Берий цIагIа кегар боаллар. ДIа-хьа тайса метта поартол, барзкъаш, кхыйоа хIамаш. Кхоккхе маьнге тIа пхорагIа бийша бадар. Бераш аркъала дадар, Улхи бартала уллар, пхьарсаш берашта тIагIолла дIа а дахийта.
Царна бIархьежаш латтача Хамчас кога тIара ког баьккхар. Хьайра Улхи. Корта оагIорабилла урагIа хьежар из:
- Iа-и-и, Хамча! ХIанз-м елча а сагота яцар со. Ма ираз долаш ди дар-кх ер! ДIачугIо, Хамча, хьай цIагIа, со шорттига гIоттаргья, ераш сомабаргбоацаш. Аз тоам бергба хьона, хьа дог хьегача тайпара.
- Кулгаш лостадир Хамчас:
- Алалахь! Алалахь! Дика улл хьо! Со-м салаIа вода. Дукха яха, алалахь!
Ела а енна, аркъалйижа, бералгаш шийна хьатIатоIадир вокхо:
- Мегаьд, хьо эгIаз ма гIолахь.
Хамча ший цIагIа дIачувахар, дог-гIоза волаш.
ЦIагIа хьачуяьннача КIоришка алийтанзар из.
- ХьагIаттал. Сихха хьай мос, бедар нийс а йий, шийлача хица юхь йиле,. аьла волча дIачугIо. Бийсаш цунца йоахаргья Iа. Дийнахьа бераш хьоца хургда. Бераш дита, царга со хьожаргья. Хьо аьлийга хьажа.
Улхи юхьмараш юлаш йоаллаш тIехьа хьачуера КIоришк, диткъача чакх-са даьре гIабали яхьаш.
- ЦIенна, цIенна Iойилла! ХIа иштта. ХIама хьакха. Бос баьлар басилгий а. Iояхал тIера хIамаш. Iояха! Iояха!
- ТIа мел дар ях Iа?
- Ях-те. Аьла волча чуйодача хана хила еззача беса кечъергья аз хьо. Хьайна хайра аргда Iа. Из къа долаш саг ва. Сесаг даим могаш яцар. Мискинг! Хала дуне диъаь дIаяхар, кхы модз мелаш ер а леланзар. Да а вацар, да ва ала йиш йолаш. Нана-м дага а ягIацар. Цхьа даь-сесаг хилар укхан йIовхало. Даь-сесаг яцар – цIена дошув дар! Из хиннаецаре... - кисара геза ехк хьаяьккхар КIоришка, ховхе корта къаджбе эттар, - керта мосаш яьржа ядийталахь, хьоарча а ца еш. Бийса хоза яккхийталахь цунга. Хьо цунца дика хуле, со хьоца а хургья...
ТIаьнкIал шийна кулгаш хьекхача тоссаелар Улхи:
- Ов-вой, гIадгIилгаш доах Iа!
- Хоза хьадж йоагIа даьтта да из. Хьовкхал хьай кулгаш. Хьайна фоартах хьакха, ноакхошта юкъе, настарех… ДегI-м хоза да хьа, кIайи, ховхеи. Йолле хIанз, гIабали баламех кхелле. ГIоза хийла шун бийса!
Кулг лаьцца Хамчий цIагIа из дIачу а яьккха, шорттига ниI тIакъайлар КIоришка, тIаккха ше берашка хьажа яхар.
* * *
Тамашийна сатем эттар го баь латтача Магатена гоннахьа, «тIап», аьнна, сацар тIом, вIалла ца хилча мо.
Моалой чухьелха кечлуш бар.
Магате духьалъотта кечлуш яр.
Мотталургдар хьона, синош ца кходеш вIаший качбаха нах, шоай охказалах дехке а баьнна, маьрша лоалахой а хинна, баха Iоховша боахк.
Догарий таташ, болхлой цIогIарч лохе моалой болча. Шин кога тIа мел латтар, араваьнна, къахьегаш Магатерабараш. Шаккъаш а Iоажала Iалашо еш а бар, боабе кечлуш, бов кечлуш. Арахьара гIап моалош яьккха ма ярий. Чухьанахьарча гIапаи юкъерча гIапаи юкъе цхьаццанахьа кховзткъа, вокхазахьа безткъа гIа юкъ йоаллар. Урхе яр, гIорабаьча лоабата бердаш. ЗIараш Iо а дехкаш загалаш чудетташ дIачIоагI а деш урагIабоагIар есараш-болхлой: боарой, эрсий, булгIараш.
ГIапа тIара ондаргаша шурдолгашца тIой деттар царна. Наггахьчоа меттахьа кхетар. Из корчавий ахка а вахийте, болхлой дIахо лоахкар моалоша. Есараш кхо дац, уж шортта да, дуне дизза. Нахал доарегIа цаI хIама дац моалой.
ГIапа тIа тIемхой салоIаш багIа, яьш кхехкадеш, дулх дуъаш, мецвенначо, шелвенначо йIайха дилла молаш. Из дилла-м тIема а дика я, хьатIавеначоа бата тIа тоха. Кхийхка дулх дерста хуле, атта шел а лац.
