- Iотаба! Хьокхарашта тIехьашка довла! - цIогIа техар Саккхала. - Дов ма делаш хIанззехьа. Низ кхобе! ХьаIайта!
Лоамеш хьада, яхаш, цIогIарч дIадеттар гIапа кIаллаттачар тIехьашкарчарга. Гучадаьлар лоамеш а. Кертошта тIагIолла, форда тIа кемаш санна, доагIаш латтар. Арахьара-м даггара хьачуухаш бар. Юкъера коанаIараш яьстар, тоатолах чухьийлхар цига. «Ткъанг», аьнна хьалъйизар шин гIапа юкъера моттиг, ког Iооттабе лаьтта кIийле халла мара кора ца йоагIаш.
Xьожама цхьа боккха кхера чухийцар Саккхала. Итт пхьагIат никъ баь хургбар цо, тIаккха духьаллаттача дегIамий дукхало соцабир кхера. Ше дIабахача гIолла никъ-м биллар.
МайрагIабараш лоамеш тIа гIолла урагIаухаш, кулгашца хьокхараш лувца баьлар. Бакъда кIеджъяьккхача хиво, цIе цIогIарч детташ, юха чутувсар. ДIаболабелар коачбенна тIом. Малх айме эттача хана, кIал дадача дакъашта тIагIолла урагIаухар моалой, гIапага хьалкхача гIерташ. Цхьадола лоамеш, дукха дозал ца ловш, каглора. Чулийгараш керда хьатIаухарашта кIалболхар.
Юха а вийрза лохе латтача воккхача сагага, Папийга, кулг лостадир Саккхала. ТIаьш тIа гIолла урагIадовдадир тIемхоша чах хьоарчамаш. Хаьшк Iетта лота а даь, чухийцар цаI. Из алан гурмат яха а яха лакхера кортош тIа IотIакхийтар. Ше-шийна юхера цIи дIаякха кулгаш детташ, йохаяь, дIайоаржайир цIи. Боккха кегар хьабир цо цу метте. ЦIерах кIалхарбала гIерташ, боагаш бола нах, шоайла гIертар.
Массайтта бIаь цIера гурматаш лакхе гIолла го тувсаш чуяхар. Барзкъаш лотаденнараш баха-бала моттиг йоацаш, Iимадаш ухаш, новкъосташта тIабетталора, вожаш а бацар, е царна де гIо а е бовда моттиг а йолаш. Сангала кIуро садикъа, ноакхош лувцаш бера герзаш Iолегараш а бар.
ГIапа тIа бувла гIертараш халла лаьгIбелар, низ ийша. Из юкъ лаьца гIапа тIа баьлар шурдолхой.
- Хьалхашкарбараш вайна боабе бита! ТIехьашкарчарна етта!
Ахкан юкъе ша тохаро кхаьча латтача ялата дер дир цар, тIехьашкар хьатIатеIачар мугIарашта. ГIажа фуъал доккхагIа дола овгараш дар цар дийттараш.
ЦIеро корзагIбаьхабецаре-м турсаш духьалтовсаргдар цар. ДIа-хьа гIерташ бера лийгадар дукхагIчар турсаш.
ТIормеш доассаделча, байдда, тIера Iолийлхар шурдалхой, тIеххьара мугI лаьцар цар хIанз. ТIормеш диза айттар. Мехкарий-Iаддалхой хьалхабаьлар.
Кулг лостадир Хамчас. Оалхазар санна урагIахьийлхар уж тIаьш тIа гIолла.
- ТIехьашкарчарна! Хьалхалаттараш къонахашта бита! - цIогIа техар мехкарий тхьамадас. - Йижарий, боттал шоай кхайканза баьхкача хьаьшашта ун-наналга кад!
Шокарч техар Iадашкара лийлхача тIаьскаша. Лехьан мотт санна шолха сий болаш дар цу ханна хIаллой мехкарий тIаьский вийдаш. ТIом пхье кхаьчача эггара массагIа дола тоалув хьокхар цох. Из тоалув ун-нанагаша доаккхар, сенах доакх цхьаннена хацар. Цхьабараша декъех доаккх оалар, вокхара - баьцах, кхычар - цхьан кхерах. Из дIакхийттар, цIийдар чуIеттача мо, тохалора, оагавале, багах чопаш арабахе, бIаргаш тIадаьле, вожар. Ун-наьна боара лоархI цох. МоастагIа пхье тIавенача тIема мара мегийтацар из хIаллоша.
Шоай шовзткъа-шовзткъа Iоажал дIа а хийца, мехкарий-Iаддалхой юха баьлар. Царна юкъера йижарий а бадийсар гIапа тIа. Болчакхашта бехкаш дIакхихьар ондаргашеи, боккхача нахеи.
Мехкараша тхьовра Iобессача шурдолхошта тIехъа мугI лаьцар.
- Ор лотаденнад! Ор доагаш латт! Iалаьлай цига доаллар!
