чукхувсар шолха бухь багIача бекъашца. ГаьнагIара хьатIаудачарна Iадсаькхаш деттар.
Массехк бIаь саг кIал ахкийсар, вожаш юхабайдда гувна тIехьашка дIалечкъар, бакъда, юха а лаьхкар уж хьатIа.
- Наг-наггахьа кхера, гудар чукхосса! Кхы вай кхайка а баьхкабац уж! Амма сов низ ма бе.
«Гов! Гов!-ГIов! ГIов!» - ека яьлар Йоккхий НаIараш. ЦIувза а цIувзаш, дIа а сетташ, юха хьанийслора наIараш. ТIехьашкахьа гIортаяь шолгIараш сихха мелъелар. Саккхал вар уж иштта оттаяйтар. ДIарз дийттараш эрсий есараш дар. Тъо-ткъо цхьацца оагIорахьа - шовзткъа маIасаг вар, чарч мо тенна нах.
- Сдай наз-зад! Еще! Еще! Ну пошла впер-ред.
«Къарс» иккхар гIувга, амма юхалостаяь, нийсъелар наIараш.
- Давай еще-еще! Наддай, братцы!
Тата даьлар, гIув кагбенна. Дехьарчеи сехьарчеи пенех дIакхийтар, еллаенна наIараш, адамий тоатол, сунт деха, чухьийдар «ткъанг», аьнна, гIарч хьалдузаш. Цхьабараш Iолийга когашта кIалбахар. Хьалхашкарбараш аьшка зIара дIатIалетар. Еллаенна наIараш бIаргаяйна моалой, товраш даьха чухьийлхар:
- УррагI! УррагI!
Кулг лостадир уж зувш латтача Саккхала. Бийна чура кIанташа пенах доаллача конах катехар. «ЖIаргI», аьнна, Iочудежар коанаIарашта хьалхашка аьшкан зIар, кIалнийсбенначарна сомма чIийнаш Iочакх а доахаш. Етталуш говр уллар, хьалхашкара когаш гIеттадеш, гаъах чакхбаьнна лаьттах бахабар чIий.
ДогIа мо, тIаьски кхереи тIалаьллар говрашта багIачарна гIапа тIара. Дийна кIезига бийрзар уж юха.
ГIадбаха цIогIарч хьекхар наха. Тхьовра, гIовраш сенна доах вай хьа яьха кIант, гIапа йистте латтар, гIорча Iочухьежаш. Желача дехка жа мо боахкар «боанго» лийцараш. Цу белха сов цецваьнна, дIаьхха борд Iодахадар кIанта. Цигара хьал а вийрза, тIема доал деш воаллача, Саккхала бIархьажар из. ДIавелавелар тIаккха, бIаргаш а дувшадаь.
- Аь-аь-аь, воти! Iа-м дехкий мо хьа ма лийцарий ераш!
Сов чIоагIа из велаваларах, юхавийрзар Саккхал а, пIелг оагабир цо кIантага:
- Хьайга воте аьннар де Iа, шек а ца вувлаш!
- Ов-вай, са, царна хиннар! - че а лаьца Iохайра кIант.
ГIапа тIа ший наха кулгал деш лаьтта Iабдул-Рашид, бIаьхха гIа боаккхаш хьатIа а вена, Ачамазага йистхилар, вокхо раьза волаш корта лостабир. Iабдул-Рашид гIорча пена тIагIолла дIаволавелар. Лакхе латта Iарбе бIарга а вайна гIараш сацийтар наха.
- Малашд шо? - хаьттар Iарбечо дештой меттала.
- Кипчакх! Кипчакх! – гIадбаха цIогIарч техар наха.
- Герз мичад шун?
- ДIадаьккхад, - цIогIарч техар массане а.
- ЦаI лел, воккхагIвар, тIавиллар.
- Со ва юз-баши.
- Фу хиннад шоана?
- Тхогара герз дIадаьккхад сийсара.
- ХIана?
- Гуюк-ханаца яха кипчакхий тумен, аллонашкахь дехьа а яьнна, лоамашкахьа дIаяхай, йоах, бийсана. Кхарапчакх яхача къуно дIабигаб. Тхогара герз дIадаьккхад. Цунна меттел ер гIажамаш еннай.
- Мусульманаш бий шоана юкъе?
