Дирст лаьца Татай говра дIахаьхкар Хучбара бIун уллув гIолла, шоаш хьалха баллалца. Хучбара тIехьашка тебаш воагIар Ахк.
Довкъаш тIа яьнна хьу кхоачаенна, Iоакъа мо шаьрача арен тIа баьлар бIу. Зизах-баьцах тоаенна латтар цон. Ды юхаэзар Хучбара. Лоаццача юкъа хьагулбенна хьаэттар бIу.
Цхьа кIант хьатIавийхар цо шийна. Нувра чура дIаай а венна лерге ши-кхо дош аьлар, кIант вела а венна, говра шод теха, дIаиккхар.
- КIантий, са зIамагIий, тахан раьза вац со шоана, шо маьлхара хет сона. Фу даьд вайна? Ийша долх вай? Вайна духьалваьннар вай аьчав. ДIахо - лаьрхIар хургда. ГIалгIай из кIант мича вахар хой шоана? Аз хоамча вир цох. Фу хоам ба хац шоана, аз цунга мехка бахьийтар. Ала аз? «Гаьнара замеш цIабоагIа. Тийрка атагIа духьалдувла».
Кхетанзар тIемхой.
- Сона дагадоагIаш а, даьшкар хаза а, еррала замеш нускал доаладе болхаш хиннадац. Давала хьо, Ахк ваьча!
ТIаккха дIабелабелар берригаш, кхераденна оалхазарий жут гIоттадеш.
* * *
Ший цаI мара боаца бIарг оалой мехка тIерабоаккхаш вацар Субэдэй-бохтар. Из сийрда бIарг бар. Даьржа Эдал Сийнача форда чу кхетача меттера хьахьежача, укхаза мел доаллар гора цунна. Цхьогалаш мо, шедар тохкаш.лелар моалочун къай. ДIахийцабар цо уж шийна ха мел эшар гулде, аьнна. Ше уккхаза бекъача эрзах цIи а йийза, бетта чкъаьра буъаш ваггIаше а, хоамаш хьакхухь цун говзача наха.
Шин моалочо водаваь хьа а воалаваь, гали мо Iокхессар саг, цIера йисте хIама кхоаллаш вагIача Субэдэй когашка.
- Хьадувцал Iайха денар, - аьлар къаьнача тIемхочо, чкъаьро хьаьндаь пIелгаш гIовталах хьекха цIен а даь. - Фуд керда?
- Аз кхаъ бенаб хьона, - аьлар дешточо кхы корта хьал ца айбеш.
Кертах ког Iеттар Субэдэйа:
- Хьаураха, хьадувца. ЛерттIа. Эга ма эга. Хьа хоам дика бале, аз кхаъ лургба хьона. Хьадувца.
- Сийдолашвар, Хучамбер вахар...
- Вахар? Мича?
- Шоай лоамашка. Аллонаша бIунчал дIадаьккхар цунгара. ХIанз массане бIун хьалх из вац. Бехар цар барт. Бекъабелар уж.
- Котян фу деш ва?
- Мух ена, ший дештошца дIакъаьстав.
- Ойя! - аьнна цIогIа теха ураиккхар къаьна тIемхо. ТIехьашкахьа юхакхайда, букъах йодакъадж чухьекхар цо, мезаша саготдаь кIомлуча. Тоам хинна, муъо гоамъяь батт соттайир цо, цаI мара боаца бIарг а бужабаь.
- Ойя! - аьлар цо цIаькха а, гIадваха, говра тIаховча хана. - Кхе-кхехь!
Цу буссе, нах арабаьхар дештой болча баха, кхаь инкалаи шийтта бIарзаи мухь тIабилла - совгIаташ ийца. Къамаьла шаьра, говза, хьаькъал долаш бар юкъе овттабаьраш.
Шуга оаха яхаш хIама дац. Шу а тхо а цхьан токхамах даьнна нах да, цхьа мотт а бувцаш, дуъар-молар, лелар-дахар цаI долаш. Вай шаккъа къам эрий арен нах да. Шо фу кхоачашде тIаэттад аллонашта? Оаха тхоашкахьа дала а яхац – юстарадаьле, тхо аллонашца къовса дитал. Шо юкъе ца лелхарг, цIи яьккхар да шоана.Фу деза шоана?