ГIапал лакхагIа алаш даьлар, мехкдаьттаца хьаьндаь ча дар лотаденнар. Къахьа кхакхара хьадж яьлар, бикъа кIайлесташ кIури.
- Дулха хьадж! Нах боаг! Эй-яхь! Цхьабараш дийнаболлаше а боаг!
- Багийта! Хьо кхайка баьхкаб уж? Е хьа нанас баьб уж?! Бовда гIерт! Ма бахийта! Ма бахийта!
Саккхала лохе латтачарга кулг лостадир. ТIаьш тIа гIолла урагIахьийлхар шурдолхой!
- ЦIеро хьахоадабаьраш дIабоабе! Сухалбе! ТIатоха! Ма бахийта!
Шурдолхой боассабелча, кIантий-Iаддалхой тIабаьлар гIапа тIа.
- Гар-гар! - яха баьлар цар бIунчий.
Моалой форд талгIе теха, юхакерчар. Малх ловже берзаш латтар, Саккхал хьокхара биста тIа Iолохвелча.
- Фу тIом белга да ер, даьгача дулха хьажах садаккха йиш ца хилча. Дайде гIол, кIаьнкаш, пхьедашкара морз дале а ята шура яле а цхьа, мистал доалла хIама ял вайна мала. Кер кIалтIабоах укх хьажо.
Лохера цIогIа детташ вар цаI. ЦIийла кувгаш, кулгаш лувжаш, дакъаш тIа гIолла тIехвувлаш, ураэттача Iо а легаш, гIапа кIал хьатIавера из. Аьтта пхьарс кагбаь Iоуллар, кога астагIа вувлар, керта тIа кий яцар. УрагIа тугаш кхувсаш, яппараш еш вар моастагIа, цIеро а, гонахьа мангал хьокхаш лелача Iоажало а сизваьккха, хьоа кхалтIабаьнначоа тара бар цун.
Хьайисте а вена, Iочухьажеш латта Саккхал бIаргавайча, геттара чурваьлар, човхадаь кIаза хинна.
- Лергаш къордаьд са цо, - аьлар Саккхала. - Хьавел, кIаьнк, дIасоцавел сона из.
КIанта ший тIорме чура хьа а даьккха овгар, шурдолга жIармига чу диллар, аьсатай кулга тIа хьатIалеста, лоац а даь, хьалостабешше, хийцар. Ши тата вIаштта даьлар - жIармиго фех кхийтта даьри, кхеро хьажаюккъе кхийтта даьри. Керта гарги хьаь цицхаши дIадахар. Баге сецар, хIаьта а латташ вар моало. Лаьтта, лаьтта, «гIоп!», аьнна, аркъалавежар.
Делкъел тIехьагIа шозза чухьийлхар моалой, амма гIончаша юхатехар уж.
Цу дийнахьа ЗIилбухера Гуюк-хани Малхбоалера Буреи тIагIертар. Шинна оагIарахьа дукха дегIамаш Iолийгар, кхы гIовттаргдоацаш. Магатхоша вIовний бовхамашка кIур бича, юхабаьлар моастагIий, лоамашкара тIехьашкара тIалата оарц доагIалга а хайна.
Малх чубизале лаьгIбелар тIом.
Хьатой-Боарза тIа Лакхарча ЦIагIа куразаш вIашагIтехар урхаза. Кхетаче лоацца хилар:
- ГIапах теIа мел ядача пхьешкара дезалаш арабаха. АргI-аргIах. Хьатой-Боарза тIа хьабоалабе бераш дола истий, доарахой, боккхий нах. ТIема накъабаргбараш бита. Пхьедашкара цIенош эш тIемхошта бувша-гIовта, шоай бIул деча гIапа йистте хургболаш. ХIара кураза хьалха а ваьнна арабоахаргба нах. Уккхаза, Хьатой-Боарза тIа, шо тIаэцаш а, шуга хьожаш а хургба Хамчеи Анзори, ЗIакеи. Цар яххар хьадергда оаш. ТIадувхеи, дIайха барзкъеи, кхачеи, кара дIабахьа мел мог, кхы йола хIамаш ма текхаелаш. Кийча хургда шо. Ер тIом ба. «Iай-вай» яха йиш яц. Маьрша къамаьлаш паргIат даьлча дергда вай.
- Ондаргашта фу ду оаха? - хаьттар цхьане урхазага. - Цар тугаргдий тхона, тIем тIара тIехьашка бовла? Цар шоаех бераш мича лоархI.
- Ондаргаш дIадига шоашта могараш. ГIапа тIа тоъъал ба тIемхой. Вешта, тIехьагIа а да шоана: Хамчас арадовла, аьлча,Iокхайда хIамаш хьа а ийца, арадовла кийча хила деза. Шоашта езагIа хета хIама эца а ала, маьха езагIъяр. Кийча хилалаш, чIоагIа хилалаш. Доал карара ма хецалаш. Укх моча хана, доал дохар - къаман валар да. Жи! Маьлхара ма хила! Вайна эйра хьалха тIабена а бац ер тIом. ТIема ший бокъонаш я. Долле! Аьттув шоана!