- Ба! Тхо да мусульманаш!- ЦIогIарч техар дукхагIчар.
- Аз лоами Iочухецаргба, кега ца а луш, мусульманаш хьатIадовла. Мусульман воацар, ше ва, аьнна, хьатIавоале, тхо хьожаргда, кортахьалха гIапа тIара чутоссаргва.
- Оаха фу де деза, мусульманаш доацачар?
- Из сона хац. Са бала бац. Аллонаша хьааргда шуга. Iабдул-Рашид ший новкъосташка дIайистхилар. Лоами а бахьаш хьатIавера цхьа ткъаьх саг. Лоами Iочу а хийца, гемакхаш кечдаь, дIаайттар уж. Цхьа-ши бIаь саг гIапа кIал го тасса дIаайттар, товраш дерзанадаьха. Цхьацца хьатIавоаккхаш воккхача сага, моллана, дIатIавугар.
- ШахIада? - хоаттар молла.
- АшхIаду аллаилаьхIа иллаллахI ва ашхIаду анна МухьаммадаррасулуллахIи! - жоп лора дештоша.
Кхеравенна мотт бехкабенна виссар цхьа беррашха зIамсаг.
- Мен муслиман! Мен муслиман! – йоахар цо. ШахIадат доаладе аьлча, мочхалаш дIалаьца висар.
ТIемхоша-мусалбанаша дIатокхавир из гIапа тIара чукхосса. Вокхо катеха мукъа а иккха хаче чет даьстар. Iолох а венна дIачухьежар молла.
- Мусульман! Мусульман! - аьлар воккхача сага дешточоа баламах кулг а теха. ТIаккха ше вокхарна юкъе дIаоттаваь маьршваьккхача цIаьхха цIогIа хьекха доаладир зIамигача саго уж супа дешаш.
Молла велавелар, тIемхой мусулбанаш а белабелар цох.
Ши бIаь везткъеи ворхI саг, Iабдул-Рашида ше цаI хьалха а ваьнна, мусулманий пхье йолчахьа дIабигар. Iарбе говра тIа вагIаш хьалха водар, чехккача боларца кхоккха уллув волаш цунна тIехьа болхар вожаш.
ГIорч-боанга чу бисараш тийна шоаех фу хургда ца ховш латтар.
- Тхо доаде доахк шо? Ма доаде тхо! Ачамаз-хан, дийна дита тхо. ТIемхой совбаьннаб хьона?
Саккхали Ачамази Iочухьежаш латтар. Царга хьаллувра мин-баши ва со, яхар, наькхах бийнаш а детташ. Вокхарна цо фу йоах хацар, кхета-м кхетар шоай синош дехалга. Туркхашта дIа-хьа кхайка таржамхо тIавийхар. Ведда хьатIавера кIант.
- ЛадувгIал, кIаьнк, цо фу йоах.
- Ма доаде шоаш, йоах, шоай бIунах дIатоха. ТIемхой ба шоаш, йоах.
- Мишта тешаргва шоах? Оаша бийсана моастагIашта гIап елле?
- Дештой дув буъаргба оаха.
- Сенах? - хаьттар Ачамаза.
- Герзахи, говрахи, мукъленахи.
Велавелар оалой урхаз:
- Уж кхоккхе а хIанз хьога доацар да-кх. Токкхаваь говра тIера Iо а ваьккха, оззадаь бера тур даьккха, тIехьашкара тIаетташ тхона хьачулаьллав хьо - оаха хьалаьцав. Говра яц хьа, герз дац хьога, лаьца а латт хьо. Баьсса хургба хьа дув.
Юхавийрза ший мехкахошта бIархьежар мин-баши, ши кулг Iодахар цун, мухь баьнна вийлхар из:
- Бакъ ва хьо, Ачамаз-хан. ДIадоаде Iа тхо! Говрах, герзах даьлча, тхоай лоIамах даьлча фу дештой да тхо? Дайча аттагIа да тхона! Хучамбер-багатур вац шуца?
- Сенна везар хьона? - хаьттар Саккхала.
- Из тешаргвар сох. Цо кулгалдеш тIом баь ва со, шун оалой шахьараш мукъайоахаш.
Шоай синоех догдилла, вIашкабаха латтар дештой. Шоайла бIархьежар Ачамази Саккхали.
