Лорса вехавар, ер мехка тIа мел бена бала ший бехках бенарг лоархIаш. Лорса гIап эггара сатийнагIа моттиг яр хIанзолца, цудухьа, къайлагIа, цхьацца-шишша бIунча гIапа тIара баьхе тIом сихбеннача дIабохийтар укхо. Селхан делкъа ханна доладелар, бокъонцахьа ер ди кхы хувцам боацаш дика дIаласта доал-кх, аьнна, хетача ханна. ТIатеIар уж, чугIертар уж! Итташ, ткъаьш, бIаьш берд лоаца ца луш ахка уххаше а хьатIаболабелар, цIоз мо. Да а да из-м цIоз. Адамий цIоз, хьаьра долаш, меца долаш, къиза долаш. ГIапа хьалхашке, берда йисте кхаччалца, готтига я итт-шийтта гIа. Из моттиг хьалъйизар дегIамех. Лакхера теха хIама цаI цакхеташ йисац. Чухийцача боккхача кхеро дуккхаш IоIоахь. Йоккхий цIера гермеш чутессача, боагаш бараш дегIа каетташ ахка ух, кIалхарбараш а шоашца чукхувсаш. Амма хьатIабоагIа низ меллац, тIа-тIа чIоагIлу. БIунчий цIогIарчаша хьалхатетт моалой «УррагI!» Долле, яхалга да, йоах, из, гIа тIехьашка ма довла. КIеджъяьккха хий кхоачаделар. Низ бола къонахий, бекъий гIортадеш, оагIора а тетташ лоамеш чукхувса кхоабацар. ЦаI чукхессача кхоъ-биъ хьалбогI. «УррагI! УррагI!» - лергаш къордаьд цар цIогIарчаша.
ТIехьашкарча Iерашкара бIаьраш-гIовттадайтар Лорса. Цар низ а тоъанзар ах ден мара. ТIаккха оарцдаккха хоамчий бахийтар Лорса. Оарц дера, урхаз хьалха а волаш.
- Дийна пен хиле хиле дIаовтта гIапа тIа гIолла! Кхотале! - ше дIаэттар урхаз эггара халагIча.
Шийна улув лаьтта воккха саг тIаьск кхийтта IовIашкавахача цун бера дежа кархам хьаийцар урхаза.
- Доарахой чехкка дIатIехьашкахьа кхахьа, яьсса моттигаш ма йита, хьалувца!
Йоккхий герга кортош йохаш, цIе мосаш йолаш бар тахан хьалха чугIийртараш, е моалой бацар, е татрий бацар. КIигметтане юаенна батамаш, доккха бесазадаьнна бIаргаш. Цар цIогIарч деттацар, текхаш лоамеш тIа гIолла урагIаухар. Хьанна хов мичахьара доаладаь, фу адамаш да.
Шийна хьалхашкара хьокхар лаьца кулг, дига бIастам теха, аьчар Ачамаза, из къайлавоаллаше а, канаш хинна цIе мосаш гучаяьлар. Фоарта чу техар цунна. Аьттехьареи аьрдехьареи - цхьатарра шиъ. Аьттехьарчунна пхорагIа тIаьнкIал кхийтар диг, бакъда, вокхо ма могга лостаяь чхьонкар техар урхаза. Ачамаз вежар, цIаькха лостаяьяр моастагIчо чхьонкар, тоха ца кхийна мара, тIехьашкара тоссавеннача ондарго кIалхар къамаргах хьачуIеттар довт. Вож аркъалсетта, чувахар. Шин кIанто водаваь когашта кIалхара араваьккхар урхаз. Хьакхийттача кхайкаве волавелар из. Са а даьккха ше меттавеча дийхар:
- ГIалаж дасталаш са, бераш. Лозаву со!
Лалар тIехкаргаш даьстача, царна бIаргадайра гIалаж гоамденна долга.
Шахьаваха Лорс IотIавийрзар:
- ХIама даьдий хьона, урхаз?
- ДIаволле гIапа тIа! - тIачайхар лай тIа илла урхаз. - Iа мишта битаб нах цхьаь укха мо долча дийнахьа!
- Хьо лорале. Хьона хIама хуле ираз ма дайнадий тха! - юха тIаь тIа гIолла ведда гIапа тIа ваьллар Лорса.
КхертIой дахьаш соалозаш хьакхаьчар. ГIеттар Ачамаз.
- Ер ларттIа гIулакх да. IокIалтIаяьхе, масса дахе, кхы а хьада! Чехкка хьалъовтта зIанарах гаьн-гаьнна, карара-кара кховдалургдолаш. ХIа иштта! Жи-жи!
КхертIой урагIадоладелар, цхьанне шоллагIчунга а телаш. КхертIой тоатол гIапа тIа кхаьчача, лерга ходаллала, тIема тата дижар. Соалозаш хьатIаухар, говраш ежа а, шерч дежа а, кара текхаеш а.
Вордай кир гучаяьлар, йизза йоккхий гибаши, кхабаши чу а латташ.
- Оаш фу леладу? Моалошца тIаьрге долхаш-м дац шо? Мах хилар догдоахий оаш? - бегаш бир цхьан кIанта. – Дадар, ший гIулакх дита лаьрхIа-м вац къаьна эрмало.
- Волле дIавала! - юха зIок техар Арташеса уллув ваьгIача Куне, - оаха баьча маьхо-м цIоган кIал цIи йоаккх моалошта. Доагораш ма дий ер. Гой хьона дIа-а-а боагIараш.
ТIехьашкарча гIудалкха тIа из йизза боккхий нах багIар, кхоккха-биъъа лотабаь багаш бе а доахкаш.
Кхабаш, гибаш урагIайолаелар, царцца доага багаш а.
- Цигахьа тассалаш цхьаькха! Ай, дошо де хьа кулг! Халха бувлий! Шокъ енай!
- ХIай, хозача йоIа мархIа валла ер дагадехар!
- БIаьра ваьннача Арташеса фу ду йоIах?
- ТоIIаяь мархIа елла, велхаргвар-кх мухь бетташ «Вададай са!»
ГIулакх забарашка даьннадале, вайбараш аьттув болаш ба. Геттара талхача бегаш тIара доал гIулакх. Ераш бегав бац, оал, ераш цIенхаш ба.
ТIемо чинг етташ, кхы ца соцаш малх Iочубизар. Бийсана а сацанзар моастагIа. Шинна оагIорахьа листо дегIамаш легаш сатессар, ди эттар, сийрдадаьнна.
Цу ханна меттахьа кхийттар Ачамаза. ГIапа тIа латтар из, «ахI», аьнна, оагавелча. ТIемхой тIабеттабелча, аьтта оагIорахьа наькха чу тIаьск дагIар, моалоша гаьнара детта дIаьха сома тIаьск.