ТIемхой хIанз юкъерча гIапа тIа багIа. Ер дIахеца мегаш я. Бакъда, чухьанахьара, эггара чIоагIагIеи лакхагIеи йола гIап кечъеш, чIоагIъеш латт. Курашкара мел дола синнел доаха яьш, хьадена Iочуувттадаьд, хий чудетта, дахча кIалтилла хьаллотаде мара ца дезаш. ТIой элаш латт. ЦIарацIурашца ийдеш тIадаьхад доккхий кхераш, лакхера чухехка. Дахчан пхьараша даь доккхий Iадарч овттадаьд хIара шовзткъа гIа юкъе а буташ. Уж дика даьд, керда чоалхаш дага а еха. ГIел а венна, Iаьрж а венна, йиш а хаьла лел Балай уж Iадарч Iоувттадеш. Дика Iадарч да. Овгараш а цIера сурилгаш а гаьна дохийт цар. Озаш атта хургдолаш, геми йоалл. Ханахьа доха а дохац. Миштад хьажа, аьнна, чухьарча гIапа тIара дIатеха бера корта миссел бола кхера, юкъерча гIапа тIехбаха, бердах чуийнна боахкача болхлошта юккъе чукхийтар.
ГIапа чухьанахьара гIолла аргIаш даь дIаувттадеш латт чахи, аьлахи, тхахи, боамбехи даь герга хьоарчамаш. Царех даьттаи, фатагенеи хьадж йоагIа.
Араюккъе Iооттаяь кхестаеш латт герз ирдеш йола йоккхий чарх-эгаш.
Шинна оагIорахьара цIий Iоаме кечлуча нахах цецъяьнна маьлхара IотIахьежаш улл лакхера шийла Iан сигле. Даьла, Хьона гуш да-кх оаха укха лаьтта леладер!
* * *
- Хьал ма олла со, герз Iетте,техе ве со! - яхаш цIогIа деттар, вийхка тангIалкха кIал хьавоалаваьчо.
- Герз къонахчоа кхет, - аьлар Хамчас, - хьо къонах вац. Малув хьо? Сона ха а хац, хьо малав. Цу тайпа дош дац тха. Ха яц вайга, сихха!
Из хьалъэллар. Наха кхы дукха теркал а данзар из. ХьатIабаьхке: «Фуд? Малад? Фу бахьан?» - хоаттар. Хайча, «ДоаггIар да!» - аьле, дIаболхар.
Ер куташк хиннав. ГIалахой берригаш гIапаш тIа ма латтий, ер чу а вувлаш хIамаш кхухьаш лийннав. Цхьан цIагIа йоккха саги, ондаяьнна йиIиги даьгIад. Йоккха саг дегI дIалаьца ягIа массехк шу а долаш хиннай, йиIиг из цхьаь ца юташ яьгIай. Цун даь-нана хиннай из. Ча миссел волча маIача сага духьалъяьнний йиIиг, тха хIамаш дIа ма хьо, аьнна. Воккхо шозза-кхозза хIама техача а Iоолаенна, из дIа ца хецаш хиннай йиIиг. Цох юхалаташ воаллаш, кулгаш тоха дагадехадий куташка. Ше кIалъюсача эттача, цIогIа даьн-над йиIигага:
- На-ни!
Ювлаенна яьгIа саг цIаьхха ураиккха араядай:
- Оарц дала! Кхестадеш латт тхо!
Цигга тIакхаьчаб гIапа тIа бийса яьккха, салаIа чуболха кIантий. Хьа а лаьца дIавеннав Хамчий кIанташка.
ХIанз хьалъулл.
* * *
Менгу-хан велакъажаш наггахьчоа мара вайнавац. Йоккха цIи йийза бIоахлуш багIача тIемхошта бIаргадайра, ах оагIув елакъажаш, вож ах оагIув цIимхьара яр.
Малх чубузаш латтар. ГIоро лаьца уллар лаьтта. Моажача сердалоно дошув даьккхача мо лепайора лакхе берда тIа улла Магате.
Хана бордаш хьувш дар меллашха:
- Дорха Менгет! Кхоана сецца озаргда аз хьа фоартах тесса такхарг, садоаккхалургдоацаш хьога. Во гIала хиннай хьо! Аз ювргья хьо. Ачамаз-хан, хьох ийс дакъа доаккхаргда. Моалой низа духьал низ бац Даимлен Сиглен кIалха. Иштта хьакхайкадаьд Сульдес Воккхача Темхочунга… Кхоана аз Iовдаргья, Менгет, хьа къамаргаш...
Хан дIачувахар ший кхел Магатенга дIакхайка а яь.
Цу буса вIалла дагадоацар хьахилар. Цу буса аьлча а, ши кхумаса кад мала хана кхелехьа.
- ЖIали да из цIувзар? - хаьттар хана, раьза воацаш, ларбочунга.
- Дац, саг ва из...
- Фу даьд цунна?
- Хьо волча венав Гуюк-хан волчара. Iо вежа велхаш улл.
- Хьачувайта.
Араваьлар ларбо. ТеIано Iимадаш даьлар, дIа-хьа гIертача наьха таташи.
- Оашош... оашош дIаала…
Шин ларбочо айваь, санагIах тIехваьккха, бартала Iокхессар моало.
- Фу денад Iа?
- Геч де сона... Ма ве со... Са фу бехк ба?
- Аьле вала? - ког Iеттар цо иллачун кертах, бе баьллача када чура кхумас Iомехкар.
- Тхо дохадаьд! Гуюк-хана бIунах хьаэца хIама дисадац. Го баь...
- Го баь? Моалоштеи?
- Хьа воша оаха кIалхарваьккхар...
Лосттабаь дIабахийтар цо, бе баьлла кад.
- Ве из! - цIогIа хьекхар хана ураиккха; бIаргаш цIий денна, аькхан Iимадаш йир цо.