- Саккхал, хьа лоIамах ба-кх уж. Вай хьалага хьажача, гIапа тIара, корта хьалха чутовса боагIар уж, бердах чугIоргболаш... Хьайна ловр хьаде, - аьлар урхаза.
- КIантий, хозий шоана? Фу ду вай укх есарех: боабу е бут?
- Бита!Бита! - цIогIарч техар гIапаш тIара.
Вай меттах кхеташ нах бар дештошта юкъе. ГIадбаха шоайла мархIа беттабала болабелар уж..
- ЦIи фуй хьа, мин-баши?
- Кхазакх.
- Кхазакх, тахан аз мукъавоаккх хьо. Говри герзи лургда хьона. Виц ма лелахь, дешто! Хьаайде зIар!
«ГIарч-гIарчI», аьнна, зIанараш цIайза, цкъарчоа дIа-хьа гIерта тохаделар зIар, тIаккха шорттига урагIдахар. Из наькха тIа кхачале, Iо а берзаш арахьийлхар дештой, бIаьхбенна хьалбийшар лаьтта гIолла, кулгаш IотIадетташ. ТIаккха уралийлха кортош аркъалдехка, кулгаш хьалтайсар:
- Кхыдай! Кхыдай!
Саккхала ши кIант вахийтар, дештой Iера чу дIабига, баъа кхача ле царна, лорабе уж, аьнна.
Кортош чудехка, кIалгIолла хьалхьежаш латтар эрси-дIарзхой, чарч мо тенна нах, йоккхий кера можамаш яьнна.
- Тхоах фу ду оаш? - хаьттар юкъера араваьннача царех цхьанне, кегабеча дештой меттала, - мусулманас хьатIавена шийбараш дIабигар, оаша, тарматахоша, шоайбараш мукъабаьхаб, тхо керасташ да, тхо цаIаш да дов дезаш?
- Тхо тарматхой дале, моалой малашб? Хаттал Iа царга, кIаьнк. ЧIоагIа къамаьл ма дий укхо дер-м, - аьлар Саккхала.
КIанта къамаьл дIатехар царех.
Корташ кхы а Iочусеттар, кулгаш мелденна Iоохкаделар.
- Доарахочох, къаьначох, кхалсагах, ага уллача берах къа ца хета моалой гаргагIа ба шоана тхол? Цар оагIув лаьца, тхона духьала ма даьхкадий шо, - аьлар, дIатIаваха, эрсечоа наькъа тIа кулг детташ Саккхала.
- Корта хьал а ца айбеш, цхьа хIама аьлар вокхо, ше-шийца оалаш санна. Юхавийрзар Саккхал кIантагахьа, таржам хьадехаш, цо аьлар:
- ЧIоагIа хьекхача михо лакха гаьнаш сеттаю. Михо соттадаь горадахад тхо. Шо гIоргдеций?
- Саттача кхоаче, тхо каглургда хьона – гора-м гIоргдац! ДIабига кIантий ераш, - ведда гIапа тIа ваьлар Саккхал.
* * *
ЦхьайттлагIа ди да Магате яккха моалой чугIерта, цу хана денз деннеи буссеи тIом сецабац, е саца дага а бац, тIа-тIа майлуш боагIа. Менгу-хана тIемхой кхо бац, сенна кхобу уж, ах Дуне каралаьца багIача моалошка нах мел эш хилча. Адамий дегIамех гувнаш латт гIапа гоннахьа, гIора а даь. Ер Iа а децаре, укх шера цIайза дена а децаре, сатоха ца луш хьадж йоагIаргьяр. Ха йIоахлой фу дергда хац. Керда-керда хьатIалехк Менгу-хана ший туменаш, латташ ба магатхой хьалхара арахьара гIап а дIа ца хецаш. Моалой дорха ба, цхьаццабараш шек а баьннаб гIала йоаккхалургхиларах. Мишта йоаккх из, арахьара лохагIа йола гIап яккха ца мегача, селла адам Iодиллача.
Шоай декъий шоашта новкъа да моалошта. Бийсана тIа а баьхке, текхадеш, ора йисте кхухьаш, чутувс, Iурра тIом бе шоашта моттигаш мукъайоахаш. МоастагIчо из болх болабича тIом соцабу лакхерчар: вайна дикагIа да из, хьайIохьлой дакъий дохкадургда.