Сихха IокIалъийцар кIанташа лозаваь урхаз.
- ТIаьск ма озаделаш, - аьлар къаьнача тIемхочо, - лор тIакхаччалца.
Багара цIий даьлар Ачамаза, чIенг йошаеш. ЦаI ала гIерташ, бордаш хьедора цо.
IотIавийрзар Лорс.
- Хамча... – халла йистхилар Ачамаз.
- МассагIвар говраца Хамча воалаве гIо Горча гIапа тIа. Жи! Жи! ЦаI лор воалаве гIо! – цIогIа техар Лорса.
- Волле... – йоахар урхаза, тIемхочоа бIар а хьежаш.
- ТIом лаьгIбеннаб. Чубаргбац. Сона ма ховрий ер! Ма аьннадарий аз, ва Ачамаз! ХIанз фу дир Iа тхона?!
Лорса кулг тоIаде гIертар доарахо, саца яхаш, гIоарал дехадача кулгаца.
Лор воалаве вахар хьакхаьчар, цхьа кераста воалавеш. ЙIаьха гIовтал ювхар цунна, юкъах муш хьерчар, кач доккха дахчан жIарг уллар.
Ший тIорми пена йисте Iо а оттабаь, урсаца коч хьайоасттIайир цо. Корта оагабир лоро. Чхьонкар кхийтта оагIув бийстабар, вокхачу тIаьск дагIар.
- Ер доацаш кхо пIенда бийнаб укхан. Доарахо тха дарбанче дIавига веза, укхаза ара со вухьаргвац кулг тоха.
- Варгвий ер? - хаьттар Лорса.
- Хац сона, - аьлар керасто, - из жоп дала йиш йолаш цхьа Даьла мара вац. Шеллургвоацаш кетар тIайилла укхан. Шорттига айвелаш.
Лорса кулг тоIадир Ачамаза:
- Волле гIапа тIа!
- Сона кхийттаялар-кх хьона хьалхара!
- Волле!
Велхашше урагIвахар Лорс. Урхаз тIаулла болчакх соалоза тIа оттайир кIанташа. Цхьанне юхь а лаьца, вокхар тIехьатетташ болабелар керастай пхье йолчахьа. Пхье тIа дIакхачале духьалбаьхкар Хамчеи, Анзори, ЗIаки. Къонахий сизбаьнна ма бар. Соалоз юхасецар.
- Хамча! - гIадвахар урхаз, велакъажар. Лазаро озадир цун дегI.
- Хамча. ТIорми…
- Хьа тIормии?
- ХIаъа.
Урхаза тIехкарах илла тIорми хьабаьстар Хамчас. Низах дехача кулго оззабаь арабаьккхар тIорме чура урхаза дошо гом. Качмат лаьца Хамча шийна IотIа а эза, из цун керта тIа IотIатиллар Ачамаза.
- Ва фу де воалл хьо, Ачамаз-аьла! Хьона фу дагадехар?
Ший керта тIара гом озабир Хамчас. Кулгаш лаьцар вокхо. Цу ханна бIаргкхийтар цунна велхаш латтача Анзорах, кулгаоамалах хьатIавийхар.
- Са доттагIа Анзор! 3Iака! Балай! Вежарий! Сий де урхаза!
Кхийттар воккха саг Балай.
- Геж бел, къонахий, - аьлар цо хьалнийс а венна. - Къонахий бийлхача эхь доацаш ди-м да ер. Дале а, де доагIар де деза! Цкъа воай урхаза лоIам кхоачаш бергба вай. Хьалъайлел Хамча-аьла, хьо цхьан гора отта мегаргва. Из гом ше туллача тиллийта. Ачамаза кулг дIа ма хецалахь Iа.
Цу хатара кхаъ хеза массанахьара соалоз йолчахьа хьаудаш латтар нах, массайтта бIаь саг гулвеннавар.
- Воа-а-а оалой! - цIогIа техар Балайс, беттара довт даьккха. - ДIахозалда шоана, дIахо дIакхайкаделаш укхаза боацачарга: вай урхаза Ачамаза-аьлас ше кулг ваьрдилла урхаза доал Хамча-аьлийга делар, вай массавар теш волаш. Вайга ха яц кхетаченаш вIашагIъетта. Сий де ваьннача урхаза! Везве!
Беттара лийлхача герзаша тхов тиллар Хамчий керта тIа. Увзалуш, велхаш ваьлар, керда ваьнна урхаз.
ТIорми хьакховдабир доарахочо мукъача кулгаца.
Соалоза юхе цхьан гора латтар Хамча:
- Сенна везар тхона керда урхаз, хьо хилча?!
- Къонах ма вий, хьо, Хамча! - кIирвенна бIархьажар доарахо.
Къамаьл хоададир Балайс.
- Хамча-аьла, аьла-оалой урхаз, хьа яIан тIа мехка мухь бижар. Хьо хьай гIулакхага хьажа, ара юккъе велхаш латта оамал бац хьа! Оаха доарахочун йоакхо ергья. ДIалалла, кIант!
Соалоз йолаелар. Харцахьа-бакъахьа когаш бетташ, уллув ваьнна волавелар Анзор, тIеххьа дIаболабелар нах а. Соалоз керастай пхье дIакхачанзар - новкъа кхелхар Ачамаз-аьла.
Ачамаза дезал сийвсара буса дIаарабаьхабар. Цудухьа дахьа дезацар цун дакъа даьссача цIагIа. Эггара хьалха духьалнийсденнача коа соалоз дIачу а эза, хий а дIоахдаь шоаш лувчадир Анзореи Балайси ЗIакаси веннача урхаза дегI. ЦIена урхаза бедар цIагIара хьа а ена тIайийхар. Делкъел тIехьа хьа а дихьа гув тIа дIавелар Ачамаз, лаккха боарз бетта. Боарза биххье Анзора кIай бай-ракх ягIаш алам-бекъа бегIар. ТIом а бите таьзет дилла багIа наьха йиш яцар. Ваьн-ваьннар хьаараваьлар, урхаза боарзах бIаргтоха. Чокхе Iерж йиззе йост яхьаш воагIар массавар. Iа ма дарий из, лаьттах гIор йоаллаш. Хин йисте вахе, берд ахка безаш хулар каша тIа водачо. Мелла хала дале а, наха дора из, цунцарча безама.
Бекъа къайлабала болабелар. Наха тIатувсача астаро алам—бекъа сихха къайлабоаккха латтар. Цхьан дийнахь Анзор бIаргтоха веча, лакхлуш бода боарз, цхьа дол ца дуссаш, бухье ягIача байракха тIакхоачаш латтар. Анзора шийна алам-бекъа хьабаккха маганзар. БIаргтоха баьхкача къонахаша халла увзабаь хьабаьккхар, тIаккха лакхе IотIабегIар.