Кортош чудехка болхар куразаш. ТIеххьарвар араваьлча, Хамчийга аьлар урхаза:
- Тховсара пхьерал тIехьа арайоаккхаргья оаш Лакхара пхье. Мишта араяккха еза хой шоана? Болххаше а лелара чу лахкалаш.
- А-а... - иккхача виссар Хамча, багенаш йийлача латтийсар Анзори ЗIакеи.
- Вай къонахий деций, Хамча, Анзор, ЗIакка? Вай дезалаш вай яхар де дезаций? ДIабаха ца тугараш чувхабеш бига, текхабеш хьо. ЦIийла керчаш вай а дадаш, де гIо а доацаш, хьалувцаш, исташта тIера каетташ эттIадеш барзкъаш доахаш, берзанбоахаш, хьувзабеш гуш атта хургда? Гемакхий бихье дехкаш урагIа кхувса бералгаш го атта хургда? Царна хац, къонахий, вайна ховр. Далла дезалда шо! ХIанззолца са лоIам бохабаьбацар оаш, - дIаарабахалаш уж. Ка ястал вай! ТIехьашкахьа юхадерза ца дезаш дIакачдахийтал вай. Мехкарий бита, уж дийна карабаха лаьрхIа бац.
Корта чубаха лаьттача Анзора аьлар:
- Оаха хьадергда из... Нийса лув хьо. Лелар аьхкача есарех фу ду оаха?
- Цар вайх фу дергдар? Вай къайле ховш вола цаI моастагIа дийна аравоале, вай боча дезалгаш сармака кхачанна гIоргба.
- Уж сога бита Iа, - аьлар ЗIака, - уж шоаш баха беззача дIаберзабергба вай. Анзор, хьона къахет царех? МоастагIа Iа ца вуй, моастагIчо хьо вув...
Юха Iуйрана нах гIайттача Лакхара пхье яьсса яр. ТIемхоша мукъадаьха, дIахийцар дай боацаш дисса хьайбаш. Цхьан коа наIарга делхаш дагIар къаьна жIали.
* * *
Къаденна мар-сесаг дар уж.
Могача саго, кхыча пхье тIа ваха юхакхаччал йола ха йоайора боккхача наха, баханза баргбоацача гIулакха, нишка, коа баьнна боагIа юкъа. Шоаш гIапа тIа болхаш, коа тIа баьле, тIемхоша даьккхе товгIа хьалхашка Iодуллардекъа дахча,. Яйг кха а элле дIабагIар уж, хиннараш а дувцаш, ираз а долаш, шоаш цхьаь биса, барттайна ши бер санна.
Баххане а баха тиганзар цар Хьатой-Боарза тIа. Лай а доале а оахош хьадаьча коа Iергда, аьлар. Ше низагIа ца вигийта шалта Iоттаргйолаш вар воккха саг. Битар уж. Ши нуси, пхьарс баьккха метта илла веший воIи, бераши дIадигар. Шоаш болхаш белхаш, тIабетталора вожаш боккхийча наха. ЗIамагIа йола нус Iе елар, бераш дIа а дахийта. Цигга чувенача Хамча-аьлас, хьа берашка мала хьожаргва, аьнна, тIа а чайха, араяьккхар нус. Ший хур дира Iехабаь, хьаьста боккхий нах дIабахийта. ХIама хиланзар.
- Хьо-м зIамига я, - аьлар КIермо, - хьол нийсса шовзткъаи диъ шу воккхагIа ва со.
- Эй-яхь, КIерма! Волий-те? - хаьттар Але.
- Мишта вац со? Аз дIатешаергья хьо. ЛадувгIалахь. Хьа да волча говраш эца, Къозашке вера со. БIаьстан бай баьннача хана дар из. Шунцига ши бийса яьккхар аз. Хьо гIаьххьа когаш даха бер дар-кх. Цхьа шу – цхьа шу ах шу даьлча додий бер когашка? Со нийсса шовзткъара ваьннавар. Шунцигара кхо говр ийца цIавахача саг йитар аз - товш дацар тхо.
- Дика говраш лелаеш саг вар тха да. Сенна ийцар Iа уж говраш?
- ТIаьргхошта ларбол эттавар со. Дика хIама лора цар. Сай ковнах чIегIа а теха Вендиге вахар со. МассагIа мохк битар, чакхдаьнна?!
- Дуккха дайна ма вий хьо, КIерма. Эггара дикагIа мичай?