Ларбоша токхаваь аравихьар во кхаъ бена хоамча.
- Хьона фу моттар Гуюк? Хьо кхалнаха майра ва, хьайна сакъерда гулбаьча, царех дика лоархIаву хьо. Ер тIом ба. Ер цхьаккха оамал йоацаш бирса къам да. Го баьб! Вай цар гIала яккха даьхкад - цар вайна го баьб! Ой-я, Ачамаз-хан!
Ши бий баь Iохайра хан.
Хиннар иштта дар.
Iаби-аьласи, Дурзакъ-аьласи, СаьтIал-аьласи вIашагI а кхийтта уйла йир: фу дича фу хургдар-те, гIо мишта дергдар-те, моастагIаша го баь багIача вежарашта. Вай кIезиг-мезиг каеттарах доккха гIончал ма хилац. Беррига низ хьавIашагIа а техе тIалата вай. Бартбаь, чIоагIдаь Iодиллар из. ХIа-хIа, хIанз ха белгалъе вай. Дийнахьа уж гIайтта лелача хана аьттув кIезигагIа ба. Бийсана фийла хул, вай массехказа бийса йоахаяьчул тIехьа. Iуйре а могайинзар акхар. Эггара уж саькха боаца ха - маьркIаже. ТIаккха Iай маьркIаже лоаца а хул. Цу ханна боад къовлабенна балале берташа дер хьаде лаьрхIар.
Дийнахьа дегабуъам бергбоацаш, цхьаннахьа-шиннахьа катеха дIалийлхар, къайлабаьлар. Малх ане оттача хана тебба тIабаьхкар хьунашкарча аьлешка гIолла. Го бир Гуюк-хана. Кхарапшакха тумен юккъе оттайир. Вайгахьа бола дештой бовзаргболаш, гемакхех цIе зигаш хьерчар. Кхарапшакх Гуюк-хан лаца лаьрхIа вар. Гаьнах дIа а вийхка, букъ берзанабаьккха, шод етта, дештой йийца шод...
ХIа аьнна маьлха Iоакъа анаюхах хьокхалушше а, кийчча латтача кIанта, лаккха ай а яь, муIа лакхар, дунгал гIор латта довкъаш кхайкадеш.
Герзаш тIа кулгаш а дехка сакъайла лаьтта кIантий, дIаметтахьа лийлхар, цIогIарч теха. Кхарапшакха дошлой, бухь билла, Гуюк-хана чаьтараш долчахьа чухьийлхар.
Из ма йий моалой гIаьххьа яьш кхехкаде хайша ха. Кхаьннахьара хьачухьийлхачар. Моалошта цхьаккха аьттув битанзар е говраш тIа ховша а е гулбала а. ХIаравар ши-ше висар, ший керта доал де дезача эттар.
Къаьхка, урагIа, пхьорагIа удаш говраш, кIалтIадетталуш яьш, хьаьна худар лаьтта гIолла дIа а ухаш, цIогIарч детташ зIамагIашка кхайкаш башеш: онбашеи, юзбашеи, минбашеи. Iаьржача хиво хьош вар санна къайлаэккхар царех саг. IотIабоагIача низо тетта, лаьхка, тоIабаь гIапагахьа дIатIахьош латтар моастагIий. КIалхарчар ди а деха, тIабаьхкачар дог чIоагIденна къиза сайре яр из. Шоаш бов беза юкъ этталга а баха моттиг йоацалга хайча, кхотабанна юхадухьалъайттар моалой. Уж дуккха дукхагIа бар-кх. Шинна оагIарахьа йов яьккха, гIорадаь лаьтта цIех Iобадаь дIа-хьа къаста а мегар-кх моастагIий, цIаьхха дукъа тIехьашкара гIап елла а енна Чоне сураш арахьийлхадецаре.
Ча мо вагIар Чони лакхача черсий расхан тIа, кIалтIаяьккха даца кетар ювхаш, дарзах элтара кий туллаш. Ча мо IувгIар Чони, тIема тата къардеш:
- Iоа-а! Камаьрша дотта кхайканза баьхкарашта! ТIатоха! Моладе, моладе цIе чаIа!
- Воа Чони! Вай ноаноша баьбий-те ераш? - цу Iанза юкъе бегаш беш ва цаI.
- Хьона гаций цар гоама батамаш!
- Iобабе! Бузабе! Лаьтта дуъаде, цIий моладе!
Цхьа лоацца юкъ эттар садоаллача кхолламаша гIараш ювшаяь, шоаш беш латтача белха чуийнна, багенаш дIакъайла. Къахетам лаьттара бедда юкъ яр из.
Бийсано ший Iаьржа ферта лаьттах тассале Гуюк-хана бIу пархингбаьккхар йиъе оагIарахьа тIалатачар.
Гуюк-хан ший ларбоша кIалхарваьккха дIавигар, гIулакх талхар гучадаьнначул тIехьагIа.
Гуюк-хана тIемхой Чоне гIапашта кIала даимлен наб е дIабийшар. Ма гаьнара го тийса кхаьчабар-кх уж шоай мотт лехаш. Байдда кIалхарбаьннараш дукха бацар: еррига Гуюк-хана туменех цхьа иттех бIаь тIемхо висавар, кегабенна хьунашка гIолла байдда тиннараш боацаш.
Лахар Кхарапшакха Гуюк-хан, лахар массанахьа. Вацар. Кхо кибитка латтар уллув оттаяь - кхаьнне чу хуллаши, истийи, есараш-езаргаши.