* * *
-... Ийс ди эшаш ши бутт буз тховсара Магатена го баь. Ноаной шоай дезалашца дIаарабаьхаб оаха къаьнача леларашка гIолла...
- Хаьрца децарий уж?..
- Цхьаццанахьа хаьрцадар. Йост арайоахаш, хIамаш гIертаеш тоадаьд. Есарашка хьабайтар из болх... Боккхий нах а, могаш боацараш а дIаарабаьннаб. Наггахьа боккхнй нах бисаб коашка, дIабаха ца тугаш. ТIемхойи мехкарийи мара саг вац Магате. Юхахьажа ца дезаш атта да тхона...
- Мехкарий Iийтаб оаш?
- Шоаш Iийнаб. Вежарий бовча, безараш бовча, Iа тхо, аьнна. Царех кхерац тхо, карагIоргболаш бац. Ун-нанилгаша кхоачам баьб царна.
- Ловча! - аьлар Ховразбе, - цхьаькха делахь Iа, урхаз, шоай безарашта мархIа хьоарчабелахъ уж, белаш гIоргболаш Iоажала духьала. Нийсса хургда хьона. Ловча.
- Хье дIавугийтавалар Iа, Ховразби. ЧIоагIа паргIата вар со тIаккха. Хьо дIаара а ваьккха, лелараш дIакъовларгдар оаха, гIувнаш Iочухоарцаяь. Боккъала, Ховразби...
- Хамча ецарий хьа цIи? Хамча, хьо са урхаз вац. Са урхаз кхы ва. Са йоакхо ма е Iа. Со вита Iа. Со моалоша а вувргвац хьона, ма кхералахь, уж соах хьокха а лургбац хьона. Са са тIеххьара даргда укх Магате, эггара тIехьа.
- Укх мехка даздарех фу де дезал-те аз? Мехка доал долаш супа хIамаш ма дий ераш.
Воккхача саго ши кулг хьакховдадир. Хамчас болчча беса Iокараоттабир тIорми. Кулгаш хьекхар къоаночо, тIорме чу йоахка хIамаш лохаш. Цхьацца арайоахар цо тIорме чура хIамаш. ПIелгаш хьекхаш тохкар масе оагIарахьара. ЦаI дото чIуг яр, лакхе ткъамаш доаржадаь аьрзи дагIаш. Хьажа ваьлча, кара Iойиллар. ТIаккха чукхайда зIамига дошо жIамагIа даьккхар. ЖIамагIах дото догго йоаллар. Хьоасташ санна тIагIолла кулг а хьекха, Iодиллар жIамагIа а. ШеккIах баь, шин бе ховшшал болаш, буртиг бар, юкъе гIолла чакхбаьккха геза баьккха чIий а боаллаш. ТIаккха хьадаьккхар довтбе фета.
- Ер чIуг пIелгах елле, ер жIамагIа кара лаьце вода урхаз, пана мехкара баьхкача хьаьшашта духьала. Ер буртиг бахьаш, шинна кулгаца чIий лаьце воагIа,урхаза аьттехьа ваьле аьлий тхьамада. Ер фета кач уллаш аьрдехьа этте воагIа мехка довтбий. Ер бургац мо яр фуй хой хьона? Дуне да. Ер чIий - Ерда БIоагIа ба. Дунен гота йоачIинга тара я. ЙоачIинг кхостадича, вординг кхаст. Иштта низболчо Ердан БIоагIа кхостабаьб цкъа - цу хана денз кхесташ латт... Латт аьлча а... Ер кхо хIама Iа хIанззе а гIув чу тассалахь. МоастагIа ма хьокхавалийталахь акхарех. Акхар гота чакхъяьннай. Лаьттанга дIахьулдайта. Цо лорадергда.
Уж кхо дездар юха тIорме чу тайсар Ховразбе. Фета кара диллар. ТIагIолла кулгаш хьекхар цо цунна. Юха а, юха а, массехказа.
- Хамча, укх фетан гота чакхъяьннаяц. Ер кастта къонахчо олла дезаш а да. Дуккха леладергда цо, ший Iоажалах валлалца, тIаккха... тIаккха... Даьлора-ХIаллора йоI-саго-м леладу ер. Дуккха ха а яргья хьуладаь уллаш. Дий а ца ховш... Ер Iа дIакхессача а мегаргдац хьона - да волаш да ер… Мел хий карчаргда, мел карчаргда ер маьлха ца доалаш, цхьа мега кIант, яхь йола кIант дунен чу воссалца… Цига дохк доал.
«ТIап», аьнна, сецар къоано. Вувлавелча мо из а вагIаш, меттахьара ца воалаш Хамча а латташ ха яьлар, дуккха ха яьлар.
- Ер мо охза ха хургья из, сага цIий дайденна... Магатера дIаарадаккхийталахь из фета тешамеча сагага.
- Мичахьа хьожаде аз ер?
- ГIалгIай лоамашкахьа. Уж карагIоргбац. ТIемо эшабац уж.
- Уж вайх майрагIа болга дий из? - хаьттар Хамчас, цу дешах цецваьнна.
- Дац, - аьлар Ховразбе, - Iа кхетадеча беса дац из. Аьшк дукха доал царех. ЦIенагIа ба уж. Из Iа ювца майрал - аьттув ба. Болаш-боацаш ха йоагIа шун. Цардар цIийца да, боабича маркаь дIадаккха йиш йоацаш, даьгар фуртага додаш. Хьо кхетац… Геж белахь, кIант, хьо хьан вар-те? Цхьадола хIамаш хац сона.
- Са да Гудал яхаш вар.
- Гудал...
- Ези са даь-сесаг яр...
- ХIай-хIай-хIай! Мишта яр из хьоца?
- Из бахьан висар со дийна а, аьлашта юкъе сий ца довш а. Сона йиша хилар из...
- ХIанз кхет. ХIанз кхет - урхазал хьога мишта кхаьчад... укх моча хана. Сонтача хана-м кхоачаргдацар хьога. Цицхолгаш къоргашка дIатебай. Шоай ханага сатувсаш яда… ЦаI дика да-кх: вайцца яла еза цар а. Iаьржа тIадаьннача хиво цаI садоалла хIама дутаргдац… Хамча - тIеххьара Магатен урхаз...
* * *
Кхоккхе а баьри Ачамаза-боарза юххе Iобессар говраш тIара, зуло хьувзаш урагIа дехкача такаш тIа гIолла биххье дIа а айтта, кхаьнне а чокхе Iажараш йоассайир цар астарах.
Анзора дIа-хьа а соттабаь хьалъоззабаь лакхбир алам-бекъа. Массе оагIорахьа хьежар уж, шоай мохк безаме хеташ.