- ЭхI! Вайцига я-кх! Пхийтта шера лийлар со дунен тIа гIолла го боахаш. Лийнна, кхийста, цIакхаьчача, миха галг санна кхийна латташ хьо яр. ДагадоагIий хьона? Са дегIах цIи яьлар. Бартах зоахалол хургдолаш дацар. Хьа да дийна вацар, хьа даь-вошас човхабаь лаьхкабар зоахалола бахараш. ДагадоагIий хьона?
- Тахан хилча мо, - аьлар Але, ела а енна.
- Вай хи йисте вIашагIкхийтар. Хьо зувш тIехьаена хиннаяр хьа веший сесаг. Аз хьона барт боаккхаш бIарга а дайна, цо оарц даьккхар: «Iалаьлов! Оарц дала! Къаьнача ешапо тха Али лаьцай!» Цигга, хьо говра хьалхашка а хоаяь, со дIаиккхар. Ялх шу дештой ара даьккха, цIадаьхкача халла тайр дов. Кара ши кIаьнк вар.
- Ши кIаьнк вацар, - нийсвир мар Але, - кIаьнки йиIиги дар. Со берах яр. КIаьнк цIагIа вир.
- Нийса да. Хьона дикагIа дагадоагIа. Хоза ха яр вай йиар, Али. Хьо хоза нускал дар. ХIанз се Дала юха къонваь дIахийцача, хьо маркаь-м йоалаергьяцар.
Деса саьн тIара хьаийца попа гудараш кхатайсар воккхача сага. Цун бIарахьежаш, из везаш ягIар йоккха саг.
- Хьога мара-м йоастийтаргьяцар сай юкъ, фаьрсий урхаз, текхаш коа веча а...
Iуйран-сайран чуоттар тIемхой уж боккхий нахдийна бий хьажа а, фу эш хьажа а, дахча даккха а. Цецбоалар кIантий: акхарга юхайист хила ха йоацаш, моцагIа хиннараш дувцаш, шоай мерзача къамаьлах боахкаш хулар, шоай дIадахача вахара зерате ухаш, шоай безам эргабоахаш.
КIанташта бIар а хьеже, шоаша дувцар фуд ховргдоацаш, дештой купчий мотт бувца болалора чIагаргаш санна. Баламаш эзе арабовллар кIантий.
* * *
«Чони-аьла» саго алацар. Из аьла вале а, духьалъэттача «Чони» оалар е «Чони-вошилг» оалар, дорха волаш, воаставе везаш хилча. КъайлагIа «Чани» оалар, ча мо тенна воландаь. Iай бувхабу гIирс ший оамалах тийга бар Чоне. Когашта лакха ларбакхаш йолаш фертах яь бIоржаш ювхайора. Царна тIехьнахьа налий нихь тохар. Хачи, дербат даьча мосара цIоках йойтар шийна, мосаш тIехьанахьа. ДегIал кIаьда гIовтал, цунна техьнахьа шолха диллача гамажа нахьарах яь, пхьешаш доаца гIалаж. ТIаккха - кетар, мос арахьа. Керта тIа дарза кий. Цу тIа, яьнна йоккха кера модж хилча, мишта хургвацар из чана тара. Иштта лелар Чони Iай. ЦIагIара аравоалаш чулаттача гIарбашага чан даьтта хьокхийтар цу тIабувхачагIирсах, кулга юкъе хьекхадеш доша а деш. Чонех догIа латацар, лоа а дашар IотIадуллаше а. Шелал чакхъялацар. Бийса тIаеча, кулгаш пхьешашка а дехке, лай тIа дIавужар аьла.
Чоне леладеш ши герз дар: шерача тIехкарах качъуллаш, фаьрингий гари, из Чонена цхьан кулга гIаьххьа хулар, шоллагIдар - аьшкан ваба, цо гIажа меттел Iолувзаш даим шийца лелабу. ДукхагIа бола тIом а цу вабаца бора цо. Гар наггахьа мара даккхацар.
- Чони вайнавий шоана? Чони мичав хой шоана? - хоатташ лел гIапа тIагIолла цхьа зIамига кхалсаг. ТIехьашкара тIахьежача, кхелата йиIигилг я моттар из тIемхошта.
- Цхьаннена а вайнавац Чони? Вададай са, иззал вола къонах, иззал дегI ца гуш миштад шо? Шоана а вайнавац Чони?
Хьокхарах букъ теха тхьайса вагIа кIант хьалхьайра, набаро безбаь корта айбир:
- ДIа-а-а улл хьона… - юха дIатхьайсар из.
- КIант, ва кIант! - оагавир кхалсаго тIемхо, - мичай из «дIа-а-а»?
- Гергача бийна кIал улл хьона...
- ХIана улл из? Фу даьд цунна? Хьаалал хьай!
ЧIоагIа безам багIацар кIанта набарах къаста, бIаргаш делланзар цо, велакъежар, кхалсага оазах из кхераенналга хайна:
- Наб йоагIа цунна...