ЦаIаш дийца, хьаьста цIабаха къайлабалале, шоллагIа кир ера, кхы а дIаьхегIа совгIаташ дахьаш... Юххера кулге бахар. Лаьжг дизза дошо ахча ферта тIа Iомоассадир тIеххьара баьхкараша. Iомоассадир цаI, бIаргадайта. Кхы а латтар лаьжгаш дастанза.
- Ер боккха болх ба, - аьлар дештоша шоайла, - вай га дехка долхац. Аллоний шоай барт бехача, кхы де хIама дац укхаза, воашта аьттув ца лахача.
Сецца, доазон йистте лаьтта дештой тумен, говраш тIа хайна къайлаиккхар. Малхо дохк дошадича мара, оалошта уж бахабий а ханзар. Хайча а гIадбахар, уж бIарггуча боацаш.
Моалой дукха ганзар. Маьрш а бенна, йиза гуйре чуэцаш боаллар мохк шахьараш юха а лотаелча.
Михьардаьннача дуIо деш дар хьадир моалой туменаша, тоаенна уллача шаьрача арен тIагIолла дIахьийдда. Джебеи Субэдэйи, хIаране ший мул билла, шоайла новкъа хургбоацаш, духьал мел нийсденнар оаташ, дIачакхбаьлар. Доагаш мел дола хIама лотадир, дIахьо аьттув боацар. Есараш дигар Iул мо хьалхалаьхка, халача белхашка боацабе низ бола къонахийи, къона хоза кхалнахи. Бисараш: зIамига-воккха, кхал-маIа ца къердаш, товрашца баьрда Iобехкар. Оакхарой санна цхьаннахьа кIоаргача лечкъар дийна мел висар. Цу туржаIо сизбаьха, хьаьрбаьнна, лувр-яхар фуд ца ховш, адамий сибатера баьнна, акха лелаш а бар шишша-кхоккха цхьана.
ДIаволла нах боацаш дадар декъий. Иззамо Iаьржа таьзет хиннадац оалой мехка.
Из туржаI укх мехка хьа а даь, дIаяхьа ма могга фос ийца юха Эдала бухе дIабахар моалой.
ТIем тIара цIабаьхка кIантий дог Iаббалца набарах биза, салаIа, човнашта муъаш де кхийнабацар, из хоам лоамашка кхаьчачча хана. ДIатохабенна ваьн-ваьннар говраш тIа хувшаш, оарц вIашагIтеха, арабаьлар гIалгIай бIу. Ше хургдар хинна даьннадар. Эггара йийхьагIа долча лаьтта гIолла дIаулла оаса баьга, Iанабаха уллар - йокъ, массанахьа а шелъялланза йокъ. ГIайте-гIала йолча кхача гIерташ, говраш хьоайир тIемхоша. АргIан керте юхасецар бIу, дой юхаэза.
ГIайте-гIала уллаш яр, гIалий арахьа а гIалий чухьнахьа а хьувзаш бар нах. Ераш бIаргабайра царна. Йоачан гаргагIертача зунгаташа дер хьадир наха. Уж гIалий чу байдар, гIапа наIараш къайлар: лакхе хьу мо хьаайттар довна кечбенна бахархой, шоай герз каралаьца.
ДIагаргабахар ераш.
Говра йоддаше а, дирст дIа а хийца, кулгаш бата гонахьа хьоарчадаь, цIогIа техар Хучбара:
- Воай Харсе, ла дий шо?
- Вайбараш! Вайбараш! - махьарч даьлар кхалнахага лакхе. ГIап еллаелар, арахьийлхар гIадбаха нах.
ГIайте-гIала йисаяр кара ца йодаш, духьалъэттаяр Багала-шахьар а. Фийла хиларах, ханнахьа боагIалга хайча, кечле кхийнадар наьха.
Пхийтта бIаь баьри вIашагIтеха хьунашка теба хиннав ГIожакх. Дагадоацаш гIалийна гобаьчарна тIехьашкара ка техе, техе, юха къайлаэккхаш хиннав хьунагIа. Хьун чу кIоаргбала бихьабац моалой. Цу диъ дийнахьа Iохехкаш-хьалхехкаш, цкъа ГIайте-гIалийна го баьчарна тIалаташ, тIаккха Багал-шахьара гIо де болхаш, лаьттаб ГIожакха кIантий. Кхы шоай ка а ца яьнна дIабахаб, кхычахьа шоашта аьттув болча гIоарал де.