Куразаш гулбаьб Хамчас цхьацца теркам тIабахийта безача хIамаех царца дагавала,
Куразий кхетаче лоацца хул, хIара ди-юккъа. Куразаш боккхий нах ба, тIема пайдана мел вар бIул деш ва. ЦаIаш гIапаш тIа латт, вожаш салоIаш ба. Кхераме хIама хилча, салоIараш а гIувттабу. ТIемхой бувшаш-гIовтташ Iерашка ба.
ЦаI саг гIулакх доацаш вац Магате, кхыметтел бераш а. Цар яьшта кIал цIераш йоагаю, дахча кхухь, соалозашца, гIапа тIа латтача тIемхошта кхача тIехьакхухь. КIалбиса унхойи, тускарашка багIа къаьна къоанойи боацараш, шевар тIема юкъе дакъа лоацаш ва. ТIемхой, латарал совгIа, мел долча хIамах мукъабаьхаб.
Доарахой човнаш ехкараш а цIакхухьараш а истий ба. Байнараш дIа а кхухьаш кашамаш доахаш дIабехкараш боккхий нах ба. Таьзеташ лоаца да, нийса аьлча, массане цхьа таьзет да юкъа.
- Цхьа хаттар дар са, Хамча, хьога, - аьлар воккхача сага куразага.
- Хаттал Iа, из лоархIаме дале.
- Да из лоархIаме. Тха кура тIа массаненна къувлаш болх а ба из.
- Фу дол-те из, Дади?
- БIул де аравала ца тугача наха фу де доагIа?
- Цу тайпа ба вайна юкъе? – хаьттар, цецваьнна, Хамчас.
- Дадар, ба-кх тха пхье тIа-м.
- Мишта? Къонахий беций уж?
-Цар шоаех чIоагIа къонахий лоархI. Арахьара хьатIабаьхка нах ба уж. БIула аравала декхара волаш бархI-ийс саг ва царех. Шоай гIала оашош лорае, оал, герз бе делле арадовла, аьлча. Тхо шоана чулатта даьхкадац. Бехк баьккхаб - латац царех бехк. Де хIама дац царна?
- Кхоана Iурра, ди сийрдадаьлча ховргда вайна, - аьлар Хамчас воккхача сагага. - Хьо цар коа тIа хилалахь со хьакхоачаш. Уж кхетабе беза, кIалхара нах толхабергбоацаш.
* * *
Малх гIушлакхе оттача хана гучаваьлар Хамча бIаьраца. Воккха саг ковна арахьа латтар. Мерех сек даьккха цIий ухар цунна, борд дийстадар.
- Арадовладалара шо, - аьннадар аз, - урхаза гIулакхъхошта дIахой, цатоам баргба шоана. ТIакхайдар сона, воккха ма вий, аьнна, ца Iеш. Цхьа акха нах ба, аьмаза оамал йолаш.
Кулг лостадир Хамчас, кIанташа хьаготессар цIенна. Говра тIера Iо а тоссавенна, наIарах чухьийдар Хамча, цунна тIеххьа зIамагIий а. ЦIагIа Iимадаш, кIалтIаеттача хIамай таташ, кхалнаьха цIогIарч а даьлар. Цхьацца хьаараэцар, коа юккъе бартал техе, кулгаш тIехьашка дехкар метта ца вайташ, тIаккха, есарашта санна, кач муш тессе, говра тIехьа водавора. ДIаваха ца тугаш вежачоа, тIехьа воагIачо шод Iотаеттар гIатталца.
- Вададай тха! Къани тха! Мича бугаш ба тха къонахий? - аьнна тIехьа араиккхар мосаш йоаржаяь цхьа сесаг.
- Ераш къонахий бац, кхалсаг, - аьлар Хамчас. - Къонахий, хьо яха, гIапаш тIа латт, моастагIашта духьал дегIамаш овттадаь.
Пхье тIара нах гулбелар, чIоагIа раьза болаш цу гIулакха.
- ЛарттIа да. ЛарттIа! ДIаховргда массабарашта урхаз, тIаволаш мохк ер болга.