- Ачамаза дага мел даьллар кхоачаш хиннад. Ди доаца нах арабаьннаб гIалий чура. ХIанз лелараш дIахоарца а даь, Хьатой-Боарза тIера моттигаш чIоагIъе еза вай. Анзор, ЗIака, оаш хьадергда из, шоай нахаца. КIира лоаттадала мег вай гIапа тIа. Ди массаза доагIа лаьгIлуш латт тIемхой. Цхьан баьдеча буса даьнна дIадаха торо яр вай, бакъда даллалца, - воаех воай дог кхардаш доахалургдий те?
Лаьттах Iочухьежаш лаьттача цун новкъосташа кортош лостадир, из дувца а дезац, аьнна.
- Хина кхоачам ба цига. Кхоъ гIув я хих йиза латташ. Лаьттара духдувлаш хьасташ да. Даъеи, малеи да, йIовхала доагаде дахча да, дIатохаргда. Пхьедашкахьа лармашка дукха хIама я шоана: тIема эшаш мел дар хьаэца мукъам ба шоана. Атта лоталуш мел дола хIама дукхагIа мел хул довна чIоагIлургда вай: мехкадаьтта, фатаген, гета даьтта, цу тайпа коача даьтташ, маша даьтташ. ТIой. Дукха тIой. Хьатой-Боарз дIакъайлача, кхы арахьара хьатIада гIо хургдац. Жи, мело ма елаш. Вай дика чIоагIлой, бетта - шин бетта лоатталой, хьанна хов кIордадаь дIаболхий е кхычахьа лозабаь тIера боалий. Балайи Папийи яхаш, цхьа дика боккхий нах ба. Шоаех хьатохалаш, цар кортош болх беш да.
- Сагот ма де Iа, урхаз, - аьлар ЗIака - вайна мел эшача Iалашон оаха йоакхо ергья, ди-бийса ца лоархIаш, тхой низ ца кхобеш.
- Диканд хIаьта. Шоашка болчарел совгIа нах эшаш хуле, Чонегара хьабеха, цхьа ши бIаьр лургда аьннад шоана.
Боарза тIара Iолохе а баьнна, говраш тIа хайша, къаьстар баьреш: Хамча Горчарга фу хьал да хьажа вахар, Анзори ЗIакеи Хьатой-Боарзагахьа бийрзар.
Хьатой-Боарза тIа кхаьчача, говраш юха ца озаш, го тессар цар.
Говра хаьхкка воддаше велавелар ЗIака.
- Сенах баьннаб хьона сакъердам? – хаьттар Анзора, говр юха а эза.
- Вай шиннех. Вайна ма йовзий ер моттиг дика. Сенна доагIар вай хIанз укхаза. Хьо Ачамаза доттагIа ва, сол хана воккхагIа а - аз аьнначунга лерг дуллий Iа?
- Аьъ, ЗIака? ХIама гучадаьнна ях Iа?
- Яхац, Анзор. Вай фу дайи? Укха моча ховраш эш, карматалдараш. Хамчас бийца боккхий нах хьабоалабе вай? Дукха ховш ба, дукха дайна ба.
- Со раьза ва…
Балай ший дахчан пхьоале вар, ма даггара тIема кхоачам беш бар цун болхлой: доккхий Iадарч, тIаьский пхорч, гемеш, доггош, кара текхаю а дIайожаш йола а соалозаш.
- Балай, тхоашкара дац тхо - вай урхаза лоIам кхоачабеш арадаьннад. Цо ше хьа цIи яьккхандаь укхаза а да.
- Со кийча ва, фу эш согара?
ДIаюстараваькккар цар къоано:
- ГIап дIахеца езаргья касталашха. Вай Хьатой-Боарза тIа дIачIоагIлу. КIира ха йиллай урхаза. Шо, доккхийдараш, хьажа далара, вай чудисача, фу эшаргда, фу дезаргда.
- Папийга аьннадий оаш?
- Хьатоха хьайх. Кхы а хьайна бакъахьа хетар. Шоай кхетаче хьаелла, хьо тхьамада ва. Урхаза лоIам ба из.
Юха а вийрза, цхьа болхло хьавийхар Балайс:
- Веде гIол тIаьргкоа, воккха саг Арташес хьавехал. Балай кхайк аргда Iа, хьем боацаш вола ала, гIулакхо хьем бе ца тигарах.
- Ай, дIавахавеций Арташес?
- Вахавац, - аьлар Балайс, - нуси виIий бераши дIадахийтад ТIаргама гIолла ГуржегIа гIолаш, аьнна, цигара - дIахо. Ше Iийнав.
- Из ма тамаш я! - иккхар ЗIакага.
Ший тишача машах хьерчаш вена хьакхаьчар Арташес:
- Фу сиха да хьа, Балай-марш?
- Акхар тамаш ю-кх хьо Iер, дIа ца вахар. Сона-м ма ховрий хьо гIоргвоацилга.
- Э-э, Балай, вай, боккхийча наьха чухье йовзац акхарна, зIамига ба ераш. Акхарна мотт: къаьна тIаьргхо, цIаьрмата эрмало, гуришках мах къувсаш хинна. Къийсаб аз, къийсаб - маьршача хана. Торо е гIерташ, виIий а йиIий а фуртангашта Iалашо е се валалехьа. Се каша вижача, нахах хьагаш, меца леларгбоацаш. ЦIаьрмата а вар. Цхьаькха а да: шоах дIаийнав со. Фу эрмало ва со хIаллой мотт эрмалойчул дикагIа ховш хилча. Оаш дуъар дуъаш, оаш молар молаш, дика-во шуца долаш ваьхав. Эггара хьалха Йоккхача КоанаIарах чакхвоалаш ткъаь ворхI шу дар, тахан дезткъа шиъ да... Шуца ваьхав - шуца лерг а ва, - аьлар Арташеса, юхьах маша ткъам а хьекха. - Са да а, фусам-нана а уккхаза кашамашка бада... Каша хуларе-м ираз дар, оакхараша ваъа ца уллийсаре. Геч делахь тхона...
Шийна кхозза жIарг диллар цо.
Кхаь оалочо шоашта хьаюкъевеллар Арташес.
- Шек ма вала хьо, вошилг! - аьлар дог чIехка Балайс.-Лакхерчо дIанийсдергда деррига. Тахан Папий вайнавац хьона?
- Iурра соца гIар а яь вахар, даьтта дац, аьнна. Мичара дахьаргда из, доацаш хилча. Согара чудотта-м диссадац. Баьдеча вагIа со бийсана. ЧIоагIа ийгIад тхо. Цо сога «цIаьрматашк», аьлар, аз цунга «чан аьла», аьлар.
- Тоадергда вай шо. ГIудалкх дIа а йожийте шо Хьатой-Боарза тIа дIагIо, оаха гIапа тIара Папий хьавойт. Хье ма лелаш.