Чоне сураш, кахьеккха шоашта герза фос гулъяь, къайлалийлхар, гIапаш къайлар, гIовраш дехкар наIарех, нажа бекъий гIортадир. ГIапа тIа гIолла волавелар Чони, лохе Iочухьежаш, чIоагIа дега тоам хинна.
- Iа, дадала, вай даьча! - аьлар бIунчо, тIехьашка боагIача ларбошкахьа юха а вийрза, - ма дуъадаь бузабир-кх вай уж, ма моладаь бохабир-кх! Хьажал мишта бада?! Тамаш я уж ханахьа хьакхете!
Белабелар тIемхой, елаелар бийса, амма белабаланзар бадараш. Тахан уж бела бийса яцар.
Кхарапшакха бIу бийбаб: тховсара кхы а хьакхийтар цох дештой. «Тхо ма доаделахь, ма доаделахь!» - яхаш гораухар цун къамах бола нах. Дештоша геч деха дештой нах боабацар, баьрдараш - оалошта кIалбисараш бар.
- Кхарапшакх, кхы Iац хьо?
- Укх бийсан гаьнадаргда тхо. ХIанз тхо лехаш лела ди дац цар. Ший басилгах ка етташ хургва Менгу.
- Шун аренаш дIалаьцаяле, кIалдуссаргдеций шо? - хаьттар Iаби-аьлас.
- Тхо ши тумен хиллал нах да хIанз. Тоъъал кхоачам ба. Хувца говраш а я. Цхъа моллагIа болча низа духьалъотталургда тхо. Укх тIема юкъе Iай, тхо лаха уж арабаргбац. Хан Котян тхоашта кара ца воагIе, Эдале лакхе бахача булгIарех дIакхетаргда тхо. Укх моча халача хана сов хургьяц царна ши тумен, тара ма дий тхо тхоайла, цхьа мотт бувц оаха.
ТIера Iо а бесса, дирсташ лаьца латтар виъ баьри: Iабии, Дурзакъи, СаьтIалии, Кхарапшакхи.
- Воаш дол-долча лата деза вай акхарех. Денала селла чIоагIа бац ераш, къиза ба, - аьлар СаьтIала. - Сай кIанташка накъадоахийтаргда шо дIаарадовллалца. Котянага тха моаршал дIалелахь, хьайна из бIаргагой.
- Шоана аьттув - Даьлагара! Оаш тхо кхетаделаш тхо даханза даргдоацилга.
Кхарапшакх лаьтар тоссавенна нувра чу хайр:
- Из зуд Гуюк-хан кIалхардаьлар!
- Тоам бе беза Iа, - аьлар Дурзакъа, - тоама ший истий - кIай кхокхарч дита вахав из.
- Гуюка йоI я царца. БулгIарий урхаза лургья аз из совгIата.
Говраш дIалийлхар.
Укх халача хана кхело вIашагIтехабар уж – дештойи оалойи. Хоза бартабаьхкабар. ХIанз къаьстар уж. Кхы гург а бац. Эггара хьалха цхьанахьа гаьна кхыча нахаца дов иккхача, бицбала болалургба, гIанаш санна дагадохараш мара ца дуссаш. Хано, тIехьа нув хьекхаш, йоаю дIбахарий лараш.
Цхьан метте кхотабенна ца латта дIа-хьа бехар бIунаш, чIожашкахьа. Цига аттагIа хургда моастагIашта духьалъотта, геттара дорх ца белча уж бахьа а бахьац лоамашка кIоаргбала.
* * *
Фата тIа теха газа цIока мо, озаенна яр Гуюк-хана юхь. Догъийша вар из.
- Менге, - аьлар цо хьоаставенна, - ма вахийталахь со Бату волча. Со цунна мишта гоама ва ма хой хьона.
- Гуюк, - аьлар вокхо, - вайх хIаравар ши-ший бIунашца ма даьхкадий. Iа хьайбараш боабайтаб. Аз мичара бахьаргба хьона? Бац са совбаьнна бIу.
- Батус хьайна яйта туменаш хьаяь сона. Фу де воалл хьо царех?
- ЛаьрххIа кечбаь дIарзхой ба уж, Гуюк. Уж хьона бала йиш яц са. ТIеххьара тIатаIа безараш ба уж.
- Менгу, - со Угедея воI волга хаций хьона?
- Хов, хов. Угедей са даь-воша ма вий.
Уйла йир Менгу-хана. Хьанна хов фу хул, мала хул? Бала беза цунна.
- Iурра жоп лургда аз. Уйла е еза! - аьлар Менгус, къамаьл даьнналга хойташ.
- Бисарех тумен хургйий? - хаьттар Менгус, дIаводача Гуюкага.
- Ах а яц. Аз кхоана берригаш а боабайтаргба уж.
- А,- аьлар Менгуса, - хьалхалахка дика ба уж. Гуюк, аз лургья хьона кхо тумен. Тховссаре хьай моттиг хьалацалахь. ЦаI - Бату-хана хьаяйтачарех дикагIаяр - Атабая тумен, шиъ гулъяь тумен: дештой, булгараш, эрсий, боарой, хорезмаш... Iаьма тIемхой ба. Доал делахь, дийнахьа сарралца исташца кибиткашка сакъердаш а ца уллаш... Вешта фу хиннад хьа кибиткаех?
Ма ховрий хиннар. Iоттар яр-кх.
Ше-шийца сардам баьккха араваьлар Гуюк-хан.
Тахан ла деза, тIехьагIа, ше каган хилча, юхадекхаргда цо массанена, ший церг мел йоаллачоа.