* * *
БIаргаса дIа мел кхоачача гIапа тIа латар доаллар. ТIой хьатIакхухьаш бераши кхалнахи бар. Цхьаццанахьа гIапа бистах кхеташ, лакхе латтача наха а детталуш, чуухаш кортош миссел тIой дар. Гувнаш духьалхьокхаш тIой кхувсаргаш увттаяьй моалоша. Лозабаь а боабаь а болчакхашца дIакхухьаш тIемхой а бар. Цу дерригача Iанза юккъе наьха тидам тIабахар бийхка боалабаьрашта.
- Саккхал, воа-а-а Саккхал! Акхарех фу ду вай? - хьалкхайкар Хамча, беррашха ондарг мархIалаьца. гIапа тIагIолла хьавоагIача бIунчийга. КIаьнк лозаваьвар, бIунчий кулгашта тIагIолла цIий Iоухар.
- Iа йийца цицхолгаш я уж?
- Я.
КIаьнк хьатIабаьннача кхалнахага дIавелар Саккхала.
- ХьатIабаха укхаза.
ЮхагIертташе а, тIехьара тIаIетташ урагIавигар барххIе а.
- Тхо малашд хац-те шоана?! - аьлар хьалхарчо, кIирвенна Саккхала дIатIа а вийрза.
- Хов. Шо, е кхал а йоацаш е маIа а йоацаш, ганцIолаш я! ТIакхайда цун кIудж лаьцар Саккхала, урагIа хьалъозабаь урс хьаккха хьабаьккхар.
- Оалой ба аргдоацаш да из. Чукховса тIера!
Саккхала юххе лаьттача кIанташа лаккха ай а ваь, лоаме тIа гIолла урагIагIертача моалошта IотIакхессар из. Цун тIеххьа а вахар юхевиса ворхI а. Лоамен кIаргаш каглуш, цIогIарч, яппараш ийца, бердах чуяхар дегIамий гурмат. БархI кIудж чухьанахьа бисар. КIовжамаш ийца кIаьнк вахийтар, наха гургболчча пхорагIа бекъа а техе, хьалъохка, аьнна.
КхертIой хьачудетталора, тIемхошта йов а еш. Уж говзача саго детталга гучадувлар, хIана аьлча, тIой нийсса гIапа тIа легар, е бистах детталора, наггахьа мара тIагIолла тIех ахацар.
- Iоверза! - цIогIа техар кIанта Хамчийга. Кхензар Хамчий, е цо дика кхета а данзар. Батах мух а теха цхьа йоккха хIама тIехъиккхар, тIаккха тIехьашкахьа лаьтта «гIоп», аьнна, Iоежар. Керчча дIабахар мархIаболлал боккха бола жагIа-кхера.
ГIаппархой саькха хьежар берда балам хьабагIачахьа, кхера мичахьара боагIа ха.
- Аьъ! Ма аьрдагIа болх ба ер! - иккхар Хамчаийга, - уж-м совцо беза. Цу тIа, нийс а дий, доккхий кхерий чухахка.
- Дош хилац, - аьлар тIемхочо, - укхазар майбале, тоссабале кхера тIагIолла тIехбода. КIоага чу багIа уж шоай кхувсарг а тIехь. Укхазара Арен-наIарашка кхаччалца хьалъоттаяьй уж кхувсаргаш.
ГIапа тIара Iо а ваьнна, говра тIахайра Хамча, ший бIаьр тIехьадаьккха дIавахар из гаргагIа йолча тIаьргкоа.
ТIаьрге яьсса яр. Хьалха-м дохкаш-эцаш болча наха юкъе гIолла «наьк» деш мара дIавохалацар. Наггахьа кхалсаг нийслора, дулха чIегилг ийца йодаш. ПхьегIаш йохкача моттиге воккха саг-эрмалои, кIаьнки дагIар, дийла уллача дешар тIа IотIабийрза къамаьл деш. КIаьнка хьалхашка боалоз хьекха улг уллар, бе тIехках баь загалг боаллар. Наха шоашта бIоахбала сега цIи йоагар лаьтта.
- Из а да, Куни. "А"! Из латтар «А». Ер «ГI», ер «В», «Н», «И». Iодеша «АгIавни» - кхокха ба из эрмалой меттала, «гIул-гIул-гIул» яхар.
- ХIа-а-а, - кхийттар, воти, кхийтар. А-гIав-ни! Ма атта да из да.