__________________________________
ЧУХЬАР ГIАП
Папий говра тIера Iовессача гIап-коа кхоален кIалха йоккха цIи йоагар, цIера гонахьа цха иттех саг вар уж, дукхагIбараш боккхий нах багIар – пхьараш-говзанчаш. Царца аьшкан пхьар Аьшкарха вар, цIаста пхьар - Водж, гIишлонхо - ТIоарцI, лор - Къахьарма.
Папий хьагаргагIертача гIайттар баьгIараш, алхха Арташес хьевелар, цIи тоае воаллаш санна.
- Къонахий, моаршала хьалхадаккхийтал сога цхьа дош. Хьо тхьамада ма вий укх кхетачен, Балай...
- Вай даьша моаршал хьалхадаьхад, Папий... Хьо фу сих ва-м хац сона. Даккхал хьай дош сихагIа, моаршал шелдалале.
- Тахан Iуйран цу вагIача Арташеса къахьа вас яьй аз, цун бехках доацаш, сай дега вол. КъантIера воалавалара хьо сона... Со Iаьржа ахархо - хьо тIаьргхо, со бIеха тарматхо - хьо кераста, нийса долий-те хьа соца, баьдеча сагаца, хьагI лаьца вагIар?
ГIулакх доацаш Iалашъеш хинна цIи а йита ураикхар Арташес:
- Вай, ва Папий, фуд Iа хIанз дувцар? Фу тарматхой, фу марматхой бувц Iа? ЦаIаш дац вай?! Хьо селла Iовдала вий хайнадаларе, цIенхаштта эгIаргвар со хьоцара. Вай Iуйран баьраш бегаш бацар, хIай? Цхьабоа бегаш бурче ма хуллий.
- Бар-те, бегаш! Мишта бацар уж, вошилг! - тIакхийтта мархIахьаьрчар Папий. - Селла ингалий даьккха вождекар-м хьо а вац, Арташес, - вай, боаккхача наьха кIома бегаш Iа нахал сенна боахар?
Чуийнна юха а цIи тоае эттар Арташес.
- Геж бел хIанз, къонах, - аьлар Балайс. - Ма товра моаршал хьа а ца луш, Iоха воалларе. Шо шиъ мархIалийлхача доалаш да ер?
- Моаршал шоана, магатхой - сий дола къонахий! Уйла камаьхаляйла шун!
- Моаршал хьона а, Папий! - моаршал юхадерзадир Балайс массанена хьалхара, - кхы ха йоаяц вай. Хьай къамаьл дIахо де Iа, Аьшкарха.
- Са дош лоаца да: эттача хьало хьахьокх - пхьоаленаш сихха укхазахьа Iочуя еза, кхоачам а Iочуба беза. Вайна хиланза даргдоацараш ях аз: пхьоаленаши кхоачами. Балай, Iа хIара говзанчо болх бе беза моттиг хьахьокха, оаха къувсаргдоацаш.
- Шоашта тайнар хьаэца, гIулакхага хьежжа, вай къувса овттаргдац.
* * *
Сиха саг сибатах вовз. Из таккхалча латте а, дегIаца мел йола маьже эза хул цун, йолаяла кийча йолаш. Хамчийна хайра, кагийча наха юкъера араваьннар коача саг волга, чукъувлар соцаде хала долаш из латталга а. БIаргаш доагар цун.
БоккхагIбарий тоаба айме яьнна латтар: Хамчеи цунна бIунчийи, Балайи цун кхетачеи - цхьа ткъаьх саг. Царна хьалхашка - ши цIув, лакха Iасаш бе а йоахкаш.
- Iа фу ду? - хаьттар Чоне цу коачача кIантага, из ший бIунцара волга вайза. - Фу сих да хьона?
- Чони, урхазагара жоп хьадеха аргIа йий са? - хаьттар кIанта аймена хьаюхе а вена. - ЧIоагIа сиха да сона, сона мо кхычарна а да. Мегий аз хьадеха?
- Сиха дале-м ца дийхача мича доал вай. Дов ма делахь, вай урхаз ва хьона из.
- Со Iовдала ма вац, сай лагIа довз. Хатта воаллар-кх.
- Хатта Iа. Хатта.
- Ва Хамча-аьла! - массайтта гIа тIехьашка а баьккха, хьалкхайкар из кIант. - Аз а хетт хьога, укхаза латтача дуккхачар а хетт хьона, кIанташи мехкараши. Аз яхачоа ше раьза воацачо «ак» алда. Хьаалал хьай, фуд ер? Тхо, къонадараш, гIапа тIара Iодаьхад, боккхагIбараш хьатIабаьхаб. Фу дагадехад хьона? Истийи боккхий нахи санна, Iеха а деш Хьатой-Боарза тIа, лораде дуг, аьнна, дIа а дига, тхо арадаха-м валлац хьо?
Тем эттар пхьегIа тIа. Ше къамаьл мишта доладергда ца ховш, Iочухьежа, дIаэттар Хамча. Юхавийрза ший бIунчашта а боккхача наха а бIархьежар из. ТIагIолла дIахьежар. Корта оагабир.
Попаш мо бутув дегIамаш – кIантий. Керда хьаьрса можамаш-мекхаш, эза Iадарч санна, кхерам фуб ца ховш нийсса тIахьежа бIаргаш. Хи йистера михаш мо гIовнаш – мехкарий. БIаргаш-малхаш, ногIараш – зIанараш, боаца кхерам. Уж а вожаш а - герзе. Къонала Iам ба-кх, чукъувлача безамах хьалбиза. Хьадухьалаайттар Хамчийна, хIара денна цIеша бузаш гIапа тIара дIакхувла цар нийсархой. Iам-м бар из. Iам а бух болаш бола маркаь, цкъа лакъар кхерам ба-кх, хьачудилла тоатолг ца хилча, фос кхухьаш Iоажал хилча.
- Кхы лечкъаде хIама дац вай шоах, кIантий, мехкарий. Къайле мел хиннар а аз хIанз айме доаккхаргда. Ва кIант! Хьоморгаш Iеха а беш лаьтта кIалгIолла арабоахалургбац е сона а е цхьаннена а. Iеха а беш арабаьхаб унхой, ноаной, бераш, къоаной. Iеха ца бича цар дIаюаха тугаргдацар. Уж бисабаларе, вайх баргал долларгдар. Мишта Iехабора хеттий Iа? Царга оалар: «Шо цхьан метте гулду оаха, лораде аттагIа хургдолаш». Хьатой-Боарза тIа дIа а кхувлаш, леларашка гIолла арабаьхаб вай дезалаш. Оаха хьадир из. Из дагадоаллаш Iел вессар Ачамазаь-аьла. Къаьстта дагабоахкар цунна кхалнах, къонахий байча кIалбуссаргбола. «Уж дIаарабоаларе, - оалар цо, - тIехьашкахьа юхадерза хIама доацаш, ка йоаосталора вай». Укха латтача шин къонахчоа яIан тIа диллар цо из гIулакх, укх Анзораи, укх ЗIакийнеи. Цар кхоачаш а дир-кх. Цхьабараш бийсана пхьена го беш, низагIа а бигар шоана. «Тхоай боахам бита гIоргдац тхо, къушка тхо довхийта доахкий шо?» яхараш а нийслора, Кхыча мехкашкара тIаьргхой дIабахийтаб. Цар боахамаш чIегаш теха латт. Керасташ дIабахийтар оаха цхьан буса. Уж довна нах а бац, сенна боабойт уж? Пхи лор Iийра, боккхий нах, уккхаза шоана юкъе довр маьлеха да шоашта, аьнна. Мусулманий пхье цхьа саг висавац. Iабдул-Рашид дIайистхуллаше а, шортта шоай кара лаьца хIамилгаш гул а яь, дIабахар. Iабдул-Рашидах шийх хиннар ма хой шоана.