Гуюк дIаваха дукха ха ялале чаьтар чура араваьлар Менгу Магатенгахьа дIахьежар из. Цу чухь йоккхий цIераш йоагар. БIоахлуш багIар оалой тIемхой, оарц даьннача гIовтта кийча болаш.
- О, Ачамаз-хан-яI, Ачамаз-хан! ЧIоагIа я хьа берза къоахкаш. Лозаву Iа катехача, дулха чIегилг дIахьо Iа! ХIанзоллца тхона духьалнийсбенначарна тара вац хьо а, хьа къамах нах а. Духьал а ийттаб тхона. Цхьа Джалаладдин тоъаргва сатем боабе, амма шо санна къар ца луш къам моалошта духьалдаьннадац. Iад кагделча когашта кIал Iобувш. Ачамаз-хан, шо тIемхой да! Шо оаха дерригаш доадергда. Ачамаз-хан, Менгет•яьккхача, хьо лаьца хьавоалавича, аз сай кулгаца накха боаттIабаь, хьадоаккхаргда хьа дог, из сенах даьд а миштад а хьажа!
Ер лаьттачара дуккха тIехьашка, эггара гIоръяьннача туменашта юккъе тата иккхар, цIогIарч даьлар:
- ТIатоха! Варда!
«Чкъув! Чкъув!», аьнна, шокарч техар акхарна тIагIолла. Даьра кIаза санна цIайза горавахар духьаллаьтта ларбо. ТIабеттабенна, айваь, шоай хан ийца, боадонгахьа дIабайдар ларбой.
- Чухьийлхаб! Аллонаш! Аллонаш!
Хьуна тIагIолла хьекха мух мо, гаьнадаьнна даша дIадаьлар тата. Сихха хоам бахьаш баьхкар джигиташ.
- Якхши-байс доал деш йола татрий тумен ах аьча улл. Къайлабаьннаб.
- МалагIча оагIарахьа?
- Менгете, - жоп делар хоамчас.
- Якхшибай..
- Вийнав.
- Ойе, ер фуд? Эггара кхотабенна бIу латтача. О-о! Ойе! Цкьа накха хьабоаттIабергба аз цун, «къар-къарссе» урсаца пIендараш тедаш. ДIайхха дог детталушше а тIаьръюкъе дилла, урс хьекха, коана йизза цIий маргда!
БIаргаш тIадаьхка вагIача ханах кхерабенна, арахьийлхар ларбой.
* * *
Тхьовра-м кIалхарваьнна дIавахар из тIемхо, лохе боадон юкъера гуча а иккха, Iадсаькх теха. ТIагIолла шок теха дIадахар тIаьск, дуккха лакхагIа. ГIаппархоша цох во Iаддалхо лаьрхIар. Кхийхка хьадена дулх дуъаш багIар тIемхой, саьрга бихье дехкаш цIерал хьувкхаш дIоах а деш. «Шарх», аьнна, лакхе бийнах кхийттар тIаьск, Iодежар пена юххе.
- Ай хьо вига хьай байнараша! – уратовсабелар кIантий.
Iад оза кхелехьа говра цIог боадоно дIакхаьллар.
- Ер ба цо техача тIаьский пха, вийд кагденна дIадахад.
- Хьайтал. Саьндаьккха тоадаь ма дий ер... Геж бел, яьй... Ер фуд, дегад?
- Дац, догам дац из - йоазув да!
- Хьанна хов Iодеша? Цхьа хIама яхаш хила деза ер. Iо-хьа дайде, деша ховш бола нах IотIабеха. Хьасомаваккха Саккхал-аьла.
- Фуд цига? - хаьттар бийна чура аравижа Саккхал-аьлас. - Сенга хьеж шо?
- ТIаьск кхессад йоазув тIа а долаш. МаьркIажа хана денз кхестар из дошло гаргагIерташ, оаха чувхавеш.
Бийна чура ара а вена, цIера йисте гударга тIа Iохайра Саккхал. Iо а вийрза цIера сердалонах пхарага хьажа эттар из. Йоазув дар. Ваьзрой йоазув низткъал Саккхала деша ховр. Ер ваьзройдар дацар. Е Iарбий а дацар, Iарбий дар тIIийргах ухка гизгаш мо вIашагIдоаллаш хул. Ер хIара алап къаьст-къаьста да. Ваи-и! Эрмалой йоазув долий-те?
Сиха водаваь Арташес воалаве бахийтар цо баьреш. Воккха саг хьакхаьчар. ЦIера юхе гора а хайна, IотIа а хьажа, аьлар:
- Дилит.
- Фу? -хаьттар Саккхала.
- «Дилит» яьздаьд укха тIа, гуржий меттал «Iуйрана» яхалга да из. Iуйрана.
УрагIатоссавелар Саккхал:
- Жи! Довдалаш вайна, урхаз гIоттавелаш! Сухалбелаш, хьедала ха яц вайга.
Ачамаз-аьла кхаьчар, кийчча хьежаш ваьгIача санна. Барзкъа тIера даьккха паргIатваьнна из ца илалга массаненна хайра. ЭздегIа бола гIонажа кхоачам ший дегIа тIа бувхаш вар урхаз: зIогала бухье кIай хIаллой байракх уллаш, хорезмерча говзанчаша даь болата тадж туллар керта тIа, дегIа тIа аьхача гIовтала тIагIолла гIалаж ювхар, ностараш тIа - геза голаш. Хаьна довт уллар, дошоца бегаьча бетта чу, бе жIамагIа доаллар. Фертана меттале - урхаза туллар - цIе даьри чутеха кIай маша, дотоца бисташ бега. Букъа тIа - йокхха дошо хьоасаца йилла маьлха Iоакъа.