Ураиккха, дIаедар кхалсаг цо аьнначахьа. ГIапа тIа тIемхой хувцалуш латтар. ЦаIаш тIера Iо а бувлаш, кувгаш текхабеш гIаш а, говраш тIа багIаш а, Iотерсаш а, шоай йIовхаленаш йолчахьа дIаухар. СалеIараш хьатIаухаш бар.
Ча кIалтесса, бийнах букъ а теха, вIаьхвенна уллар Чони. Кувгаш пхьешашка доахкар. Ваба улув уллар. Цхьа цIацкъам айденна елакъажар морса батт, тоам хулача безамеча къамаьлага ладувгIаш уллаш санна.
Дуккха яьгIар из цун хьалхашка горахайна, цох къахеташ, сома ца воаккхаш. Шелало ше оагайича тохаелар, сомваккха:
- Чони, ва Чони! Аьла, со яла хьа даьлаI, хьо мишта улл укх шийлача тIош тIа вижа?! Чо-ни-и!
Уллачун мочхалаш хьайра, мераш хьалъэзар цо:
- МIара тессе лоами хьабожабе... чукховса…
- ХIанз фу дергдола аз? Ер-м сомвала кхеташ мичав. Хьавел, кIант, Iа оагавел ер.
Ший гIулакха вода кIант юхасецар:
- Сога ма алалахь, Буци-марш, кхаь деннеи кхаь буссеи лаьттаб ераш гIап дIа ца хецаш. КIаьдбеннаб. ДегIа гIоарал дайнад. Из сома а воале, дорха а хуле... цун улув уллар гой хьона - сох фу юсаргья? - вела а венна вахар кIант.
Буце низаца оагадарах, набаро хоаршадаь улла дегI, сомадоак-кхалургдолаш дацар. Халла яьлла кетара цхьа кIаьрг даьстар кхалсаго, цига гIолла ший зIамига кулг чу а даьккха, гIалажах, гIовталах хийра моттигашка гIолла тIаьн кIалха дарзанча дегIа тIа кхаьчар. ГIадилгаш даха йолаелар. маьра батага хьежаш. Кера моджи мекхи тохаделар, еллаелар баге, цкъа цхьан оагIора сеттар, тIаккха - вокх оагIорахьа. Мераж совсайир цхьа тамашийна.
- И-и! О-о!
Хьоарччаяь сесаг мархIаелла уратоссавенна, бийнах букъ теха Iохайра.
- Хьо я из? Iа фу ду?
- Волле, гIатта! Чудолх вай!
- ГIап хьанга йита?..
Бийна чура араваьлар цун гIонча:
- Чони, кхоалагIа ди да хьо когаш тIа латта. Со салаьIа хьавенав. Мело ергьяц. Чу а вахе салаIа. ХIама эккхе гIотторгва хьо.
Раьза хилар Чони.
- Мегар из. Говраца йий хьо?
- Лохе латт вайга хьежаш.
Чони гIеттар. Кулг дIакховдадир сесагага, ваба хьаба, аьнна. Юкъера лаьцача айбаланзар Буцега. Цхьан йисттера лаьца гIертта ураоттабир цо из, бIоагIа мо.
- Ер бийттаб Iа царна?
- Укханца хьийстаб аз уж.
- Къани-яI цар! - иккхар сесагага, - ай, массайола тIехк хьалха ма йоахаргйий Iа цар?
- Со кхайка баьхкаб уж?! Е хьа нанас баьб уж?! Цу йисттера Iочухьажал.
Шинна кулгаца хьокхар лаьца Iочухьежар кхалсаг. Декъий-м дукха дадар массанахьа, ворда тIара чукхийса цIовнаш мо. Ер лаьттача кIал бIарчча гув бар кагдаь ийрчадаьха дегIамаш, гIоро лаьцача цIийца вIашагIлета.
- Эйш-шахь! Ваба бийттаб-кх Iа царна? - унзардаьнна хьежар доккхий Iаьржа хоза бIаргаш.
- ХIаъа. Аз кулг ваьрдила раьза хинна бада уж.
- Ва Чони, хIанав хьо сел къиза?
Ваба цхьан бе а белла, Буци тIаьнкIаллаьца, ведда тIаь тIа гIолла орал дехьаиккхар Чони. Боча айяь сесаг хьатIа а хоаяь, говра юхь лаьца дIаведар из, боларах йодача говра нийсса. Иштта оамал яр цун, гIаш лелаш аттагIа хетар, из тенна дегI цискал кадайгIа дар.