Бийсан ший бIунца катоха араиккхавар из, чува аьттув боацаш гоннахьа кхест. Хьалха санна маьрша дац вай, дагадеххача гIап елла. ДагадоагIий шоана боангашка, цицкхолгаш мо, вай уж лийца? ХIанз гIап елла кхераме да. Сийсара пхьере «гар-гар», аьнна, юхабаьннаб моалой. Чулелха кечбала боахк. Вайна ха я дагадовла. Тхо, къонахий, ер Магате дIа а хийца дIадаха йиш йолаш дац. Цхьа моллагIа гIала мичай ер. Мехка наьна-гIала ма йий ер. Дукха ха а я укхан. Маьрша кура бар уж, кхерабелча бовдаш масса бар уж, ала тарлу. Ма алийт вай из? БоккхагIчар йоах шуга, кагегIчарга - кIанташка а мехкарашка а: дIагIо! ДIагIо, вай фурт ма хадийта! Аз а ях: дIагIо! Шо дIаара а даьха лелараш дIакъовларгдар оаха, гIувнашка йост чу а теха...
Iимад яланзар лохера.
- ДIагIодалар-кх шо, бераш, - аьлар боккхача наха юкъера Аьшкарха, - кIеззига дуне дуъадалара оаш шоашта.
Iимад яланзар юха.
ДIа-хьа вийрзар Хамча, дехар деш бIархьежар из кагийчарна. Кортош лостадир вокхар юха: ак, ма деха оаха дергдоацар.
- Вежарий, - кхайкар Хамча, - шоай йижарий дIабахийта тIаккха. Боккъала ала царга. МоастагIал вогIа хIама кхелладац Дала. Ер моастагIа кхо хIама шийна дийхка венав: къахетам мишта бу хац укхан, эзделах кхетам бац, дош яхар фо да йоах укхо, багар арадалар - довр. ДIагIол шоай, тхо хье ца деш. Шо сиха дIадолхаре, Хьатой-Боарза тIара гIап-ков хьа а лаьца, дIаовттаргдар тхо.
Кагийчарна юкъера араяьлар цхьа тоам бола, гIовна-кепа нийсъенна йоI.
- Со мегий, урхаз, айме яьнна, йижарашка йистхила? - аьлар цо Хамчийга.
- Ала Iа, йишалг, хьо цIенхашта саг йолчоа тара я. Дика алалахь Iайха оалар. Хьо кхеташ ма йий.
ЙоI, хьалтIа а яьнна, хьалхашка дIаэттар, кертара баьккха курхъарс, белажа тIа, биллар цо.
- Вежарий! Оаш тхога дIагIо а аьлча, тхо дIа а дахача, сенна Iалашо йора вай? Шо мукъадала доахкар, гIап йоаккхе, тхо моастагIашта карадаха, вайна эхь ца хилйита. Шо, кIантий, дIагIоргдоацилга, гIо, яхача, Хамча-аьлийна шийна а хов. Шуга дIагIо ала, йоах, тхога. Мича долх тхо? Фу де долх тхо? ДоккхагIдараш, шоах бола эхь-бехк вай Везача ХIалло-Дала кхоабалба, цун цIенача ердаша кхоабалба! ЙоIа хала да ер дешаш. Мегийт вай: тхо дIадолх, Магате мел йола йоI. КIанта юкъ яста ха этта я тхо массаяр. Цу арахьа, тхо дIакхаьчача, дезале багIача ноаношца моарой къувсаргба оаха, цIийла керчаш дада шо диц а денна? ХIатоа! Вежарий, ма алалаш тхога оаха дергдоацар. БIаьсти ноаноша баь тIа доахаш, дерзана ловзаш идда кIаьнкалгаши йиIигалгаши да вай. Цхьана дIадахад вай гIоза берал, гIанаш санна, цхьана кхийна хьаэттар вай мехка, воай гIалий чу, воай коашка. ЦаI шоллагIчох хьагаш моттигаш йолаеннаяр, ер тIом хьайна бецаре... Лай а доале а, цхьана бакъахьа да вай. Се мича йода ца ховш, эрийяьнна дIайодачул, шо дийшшача Iойожа лов сона, цхьан оагIора нанас ваьр волаш, вокха оагIора дега везар а волаш! Бехк ма лархIараш! Тхо бахьан эхь хургдац шоана – тхона-м эшар долаш да. Тхоай гIулакх ховш да.
Цо яхар бакъдеш, мехкараша курхьарсаш даьхар кортош тIара. Корта чу а белла, аймера Iояла йоалла йоI, пхьарс лаьца соцайир Хамчас:
- Геж белахь, хIай йодар! Яхалга хургдац хьона а. Хьайх ца латар, хьайна ца ховр, наха хьеха мича енаяр хьо. Енаярий? Таханарча денц со хьа урхаз ва, сона жоп дал: хьа бIарго зувр, дега везар акхарна юкъе вий?
- Укх пхьегIа тIа яхий Iа? - хаьттар йоIа.
- Ях,
- Ва.
- Волче, сий лаьце, хьаараваккхал волччара. Мичав из! Сухал белахь. Ха яц вайга.
- Из-м гаьна вацар, - аьлар йоIа. - Ер латт.
Юха а йийрза, бIунчашта юкъе латтача ЗIака тIехкар лаьцар йоIо.
- Вай! - Ийккхар ЗIакага, - со малав хаций хьона? Со малав хаций хьона?
- Хьо къонах волга хов сона, - аьлар йоIа ЗIака шийгахьа хьаоза а ваь.