Царна бIархьежаш а лаьтта, кхы ше теркал ца ваь, Хамчас аьлар:
- Сурилгаш езар сона.
Кортош хьалъайдир шинне а.
- Сурилгаш эца? - хаьттар воккхача сага.
- Сурилгаш. Дуккха.
КIаьнкалга, дахкилг санна кадай тархена IокIалъиккха, хьатIаоттайир массехк тайпара сурилгаш.
- Сона зIамагIа ме хул дикагIа я, къамарг биткъагIа ме хул.
МугIарах хьалъоттайир шинне а сурилгаш, хьайна еззача тайпара хьахаржа, аьнна. Шин кулга юкъе ховшал йола сурилг хьаийцар царна юкъера Хамчас. Къамаргах цIазапIелг мара Iочубалацар царна.
- Ераш еза сона цхьа-ши бIаь.
КIирвенна эцархочоа бархьежа латтийсар эрмало. Укх кIира хьалха эца тIавена саг вар из.
- Волле, Куни, хьая сурилгаш. Къонах фу де воал сурилгех?
- ТIом бе, - жоп делар Хамчас, - доагор дий хьога, согарашка детта?
- Нафт да, цIена фатаген, боамбе даьтта... Фу деза, къонахчоа?
- Аханешка фатаген дотта, вокханешка - мехкадаьтта. Боалаз а беза сона, уж лакхера дIакъувла.
Ардакхах даьча цIалга чура йоккха гиба хьаараера тIаьргхочо. Говраш тIара Iобессача кIанташа новкъостал дир уж сурилгаш хьалйиза. Йизача сурилга гоннахьа боалоз хьекхе, тоIIайий герми йоллар. Боалоз, цIера тIа лоала а беш, хьекхар, коачал IогIоргдоацаш.
- Хов! Хов! Кхийттар! - гIадваха, тIоараш вIашкатехар воккхача сага.
Ший цIалга чу иккха, инзаш деш бола боамбе орг бахьаш вера из. Сурилга къамаргах шолха хьоарчадир инза, тIаккха эзза шод бир. Урсаца хьахоададир тIаккха, шод баьчар шецца инза сов а далийта. Из болх баь ше ваьлча, кулг лостадир, кхера кхосса воаллаш санна.
- Къаьна Арташес кхет! Дика да! ЦIи хургъя!
Ши бIаь сурилг кечъяь баьлча, хаьн уллача тIорме чу кхайдар Хамча, ахча даккха.
- Вай! Дезац ахча! Къаьна Арташес цIаьрмата ва, йоах. Ва! Ер тIом ба. Моалой во нах ба! Тха мохк бохабаьб, нах боабаьб. ДIабигаб. Бераш хIана дув? Даьлах вIалла кхерац. Ахча дIадаккха! Оаха кхабилг, сурилг кечъергъя дуккха Даьтта да, фатаген да. Етта моалошта!
ТоIIаваь воккха саг мархIа а велла, аьтта белажах барт баьккхар Хамчас. Дега тоам хилар цунна, эрмало-тIаьргхо гIо де кийча хиларах, вешта маьршача хана, цIаьрмата ва, аьнна, цIихеза вар из дохкаш-эцаш мел волчоа юкъе.
Шишша сурилг хьаийцар хIара тIемхочо. КIаьнкага даггара эрмалой меттала къамаьл деш вар воккха саг, кулгаш а лестадеш.
- Даде фу йоах хой хьона? Кеч а яь, ворда етта, оаха хьаяхьаргъя, йоах, уж сурилгаш, оаша дIа ма етта. Мичахьа я еза, хьаала оаш.
- Бий-Берда йисте хургда тхо. Со ца хуле а,Саккхалга дIалургъя оаш.
- Iа мичара Iомабаьб цар мотт? - хаьттар Хамчас кIаьнкага.
- Эрмале кхо шу даьккхад аз, укхо дIа а вига. Со зIамига вар. Деша Iомалуш ва со. Бо да со. Со дийша ваьлча, вай хIаллой йоазув дергда аз, акхардар Месроп Маштоцо санна, воай меттала дешаргдолаш.
- КIант ва-кх хьо, Куни! - аьлар Хамчас. - Жи, уж сурилгаш хьакечъелаш вайна.