Ший маьнги бIаргагушше, «гIарс», аьнна, аркъалахаьрцар, когаш Iочуохкабенна. Егаь кетар тIератесса, мара гонахьа кхестар Буци. Можа кIалъяьнна къахьийгар цо кий лаьца тIехкарг даста гIерташ. ТIаккха тIера хьаяьккха кий гIарбашага дIаелар, йокъае хьалъолла, аьнна. БIоржаш тIера яьхар, ше аьса таьш доасташ, ше увззаеш тIера йоахаш. Атта ма яцар царех бIорж Iояккха. 3Iаммигача кхалсага ши ког менгех а гIортабий увзайора уж. Мелача хина хIанге чу оттабий ше кувгаш булл. ТIера мел яьккха хIама гIарбаша дIакхухьар йокъае. Наькха тIара кетар а яьсте, гIалаж даьсте, хи мо дIа-хьа кIалтIавоахаш, Iодоахар тIера. Чонена новкъа дац, Iаьмав из. ТIеххьара хачи йоакх: цхьан оагIорахьа озаеш - вокха оагIорахьа озаеш.
- Йолле хIанз хьай гIулакхага хьажа.
ГIарбаш араяьлча, товгIа чу йизза гудараш дIачу а ехке, гIабали тIера тассе, таIIе мара тIаьнкIала хьачуюж из. ГIай миссел уллача дегIа тIагIолла кIаьда хьокхалуш долх цун боча зIамига кулгаш. Цхьа кIаьд биссац цар ца хьоасташ. Бордаша Iимерза къамаьл ду, ашара гIиргIаш санна:
- Ираз деций са, веррига а хьо сай волаш! Хьай наб е Iа, Чони. Хьо кIаьдвеннав. Атта дий ваба лестабеш кхаь ден, кхаь буса гIапа тIа латта? Форд тIабаьнна, форда талгIе дIакхоаллалва из ЧIенгаз а, из Менге а, царна тIехьа ваьннар а, вай бийсаш мел къестаер а.
Оачам хинна кIоагилг боаллача а, човно муъа битача а юхасоц кулг. ТIаккха яхе барт боакх цигга. Барташ доах кадаш санна дагIача гонашта, дезденна дадача кулгашта. Хьал а гIетте кертагахьа хов, кхотаенна мосаш нийсъе. Лома кхес мо баьнна корта кара бул. Метта кIалхара кулг хьакхе хьа а яьккхе, ехк хьакха отт.
- Аз чо озабергбац хьа, Чони. Iа хьай наб е. Кхотаеннай хьа мосаш. Набарах виза хьо, Iа наб ешше а буларгба вай хьа корта, лувча вергва аз хьо, кондар чутасса. ДегI мукъадаргда хьа. Хьо-м дика ма вар, Чони! МалагIа я укх пхье тIа, са мара дегI кхычо хьаьстадац, ала йиш йолаш, со йоацар. Ваи-и! ЗIамига йолча сох мишта кхоачам бу селла воккхача укхо? Ше дика волга да-кх. Со йий Чони, дика? Кад оагIорабаьккха хий мо, хьона товчча оагIорахьа дIаластаргья! Сайна хьо везандаь… Мух хьекх-хьекхача оагIорахьа дIаюжа буц мо, се Буци йоландаь.
Чоне мерза наб ю. Гаьний гIаьнаш шершаш мо хет, хьазилг декаш. Хьастара доагIача тоатола йиш мо, таьме, тайжа додаш дар мерза къамаьл…
Кулгаш доаржадаь, маьнге бисташ лаьца мерза озавелар Чони, хоттам мел болча къарсингаш доахаш. СалеIа дегI дайденнадар.
- Сомаваьннав хьо, Чони? - хаьттар Буце. Метта йисте ягIар из, маьра барзкъаш нийсдеш.
- Фу ха я вайна?
- Сатоссаш латт.
- ХIай? - Урахайра Чони, - сийрда ецарий вай чудоагIаш?
- Из ди дIадаьннад, Чони. Цул тIехьа ена бийса а яшаш латт.
- Во-о-о…
- Сагота ма хила хьо. Со яха чуенай гIапа тIара. Эргадаьнна хIама дац. Набарах виззалца хьо ма гIоттаве, аьннад сога.
- Кийна кIалха корта кIомалора са, хIанз-м кIомалац…
- Аз билар хьа из, дегIа ма тов хий кеч а даь. ДагадагIац хьона?
- А. Мишта билар Iа из, метта хий ца мохкадеш?
- Со Iомаеннай. Аз-м хьа кувгаш билар, гонашка кхаччалца. Керта мосаш тайсай, модж тассай, хьо набарах уллаше а.
- Кхы фу дир Iа?
- Сайна мел могар, сайна мел ховр - хьона мел дезар. Мишта хетт хьа дегIа?
- ДегI-м тоаденнад.
- Со я из тоадеш яьллар, хьо, Iокхесса фалти мо, уллаше а. Чони, кураз венавар вайцига хьо цIагIа воацаш.
- Фу йоахар цо?
- Пхье тIара арадовла деза, аьлар. Хьатой-Борза тIа. Цхьан-шин кIира баъа кхача хила беза, йоахар, дIайха барзкъа а. Мах бола хIама хьаэца, йоахар. Фуд из, Чони?
- Фу хул мича хов. МоастагIий гIапах боале а, юха арабахале зенаш дергда цар. ТIакхаьчар вув цар: бер-кер, воккха-зIамига ца къоаставеш. Кхалнах ийрчабоах... тIаккха боабу...