- Йолле хIанз! ДIаяла са бIарггучара. Хьай дега тоам бир Iа, са дош дохадир Iа, укх нахах а Iайха яхар дир Iа. Декъача чана хола йисте товнаш тайсача, хол лоталургбац, аьнна, тийша а тийша, со Iар моттарий шоана? - хаьттар Хамчас, кагийнах болчахьа IотIа а вийрза. - Ма мотталаш. ДIагIо аьлча, дIа мича долх шо, тахан укх пхьегIа тIара «бов» диса цхьа дегI къастаргдац шоах, мехкарий. Укхаза боккхий нах латт. Ераш цIена нах ба, вайца бала а дагахьа Iийна. Бехк юкъера баьккхе, шоашта хьашт болча кIантий сий лаца – боккхагIчар мах бергба шун йиша-вошал чIоагIдеш, укх моча хана вай даьша беш хиннача тайпара. Малх ийже эттача, «бов» йисар, са ларбоша лелара чугIолла, йодаяь, аратоссаргья.
- Воа Хамча-аьла, цхьаькха алал Iа тхога: эйдаж къердаш дий вай, йиша-воша деш? - хаьттар коачача кIанта, ший доагаш дола бIаргаш хьалсега.
- Да хьона, кIант, - жоп делар вокхо, - мехкарий эйдаж – уж тоамболаш, безаш хилари, кIантий эйдаж - тешаме хилари. Кхы фу эйдаж деза хьона?
* * *
Ший лергех цатешаш, гошца ды майбаь дIагаргагIертар Хамча, из фу гIар я ха безам болаш. Бакъдар! Хьахезача беса, айденна ловзар латтар даьгача цIен тIехьашка. Укхазара тIом латтача гIапа тIа кхача безткъа гIа мара бацар.
- Варс-вай! Варс-вай!
Мекъалгаш
КIанта яц,
Набаргаш
йоIа яц.
«Оффой са –
юкъ лаз!»
ане йоах.
«Эшшахь са -
гош лаз!» -
даде йоах.
Бухьарбала
кIанта ког.
Ловза-шарша
йиIий ког.
Гарс-гап,
кадай ког,
гарс-гап,
ловза ког.
Кагий нах чуийнна сакъердаш боахкар, кхыметтале говра юхь лаьца тIехьашкара хьатIаэтта латта урхаз а ца зувш. Цу юкъа тIом бицбеннабар, шоашта юкъе дукха човнаш хьерчаяь нах бале а. Цар буъача безамах дог гIоздаьнна латтар Хамча. Мишта хоза сакъердар цар. ЙоIии-кIантии, йоIии-кIантии - пхьарсаш чоал теха гом баь, чIуг етташ халхарца болхар. Шеддар барта - кувгаш, дешаш, мукъам. Ани хьоайича, массаволчоа, шоаш халхара болхаше а юкъа тIа кулгаш дахка, батамаш эза «оффой са! юкъ лаз», аьлар, цу тайпара, дади хьоавича а: Iобукар а бийрза, гош тIа кулгаш дехка: «эшшахь, са гош лаз!»
ЛадувгIаш, хьожаш лаьттараш белабелар, царца дIаийна Хамча а.
Гома юкъе бухь хьалха IочубегIа гемакх багIар, цхьан кулгаца гемакх а лаьца, цун гонахьа цхьаь халхар деш йоI-тхьамада яр. Цу халхара доашхам фуд аьлча: гом - дуне да, герга а долаш, кхесташ а долаш. Гемакх - Ердан БIоагIа ба. Гом баь мел дар деза лоархI, хIана аьлча, Дала беррига Хозаж а Айлам а гом тIа даьха кхестаду.
Тхьамадас кулг айдир - сецар халхар:
- Керашта фу карагIдоал хьожаргда вай, кхокхарч мишта кхаст ховргда вайна.
- Хьай кер хьаарадаккха хьалха, тIаккха наха фу ду хьожаргья хьо? - аьлар мехкараша цIогIарч теха.
- Хьадоаладе са кер! - аьлар йоIо шек йоацаш. - Цхьа бIал тох оаха. Мичав из?
Юстаро хьожаш лаьтта ЗIака дIаиккхар, вада дагахьа. Iоэккхаваь, хьалаьцар из мехкараша. Воала а ваь, дIаюкъетессар:
- ХIанз Iайха лацалахь ер, хьай кер! Оаха хала лаьцад ер.
3Iака юхе оагIув теха дIа а этта, шаккъе кулг ткъамаш мо айдир йоIо. Ела а къежа, оагIора бIархьежар из ший «кера».
- Сона тIалаттар-м боккха болх ба хьона, ЗIака. «Фу дора Iа из воккха саг ваьккха? Сенна везар хьона из, цхьа ондо кIант ца воаккхаш?» - яхаш нешараша кхестаю-кх со. Хала-м дацар яхьо доагадеш чу дог децаре!
- Хьо шекъяьнна хIама да? - хаьттар раьза воацаш ЗIако.
- Со мичай вай ювцар, ЗIака-марш. Акхар баге мишта къовларгьяр-те? Хье гайтал акхарна, кIеззига маьже хьоайий.
ЙоI дIайолаелар, тIеххьа волавелар къонах а. ГIадбаха цIогIарч детташ, тIоараш техар кIанташа. Магате цIихезза вар ЗIака, хоза халха воалаш ва, аьнна. ЦIайнаш долча деношка гулбеннача боккхача наха, кхайке воала а вий, халхавоаккхар ЗIака.
ДегIа гIад нийса, эза, ца сатташ латтар халхархочун, кертагара хьакхингашка кхаччалца, алхха ши ког, беха дIабаха мо, болар деш бар. ГIур-гIаж санна, наьк деш йода, лайжжа ена ший «кера» юхе ког шершаш дIаэттар «кхокха» а. Кулгаоамалах белгало йир цо гомага тIоараш сацийта, аьнна, -«тIап», аьнна сайцар тIоараш. Шинне когий болар мара, кхы оаз яцар. Из тамашийна хIама дар! Къаьст-къаьстта хоалора къонахчун низболча маьженаша декаду гIорадаь лаьтта, къоасталуш дар кIийле хьесташ шерша йиIий болар а, - уж шаккхе а хозача гарте мукъамца барта а дар.
- Аь-аь! ГIоза лела шун маьженаш! - цIогIа даьлар цхьаннега.
«Кера» ткъамашта кIалхаръиккха, гIетта бедар «кхокха». Куро корта соттабаь, ткъамаш доаржадаь гIетта тIехьадаьлар «кер». Айдаь тIоараш техар латтачар. Сел кадай, сел дай, поп миссел волча къонахчун дегI хилар! КIалхарбала гIерташ уд «кхокха», из лаца тIадетталу «кер». «Кхокха» лест-лестача духьалтоссалуш, готтбаь, готтбаь лаьцар «кхокха». Кхы ший баха моттиг ца хилча ши ткъам вIашкабилла дIаэттар, хьа лоIаме ба со, аьлча мо.
Кулг лаьца хьаюкъеваьккхар йоIо ЗIака.
- Миштав са ЗIака? - хаьттар цо куро.
- Ов-вай! Ма ва-кх из ва-м! Ираз яI хьа!