ГIапа тIа кхаьчача, инзаш дошадайтар Хамчас, лоталургдоацаш.
Хьокхара тIехьашка Iо а теба кхерий аратувса моттиг зийра цо. Из белгалъяь, хий кхехкача яь кIалхара хаьшк а даьккха, боалоз хьаллотабир. Цхьанне сурилга къамаргах пахашка зиг хьоарчадир. Дика лотабелар боалоз.
- Гонахьара дIаходовлалаш! - шерра ши ког а оттабаь, кхостаяь, кхостаяь, хийцар укхо сурилг. ДIакхача цхьа ткъаьх гIа эшаш, лаьттах кхийтта, еха, гаргаш хинна дIаяхар.
- Яйра! Лотаяланзар!
- Дадар ца яйр! Хьажалаш – лотадалар даьтта!
ХьалхагIа лаьтта кIурилг иккхар, тIаккха йистера ала баьнна, цицха дIа мел кхийттача цIи яьлар.
ГIадбаха цIогIарч даьлар нахага. Сои-сои витал, аьле, хьалхавувлаш тоссаш, иттех сурилг дIаяхар, амма царех цхьакха а дIакхачанзар, тIой хьачудетташ латтар.
Из болх зувш латтар каравоалаваь эрсе-дIарзхо. Нах дIа-хьа тетта, кулгаоамалца, шийга хьая, аьлар. БIара а хьежа, лота а яь дIаелар Хамчас.
Хьокхарах ког а гIортабаь, кхостайир эрсечо сурилг. «Вув-вахь», бувхьар го тувсаш бола алан гIоз. ТIаккха, «в-вохI», аьнна, цIогIа теха, дIахийцар сурилг. Лаккха айенна, Iад тесса, гувна буххье багIача тархен тIа Iокхийтар. Массе оагIарахьа дIадахар гаргаши цицхаши. Гув хьаллоттабелар. ДIакхайда хьаийцар цо цхьаькха. ВIалла лота а ца еш, из сурилг гувна бистах хьокхалуш, яхха тIехьашкахьа дIачумехкар, пурх хинна. КIур баьлар цига, барзкъех цIи яьнна, уралийлхар моалой, бердах чубахар карчча.
Цигахьара кхертIой сайцар.
- Вай дадала хьа! Ма нийса! - гIадбаха, дIарзIхочоа го бир тIемхоша.
Из керда герз ийца, гIапа тIа гIолла дIабайдар, кхычахьа из тIом хьабе.
Хамча юхавера тIаьргкоа. ХIанз укхаза тхьовра санна яьсса яцар. Массайолча тархенаш тIа мугIарах хьалъовттаяь сурилгаш латтар. Боккхий нахи, бераши, истийи, цаIаш уж сурилгаш доагорах хьалъюзаш бар, вожаш гермеш ехкаш, лоалабеш, боалоз тIаботташ бар. Мехкадаьтта кхоачаделча, моллагIа даьтта Iочудоттар, кхы меттале маша даьтта а, цIера тIа лоала а дий.
Ши шерч-ворда етта яьннаяр, кхоалагIъяр йоалаеш боагIар. Воккха саг-эрмало цу белха кулгалдеш вар. Йиза вордаш дIайига еза моттиг дIа а йийца, пхьарий пхьедаш ядачахьа вийрзар Хамча.
Укхаза, корта хьалъай ца беш, балхах боахкар нах. Ер пхьоале шурдолаца кхувса овгараш деш яр. Керда баьккха лоабати, кегий хи тIара бена жагIеи латтар. Болх бераш бераши кхалнахи бар. Кулгаш гIорадергдоацаш яь чу кIедж йоахаш дIайхача хица лоабатах топпар хьабора, мукха ахьар техе, мажарг бора, цох жагIа техе, тха а техе, шин тIаьраюкъе корчабора, гергбеш. Уж тIаьда бурдолгаш, ловсардахийта улга тIа а дахке, дIайхача цIагIа дIачукхухьар. Цу цIагIа, лаьттара тховнага кхаччалца теха тархенаш яр, даим йоагаеш цIи яр. Цхьан дийнахьа ловсар долх овгараш, пIелгаца мIаьд ца луш. ТIаккха уж вIашкадехк, моттиг мукъайоаккхаш. Кхо ди даьлча кийча хул.