- Дукха Iе езаргйий са цига?
- Толам вайгахьа баллалца.
- Шийлача цIагIа мишта чуухаргва хьо?
- ХIама дергдац. Цудухьа сапаргIата хургва со, хьо маьрша йоалш. Куразо яххар хьаделахь.
- Аз-м Iа яххар хьадергда... КIерам саг аз?
- А, ма сага. Безац.
Кулгаш-юхьмараж дила, товгIа йистте Iуйкъаж даъа хайшар мари сесаги, цхьана дуъа тIеххьара шу. Ер диъаь ваьлча гIетта араваргва, кхы дийна-дунен чу вIашIагIкхетаргдац. Доккха хIама деций из?!
ДухьалъягIача Буцена бIархьежа, шийна бизза кад беттар Чоне. Ткъаь ялх шу цхьана даьккхад. Дезал кхебаьб. ВоккхагIа вола воI саг йоалаяь, лоалахарча пхье тIа вах. Ши йоI маьре яхай. Буци ше хиннар яр, кхы хозагIа а, тоам болашагIа а. Чоне кхы хинна а яц е сесаг а е езарг а, цо-м есар-лай лелаяьяц, цхьа Буци мара, хоза теник мо, зIаммига кхалсаг. Кхы сенна беза уж?
Дог-м боадж-моарзагIо лаьцача мо теIа доаллар. Ше гучавалар кхерар Чони. Вехавар из. Дика деций сийрда йоацаш! Вехавацар из Iоажалах кхеравенна-м. Фу дергдол-те укхо, мискинго, гIалах яьлча, пхьех яьлча, хийрача наха юкъе цхьаь йисача?
- Хьа даь-ноанахой гIалгIай барий?
- Ба.
- ГIалийна го тассале, хьо дIаяхийта хила езар аз.
- Со гIоргьяц, хьо шийлача цIагIа чуаха а вита.
- Буци, ер кад хьа хьамара текъабу аз! Аз воаккхий ву се, хьо сай йолаш. Хьа дегIах, синах, дегах сона мел дезар доалл-кх.
- Эй-ях, Чони! Доги саи хьона тоам бе гIерташ дар са, ер дегIалг селла эсала дола маркаь, хьо миссел волча къоанахчоа, морхI бизза езар сесаг. Со фуй? Пинтилг!
Боассабаь кад шуна тIа Iооттабаь, дIакхайда, бер мо, хьакара а хоаяь, хьаьстар цо сесаг. Из цо наггахьа мара деш а дацар. Шорттига лаьтта Iооттаяь, аьлар:
- ХIанз вахийталахь со, Буци, чIоагIа говш ва хьона со.
- ХIанз мишта вохийтаргвацар хьо, селла хоза хьаьстача! Хьо зIаммига мукъаваьлча хьаотталахь Хьатой-Боарза тIа. Вешта, со а йогIаргъя, хьо фу деш ва, хьажа. Чов хуле мала хьожаргва хьога?
Ер мо хала ди денадац Чонега. Говра тIа хайна коанаIарах араваьлча, юхахьажанзар из, ше гучавалар кхераш. Ше мишта тох а ца ховш, чIоагIа шод техар говра, цIогIа а даьнна, лазаро хаьраяьккха говр тIаьнашта эттар, къаьхкар. Халла соцайир.
Вахар-яI, хьо вахар! Орг хьалусташ, цахаддаш ираза инза тIехьатийкхад къонахчоа хIанззолца. Тахан хаьдар.
* * *
КоаниI йийла латтар. Говра тIера Iовессар Хамча, цецваьнна, латтийсар из караза юххе.
Коаюккъе укхан даь-даь хина кIий а оттабаь, ягIар КIоришк. Йоккхача сага хаьн тур уллар, бе гемакх боаллар, керда ирбаь, сий къегаш маьлхе. Велакъежар Хамча:
- Iа фу ду, КIоришк? БIуле яха-м яллац хьо?
- ДIабигар уж тахан сецца, кураз хьалхаваьнна.
Кхийтар Хамча, цо бувцараш малашб. Цкъа хила дезаш ма дарий из...
- Сона-м ховра оаш леладер. Со къонахашца яьха саг я, Хамча. Со Iехаергьяц Iа. Сагот ма делахь; Улхи дика хъожаргья хьа берашка. Аз куразага дIааьлар из мича хьожае еза: Фартан тIа шун вежарий бахача. Да ма хьокхалда цун, ма тайна яр хьона из. Товш йола кхалсаг довта ший бот санна я. Хийрача бетта чу тац из.
- Хьо хIана яханзар, КIоришк? Аз мишта лораергья хьо?