- Аьъ, ЗIака фуй хьона батах летар, Iоверзал? - аьлар йоIа, кIиръенна бIара а хьежа.
Iовийрзар вож. ТIатоIIабаь барт баьккхар йоIо.
- Ва-вай! Ва-вай! Тхона дайнар! Цхьаькха ала хье майра яле!
- Шо дахалда сай! - аьлар йоIа. - Сай безамах шоана сакъердам баха! Аз сай дош дизза кхоачашдир, шо тешаш да. Нешарашта дош денна яр со, айса яхар кхоачашхуле, мохк гулбеннача цаI боаккхаргба, аьнна. Шоана гирий?! Кхоачам белаш.
ЦIкъарчоа басилга тIа кулг айдир ЗIака, тIаккха цхьан хIаманга ладувгIаш санна сецар кулг. Цу ханна бIаргкхийтар цунна, наха юкъе латтача Хамчийна.
- Сайга да латтар… низах чутесса... акхарех ца воалаш...
- ХIама дергдац! Ла деза, - аьлар урхаза, - цул халагIа дар а ма лой къонахчо. Басилг-м йоагаш я мотт сона. ЦIий-м еннай. Еста ма естийла хьа из!
ДIабелабелар цIаькъаза кагий нах. цхьабараш лай тIа дIалийгар.
Чачи Угаза-аьлан йоI яр. Пхи-ялх шу хьалха ЗIако Угаза-аьлий рема йигаяр. ГIобан дехьа бахача черсашка ехкаяр. Из гуча а даьнна, дов гIартар. Тайпаш дIа-хьа кховдар хилар, юххера дош кхеле даха, рема такха езаш хилар. Тайпан наха шишша-кхоккха говр луш, меттаоттайир рема, хаьтта доагIар а делар. Бутт балале, черсашкахьара лаьлла иззамо рема а йоадаяь, массанеца дуразан дир ЗIако. Наьна-вешийна а юхаделар, цо текха, хаьтта доагIар.
Аьлашта юкъе баь барт бар миччахьа наха юкъе из ЗIака нийсвеннача цалоархIам бе, эйдажах вохаве. Цкъа ловзарга гIайтта къонахий дIа-хьа бохаш, гаргара а безаш-бовзаш болчар лийта лаца арабайлар оалой мехкарий. Гаьннар хьежар ЗIака, укхан говра юхегIерташ цхьаккха а яцар-кх, Цхьацца ваьнна дIаводаш, дIаводаш ков доассадалар. Караза юхе цхьаь йисар укхан говр. Отар кIале йизза къаьна аьлий багIар, шуна гонахьа, лакхе уйче йизза эргашот ювхаш кхалнах латтар. Эшшахь! Ма эхь да-кх ер!
КIоаргеи кIомеи хул аьлий тийшаболх. Корта чу а белла, караза тIаволавелар ЗIака. Ма кIезига хийтар-кх цунна ше цу дийнахьа. Ванза валар-кх укх ловзарга! Говр хьайоасташ ка эгар къонахчун.
- Ер аз шоана дуте!.. - аьлар цо, цергаш а хьокхаяь.
- Дикеи, вои дицдеш вар къонах-м вац, ЗIака! Бакълув хьо!
Ши кулг Iодахача висар ер: цхьан кулгаца укхан говра кес лаьца, вокх кулгаца лийта лаьца, Угаза йоI Чачи латтар. Къонах IотоIаваь, IотIадаьржа дозал, юха айделар. Дог мукъадаьлар. Даггара велавелар из:
- Хье хьегачох кхуйла хьо, Чачи! Ма халача дийнахьа са яхь хьаллаьцар-кх Iа!
- Iа къоал дутаре, ер хьовзам хургбацар хьона, ЗIака. Кхыбараж санна дIаIе мегацар хьо?
- Чачи, аз бакъдар аргда хьога. Аз къоал дутаргдац. ХIана, яхий, Iа? Малав укх мехка ше даьр дуъаш, ше даьккхар молаш? Отарашкеи пхьедашкеи юстара баха цхьалха нах ба. Са эйдаж царех дац. Со дIа отар кIала багIачарех ва. Цар кхыбараш бовх - аз ераш бовх. Хьона баркал, хоза йоI! Ираз дар-кх хьо мочунна везавалар, - аьлар ЗIако, тоссавенна говра тIа а хайна. - ЙоIага дог доахаш хилча никъ шаьрагIа хул, малх сийрдагIа хьеж, дог майрагIа хул.
- Хьана дахац Iа из дог? Дахалахь. Хьанна хов, даь говраш йига гIаьрахо везалой...
ЗIако гош тоIIабаь, ды дIаэккхийтар, ше гайча йоIа бехк хилар кхераш. Лакхера Iочухьежаш кхалнах латтар, отар кIалхара хьахьежаш аьлий багIар.
- ХIай йодар, хьаел! - кхайкар да. - Хьо сенна яхаяр цун лийтта лаца?
- Къонахчун дог эшадар эсала ма дий, - жоп далар йоIа.
- Цо вай говраш йигалга йицъеннай хьо?
- Говраш югаш хул. Говраш йигача а ца йигача а - фуй?
- Из хьона бIарг тIаэтта ва, яхаш, хезад сона. ДIахалахь: со дийна а волаш хургдац из! Аз чуйолларгья хьо ха а оттадаь, гIув чу кхоссаргьяр аз хьо, цунга ца яхийта.
- Езац хьона, гIув чу кхосса езац, чуехкаш ха увттаде дезац. Хьа дош дохадаь, хьа йоI яхар ма кхералахь. Амма дего хьога хаттац шийна дезар, е сога а хаттац...
Иштта гаьннара хьадоагIаш дар царна юкъера гIулакх. ХIанз Угаз а дийна вац…
Наха ховш, мах бинза йоI йисаяц Магате гIапа чухьа. ХIара шолларий гIапа тIа шоай къаьстта моттиг я лораеш, юхерча пхье тIа хьалаьца цхьа цIа а да. Ди-бийса даьккхе, салаьIе, мар- нускал гIап лорае дIаболх, кIаьдбеннараш чуболх, царга из моттиг дIа а еле.
Цхьаькха зийра урхаза а, бIунчаша а: кхерами халои дайнна дIадаьннад. Мах баьча шоллагIча дийнахьа, диъазза чухьийлхар моалой, дехьабувлаш, сехьабувлаш - кIаттIа боацаш санна юхатайсар. Из туржаI эттачул тIехьа, тхов керте дагIа кхокхарч санна гIапа тIа гIолла шишша теIIа дIа а айтта, шоай безамах къамаьл дувцаш латтар кIантийи мехкарийи. Лохе вIашкабеттабенна бадача моастагIий элашта юкъера, бовнза бисача доарахошка унзара Iимадаш ухар, ахI