ЦIера йисте моттиг мукъа а яьккха, урхаза гударг оттайир кIанташа. Цхьанне баьнна кхакха тIатессар гударга.
- Далла дезалда шо! - аьлар Ачамаза-аьлас ше Iолохлуш. - Фу хиннад ях оаш?
ТIаьска пха дIабебеллар Саккхала. КIирвенна хьежаш ваьгIар урхаз:
- Цу саго къахьийгад тIаьск кечде гIерташ. Урса бухьигаца баьб ер болх, цIерала хьувкхаш цIий а деш, доагадеш, йоазув деш. МалагIча меттала да ер?
- Хьа сийлора, - аьлар дIагарга теIа Арташеса, - гуржий йоазув да. Аз тхоай эрмалой дар санна деш цардар а.
- Фуд яр?
- «Iурра» йоах укхо. «Дилит» - сатесса, сийрдаяьнна, малх боалача ханах оал гуржаша.
- Хоам ба-кх ер, тIаккха. МоллагIа вале а, ший лоIамах воацаш, вайх дог лазаш саг ва. Нагахьа санна, тийшача белха, моастагIаш даь хIама хилча, фу кхоачашде боахка тарлу? Кхоана, аьнна, вай Iеха а даь - тховсаре чухьелха, цIаьхха... Из а дац. Кхоана, аьнна, хоам бича, вай дувшарг мичад, фийла хург ма дий, кечлуш. Ер хоам бакъ ба. КIатта бац! Шелало гергдаь дагIачул дикагIа дац, кIеззига маьже хьоаяь дIоахделча? ХIай?
Шийна юххе хьеха улг тIаьнкIальелла латтача кIаьнка дIатIатиллар урхаза, керта тIара даьккха тадж. Цкъа гораэттар кIаьнк Ачамаз-аьлийна хьалхашка, Арташесагахьа урагIхьежар из:
- Дади, со аьла веций хIанз?
- Ва хьо. Урхаза кий тиллача мишта хилац хьо аьла! Кулг ваьрдилийталахь хьайна, гIаттале, - визза хул хьо.
- Малав хьо, кIаьнк? - хаьттар цецваьннача урхаза.
- Кораваь кIаьнк ва со. Даде лелаваьв со. Наха дIакхесав - цо хьаийцав.
- Из фуй хьа тIаьнкIалйоаллар?
- Хьа сийлора, йоазув да, вай хIаллой йоазув кхоллаш воалл со.
- Сенна деза вайна из?
- Эздий лархIац къам, йоазув ца хилча, урхаз. Йоазув доацача къамо хьа мел даь хIама, фордала кхесса кхера мо, дов. Iа даьр а наха шоашта дIатIаязду. Вай воай йоазув ца хуле, дуккха бIаьш шу даьлча вай хиннадий а ховргдац... Во деций из?
Ши балам лаьца оззаваь айваь шийна духхьал Iооттавир урхаза кIаьнк.
- ЦIи фуй хьа?
- Куни.
- Куни-аьла, сона массайтта шу хьалха вайза валара хьо. Хьовкхал, хьажийтал со.
Хьежаш ваьгIар из Куне кхеллача алапашка.
- Оалбой йоазув сона довз. Амма цар шоаш а дукха кIодацар шоай йоазув. Фаьрсий цар деш, Iарбийдараш, вендигийдараш хийцца Iомадора, хьехархой а отабий. Шоайдар Iомаде тугаш наггахьа нийслора. Иштта да вай а.
- Из во да, - аьлар кIаьнка, - шийдар дита, наьхачоа тIехьаваьннар воацар ва.
- Ай, хьона мичара хайнад, ва аьла, уж кIоарга хIамаш?!
- Даде дувц. Месроп Маштоц вувцаш хозахетт сона...
- Ер улг лораделахь, Куни-аьла... Тадж а дIа ма даьккхарий Iа согара...
Маша чухьанахь хаьн иллача тIорме чура дошо урхааа гом хьабаьккхар Ачамаза, шинна кулгаца лаккха айбаь IотIатиллар шийна. ЦIера гонахьа мел ваьгIар уратоссавелар, нийсвелар.
- Саккхал-аьла, кхоъ эггара кадайгIа вола хоамча ваккхал сона.
ГIапа тIа нийсбенна дIаайттар Саккхали, цо араваьккха кхохоамчеи. ТIорме чура хьа а яьккха виъъанена пIелгах еллар йиъ чIуг:
- Аз шоана пIелгах ехкараш тешама чIовгаш я. Саккхал, хьона хьайна хоз. Укх кхаьнне дIакхайкадергда Горчагеи, Чонегеи, Лорсагеи: гIар-тата доацаш, сихха юкъера гIап дIахеца, чухьанахьаръяр хьалаца. Цига чIоагIле. Чухьанахьарчеи юкъерчеи гIапашта юкъе, эггара лоацагIа йолча кховзткъа гIа ба, цхьаццанахьа бIаь совгIа ба. Из юкъ хьалъйизза моастагIий бада беза, шолха-кхолха бийша, дакъий. Кхоана тIом дIаболабелча кхы соцаргбац, денна а бусса а, тIа-тIа коачлуш. Латталаш! Шун бIунчашта де дезар ховш да. Цар лоIам кхоачамбелаш. Ка маьлхийла яйла вай! Ер лаьтта - вай Наьначе, моастагIашта доккха каш!