- Iа со ма лораелахь, Хамча. ПаргIатта хьай болх белахь. Со-м ираз долаш саг хиннай, дика яьхай, хоза яьхай... Укха коа цхьаккха хIамах кулг ма тохалахь: дуъарг мел долчох, марг мел долчох аз дохьаж техад. Са торо яларе, укх фех тохаргдар аз дохьаж, садаьккхача лергболаш, дехкий санна. Со дегаза хетий хьона? Хетац? ЗIамига волаш мел хьийстар аз хьо. Хьайтал хьай корта.
Къаьнача гIарбаша хьалхашка гора а этта, Iокарабиллар аьлас ший корта.
- Нана яла хьа даьлаI! Мишта токхаргда Iа ер диса денош. Дегах чIега болла йиш яларе... – яц-кх!
Хьаьюккъе шозза барт баьккхар цо Хамчийна, тIаккха дIахо а теIа шийна юххе Iохоавир.
- Кхы ца го мег вай. КIеззига мотт баст аз... Хьо чувале са-сайца лувш яьгIай... Маях ловже ластаб... Сона-м малх массе хана хоза хет. Хьа даь-да дагавеха яьгIай со, къаьна аьла. Э-а! Аьла-аьла вар из! Цхьанахьара йоалайир со - мичахьара дагадагIац - пхи-ялх шу даьнна йиIиг йолаш. Со бIарга мел яйнар бат эзе водар, ийрча хинна хургьяр-кх со. ТIа-тIа кхаьчачо чувхаеш, тохаш, Iотташ…. ДIарча ийчен кIал, герг а енна елхаш ягIар со укха моча сарахьа. Вена цIакхаьчар воккха аьла. Говра тIера Iовоссале сох бIарг кхийтар цун. ДIатIайийхар со шийна. Гарре эга а эгаш, кеггарий гIа боахаш тIайода со. Сайна цо ший бе йоалла шод еттар кхер со. «Фу даьд хьона? ХIана елх хьо?» -«Йийттай сона?» - «Хьан йийттай хьона?» - «Коа хьежачо».-«Фу даьдар Iа?» - «Шун тIера олг лочкъадаьдар аз» - «ХIама лочкъадаьдар Iа, во ма дий из» - «Мецъеннаяр со». Iочукхайда хьалъийцар со аьлано, шийна хьалхашка Iохоайир. «ХIанаб ераш хьоца селла во?» - «Со ийрча йоландаь». ТоIIаяь мархIаеллар со, со бIеха бер-есар, лай. Керта кулг хьакхар. «Кхы саго пIелг тохаргбац хьона». Iуни хьавийхар, сох лета хиннар. Шод техар цунна букъа доаххал. «Лозавирий хьо?» - «Лозавир», йоах. «Хьо воккха маIа саг ва - ер зIаммига бер да, бо. Хьо ма къонах ва, укхох лата». ЦIаькхаза техар. «Кхы летача мегаргдоацилга хайта да хьона из. Волле, дIавала са бIарггучара». «Кхы саго бохам бергбац хьона. Хьайга хIама оале - со волча йоагIаргья хьо. МалагIа гIулакх дергдар Iа вай цIагIа хьайна хоза а хеташ?» - хаьттар сога. «Хьа кувгаш булаш хургьяр со». Ийчен тIа яьнна аьлан сув Iочукхайкар: «ДIавала, аьла, - йоах, - дIахеца из, мезий латаргда хьох. БIеха ма йий из». ДIакорзагIваьларий аьла: «Сиха Iойоссалахь сона ийчен тIара. Хье тIа а этте, ер йиIиг цIенъелаш, лувчаелаш, эггара эздийча Iаьдалах кеч а елаш. Укханца во хинначун аз ер ков готдергда шоана»... Ма аьла вар-кх - меттахьа, гIалий мо дегI долаш, лома мо оаз йолаш, аьннача дош долаш... Хьа да чо тара вацар, воаллача хала ма хеталда. ХIаьта а, ше йоккхача хана цкъа сона тIачовханзар из, веннача даьх кхийралга дарий а хац... ТIаккха хьа даь-сесаг Ези еча юха а айделар са гIулакх. ЦIена саг яр хьона из, Хамча... Дагадалла хIама дисадац. Фу эш сага, даъа хилча, мала хилча, чуIе хоза боахам, хьо лоархIаш нах а хилча…
- Маьре хIана яханзар хьо, КIоришк?
- Зоахалолаш-м хилар са. Ланзар сона къаьнача аьланах къаста. Ховра сайна хургдар: овлах хаьда хетолг... Хьадахкийта Iа, Хамча, мецденна жIалеш. Со КIоришк яц хьона ер ков мел-д йийста эпаш санна уж бадаргбеце. Къаьнача аьлан хьамара цхьаннена ер гемакх аз сай кулгаца чакхбоаккхаргба. Ер ков, боахам биллар из вар.
Хьал а гIетта йоккхача сага басилга тIа барт а баьккха, ший говра юхь а лаьца араволавелар Хамча, велхаш водар миска.