ДIахаьхкар хоамчоша шоай говраш кхаь оагIорахьа. ГIапа тIагIолла Iоведар Саккхал а, ший гIаппархой тIехьашкабаха. Iимад йоацаш, совдаьнна тата доацаш хьатIехьашкаболабелар тIемхой. Моалой сакхувргдоацаш гIапа тIа йоагача цIерала бага гудараш техкар. Хьокхарашта юкъе мундаш ховшайир, - кийнаш тIа а техка. Гемакхаш да аргдолаш, йIаьха гIажамаш бе йоахкар мундашка. ХIара бIаь гIа юкъе цхьацца саькх витар. Цар сахилалца гIапа тIа цIераш лоаттайир, моастагIа а зийр, бIарг тIера ца боаккхаш.
Борзе ханна цIераш сегар моалоша, бIарго хьа мел лоац гонахье летаеш. Хьадж хьакхийтар цигахьара, махьара хьадж.
- Худар деш боахк, - аьлар къаьнача тIемхочо. - Бузабаь чухахка.
- Бетта чура араэза довт ира дий хьежар из, нана-пIелгаца. Корта оагабир, раьза хиланзар. Деррига хьал а даьккха, ший маьче бухьига тIа а оттабаь, эг етта волавелар: «чкъув-зов! чкъув-зов!».
- Довт ира мишта хила деза аьлча: керта шийна ха йиш яц, фоарт мелъелча мара, ше дегIацара Iокъаьстабий. Ховхача хетолгах мо дегIах латаш дола дитта гIаьххьа ира да...
* * *
Цу буса, йиъъе миIинге ваха, бIунчашца дагаваьнна, чакхваьлар Ачамаз-аьла. Сатоссаш юхакхаьчар из берда тIа бий баггIача.
ХIанз из хувцавеннавар. Велакъажар далацар. Дош лоацца оалар, бIархьажар аьшкан бос болаш дар.
Из Iохайнача саг Iохацар: йиш яц, хIанз новкъост вац из хьакхашта вала мегаш, урхаз ва, дошо гом туллаш, супа кхоллар дувхаш.
- Яьшта кIала цIи хьалсага! – аьлар цо, - хига кIедж яккхийта.
КIанта хьа а дена шу Iооттадир цунна хьалхашка. Цу тIа латтар нахчеи, кхийхка дулхи, модзи, маькха олги, Iи гIетташ йола дилла кади.
- Берца сискал йий шуга? - хаьттар урхаза.
Къаьнача тIемхочо ший тIорме чура хьаяьккхар нийсса ах сискал. «Фу», аьнна, пIелг техар цо. Ардакх мо йийкар йокъаенна цIе сискал.
- ЧIоагIа-м я ер, урхаз, - аьлар тIемхочо шун тIа сискал Iо а йилла.
- Къонахий кхача ба, воше. Ах юха дIаэцалахь. Ер сона тоъаргья. – Диллала чу а Iетта сискал кхаьллар цо, нахча тIайиъар. - Вай кхача унахцIена ба. Цхьаккха къама бац вайбар санна цIена а, чаме а кхача.
Сиха йоацача оамалца шийна хIама дуъаш вагIар аьла-оалой урхаз Ачамаз-аьла. ЙIайхача диллал елла берца сискал яшача юкъа, мезаулх а кхаьлла хий тIамелар цо. ТIаккха нахчаца сискал яа волавелар. Ах го тесса, цун хьалхашка латтар оалой, из сурт хозахеташ. Къонача кIанта, че кулгаш а хьекха, хьа а леха боккха цIе Iаж Iобиллар урхаза хьалхашка. КIанта бIара а хьежа, Iажах хьадж яьккхар Ачамаза:
- Мичара бенаб хьона?
- Тха даь-нанас, мукха чан юкъе бехкаш, лоаттабу ераш. Ши га я тха.
- Ер аз моакана бутаргба, - аьлар урхаза, Iаж киса а белла. - ХIанз цхьа деша говза саг вай зувш, вайга хьожаш латташ хилча, фу ала тарлора цо? Шоай урхаз кхоабаш боахк мехкахой аргдар-кх цо.Аргдецарий? Дадар, бераш, ше мецъелча урхаза гийго а кхача ма бех.
Сатоссаш латтар. Мерца къахь эттар лаьттан бухе гIолла. БоргIилгаш кхайкар пхьедашкар. ГIапа тIа Iимад яьлар теIа гIараш. Оззаваь мушаца хьатIаваьккхар хьалхара саькх.
- БоагIаш латт! Тебаш боагIа, гIашбаьнна! Iалаьлой! Iалаьлой! Буц а зунгатий а царел дукхагIа хIама дайнадац, е гург а дац.
Массанахьара саькхаш байдда баьхка хьакхаьчар. Гуш да шеддар - дIадоладелар ер хIанз!
- Шин гIапа юкъерча ор чу хьаьна ча дилладий?
- Сага лаккхал диллад, дика хьаьндаь, - жоп делар Саккхала.
ТIехьашкахьа юхавийрзар Ачамаз-аьла. Цхьа шовзткъа гIа тIехьашка гIапаца-хьа хьалхара шурдолхой мугI латтар, дизза овгарех дезденна тIормеш хаьн а дадаш. Ткъо гIа царна тIехьашка мехкарий-Iаддалхой. ТIаккха - шурдалхой, тIаккха - цIерца тIом бе кечбеннараш, тIаккха - герз бе долларг мел дола баха нах, ше-ший торонца. Иштта кечбенна арабаьннаб гIапа чухьа, гобаьккха. Орашта тIехьашка тайса тIаьш мукъа дитад, гIапа оарц эшаш хуле хьем боацаш чакхбалийта.
Раьза хилар урхаз. Геттара раьза хилар из, хьаргIий ткъамал IаьржагIча дина тIа а вагIаш, лоа мо кIай эргашот ювхаш, Хамча бIаргавайча. Сонто бухь кагбаь кий оагIора тиллаяр цо. МугIараш нийсдеш, наьха дегаш айдеш хиннар из вар. Мехкарий мугIарашта хьалхашка гIолла говр хьовзаяь волавелар из, цхьа кулг хаьн тIа дилла:
- Iо-а-а! Шун уна вала со даьлаI, ва кIай кхокхарч! Ма хьалха гIайттад шо дIайхача бIенашкара. Фу сихденнад шоана? Гона тIа дувлаш ког шершо халхараш де доахк шо, е баь тIа дувлаш зизай курсаш е доахк шо? Фу ловзараш-сакъердамаш дергда вай тахан?
Мехкарий тхьамадас-бIаьрчо дирст лаьца соцайир Хамчий говр.
- Хамча-аьла, - аьлар йоIа юхакхайда букъа тIехьашка уллача хаьнпIара чура оззадаь тIаьск а даьккха, - хьона гой ер? Хьажал укхан вийдага. КIархаш тега гIоргIа маьхий деча маьхашхах даьд ер. Бера цIаза пIелгал диткъагIа да ер. Цавашаш хьежий хьо? Эрна! Ийс къонахчун садаккха низ боалл цу бихье. Хьай пIелг юхабаккхалахь.
Катеха ший кулг че деллар Хамчас, кер шелбелар цун. Мехкарий белабелар.
- Йишалгаш, хIаранега мас-мас да шуга уж тIаьскаш?
- Шовзткъа-шовзткъа. Тхо карадаха, хьайна эхь хилар ма кхералахь. Тха хаьн дада товраш иштта низ боаллаш да. Тхоах кхокхарч аьлар-кх Iа. Мерзлехьал цIимхарах – моастагIашта. Мишта хетт хьона хьай йижарий?!
МугIарах Iо а хьежа, мугIарах юхахьежар Хамча:
- Ва мехкарий-Iаддалхой, аз цхьа хIама хаьттача, цхьа дехар дича бехк буллар-те оаш сона?
- Бац хьона, аьла, бехк. Деха Iа!
- У-кх шун тхьамадийна лерга тедигах цхьа барт баьккхача мегийтаргдарий оаш сона? ЧIире хуларий со?
- Хилац хьо чIире! Мегийт хьона, мегийт! - цIогIарч техар мехкараша, - йиша, лергах фу ду Iа? Басилг дIахьокха!
Говра тIера Iочуоллавенна басилга тIа барт баьккхар Хамчас йоIа.
- Дуне Кхеллачо даькъаза воаккхалва со цул мерзагIача басилгах со хьокхавеннавале, - аьлар аьлас батах мотт хьекха.
ГIоггIе белабелар мехкарий. Лакхера Iочухьежаш лаьтта урхаз а велавелар, пIелг а оагабаь.
- Ор-р-рагI! Ор-р-рагI! - цIогIарч даьлар магатхоша дIахийцача гIапа тIехьашкара. ТIаккха кIалхара гIорадаь лаьтта декаш, дуккха Iулаш доагIаш санна тата даьлар, цул тIехьа юкъ йоланзар – дехьа-сехьа, бIарго хьа мел лоацача, моалой IажагIа кийнаш гучаяьлар. Шозза бIарганогIар тассал йолча хана чухь цецбаьнна бисар, уж шоаш яьккхача гIапа тIа саг ца хиларах, хьатIа а бувлаш дIа-хьа хьежаш, мича бахар хьоах ераш, яхаш.
Чухьарча гIапа тIа чIоагIбенна латта магатхой белабелар, моалочо мIарга теха мунда тIера чуяхийтача. Гале чура ялат мо Iочумоассабелар, - тIехьашкара лоаме тIа гIолла урагIа ухараша хьалатараш, тетташ, юха чукхувсар.
- Сих ма лелаш! Кхера ма лелаш! Дулхах баьб шоана уж! – цIогIа техар Ачамаза-аьлас, - шоай бIунчий лоIамах хилалаш!
- Цхьа хIама ма дика доал-кх царех! - аьлар къаьнача тIемхочо.
- Из фудар-те? - хаьттар урхаза, цецваьнна юхавийрза.
- Вай ноаноша уж баь ца хилар.
- Юха а белабелар магатхой.
Хьалхарбараш хьийдда боаггIаше а корта хьалха ор чу бахар. Из бIаргадайна юхасайцар тIехьабоагIараш. Бакъда, уж латтийтанзар, царна тIехьабоагIараша Iочутайсар. Ор хьалдизар гурмат хинна вIашагIбоахкача нахах, бисараш царна когаш тIа а бетташ гIапа тIахьийлхар. Пенах хIатIа а беттабенна, сайцар. Цар лоамеш а, дIарзаш а кхыбоа кхоачам а юкъерча гIапа тIехьашкахьа бисабар. Цхьанна тIемхочо лакхера хIама Iочутохац царна. Iадсаькхаш хьадетта болабелар, ког лаьтта оттабе аьттув баьннараш.