Багала-шахьар ах яьгаяр, дукха боахамаш-м ГIайте-гIалий тIа доацаш дар, тIемо нахах а яьккхаяр йов, амма бисараш маьрша бар, мукъа а бар.
Харсе цу диъе дийнахьа гIапа тIара Iоваьннавацар, наьха дог ура оттадеш, моттиг мелъеннача кIантий дIа-хьа хьожабеш. ТIом коачбеннача, чухьедаш, тур даьккхе.
- Дадар, - аьлар Хучбара, - хьох довтбий хьавой толам хургба оалой.
Лоа диллалца цIабаханзар гIалгIай, наха шоаш Iийча ловндаь.
ВIалла дагадоацар хилар дештошта. Цар зIилбухенгахьа мел лаьтта юрташ хIаллакйир моалоша, цхьан дийнахьа хьагучалийлха. Вувр вийра, ца вувр дIавигар шоашца. Дештой боахамаш, Iулаш, ремаш лаьхкка, цIайигар Эдал-бухе. Шоашта ца бохар духьа дийна биса дештой Субэдэйи Джебеи бIунах дIакхийттар.
Шортта даъа-мала долаш, бIаьстангара баьлар моалой. БIаьстий, лоа дашашше, хьалхара баьш гучадаьлча, эрсашкахьа чутиллар уж.
_________________________________________
МАГАТЕ-ФАЬРАТЕ
(шоллагIа дакъа)
ШОЛХА ТОАТОЛАШ
Ялхайтта шу паргIата даьккхадар наха. Яьга гIалаш, шахьараш хьалха шоаш хинначарел хозагIа хьалъовттаяьяр. Керда боахамаш дехкадар хьалха эрий иллача моттигашка. Хатараш дицденна, бела, сакъерда болабеннабар нах. Моалой бицлуш латтар.
Бена юхакхаьчар из бIагIара бала. Чам боацаш ессар гуйре. Ер вай хиш лоамашкара духдувлаш, вIашагIдетталуш, гаьна мел доал дебаш, шаьрача арешка уллача Сийнача форда чу ухаш ма дий. ДукхагIа дола наькъаш, доккхий кир-наькъаш хина улувдаьле долх. Наха иштта дехкад уж. Хий дийна хIама ма дий. Вахар хотталу хий долча. БIархьажча бIарг хьоаст цо, хьахезача лерга тоам хул цох.
Хин тоатолаш лоамашкара, лакхенашкара мухале чуух. Адамий тоатолаш лоамашкахьа, довкъашкахьа урагIаух.
ГIудалкхий соанош цIувз. Бухь баьккха хIамаш я царна тIа.
Мовхьамаш тIададаш йолх говраш, бIарзаш, вараш, шерч.
Из тоатол цIаккха цахаддаш, цасоцаш додаш латт, додаш латт лоамашкахьа.
КIаьдденна гIоарал деха бераш делххаше а, ноаноша паскешта саьргаш а детташ хьалхалехкаш дуг, моастагIчоа дIагаьнадаха.
МоастагIа къиза ва. Цо ага чура бераш а доаду. Цар къизала доазув дац.
Уж боагIараш - ираз дараш ба, кIалхарбаьннараш. Ираз дайнараш шоай коашка баьрда бада, е лотаденна латтача цIеной тховнаш тIалегаш баьгаб. Царел а ираз дайнарегIа ба цхьаькхаш - карабахараш. Шоай боккхий нах, унхой, кегий бераш доадеш дайнад царна, кхалнахах кулгаш детташ дайнад. Адама тIа ма кхоачалда из.
- Яьй, шо мичахьара да?
- Дукъа тIехьашкара.
- Бухь билла моттиг йий шун?
- Дайдда долх тхо, доа ца дайта, кара ца даха. Тхоашта а хац тхоаш мича долх. Цхьаннахьа сацаргда-кх тхо. Шо ла дий?
- Тха шахьараш яьгай, нах боабаьб, дIабигаб. Ераш, шоана гураш, тхо да-кх йиъ шахьарах дисараш. Йоккха йов я! Йоккха йов я!
Тукхамах бараш а токхамах боацараш а, гаргарабараш а - гаргара боацараш а, болххаше а вIашагIбетталуш, керда дезалаш хьахулаш болхаш латт.
Сахаьда веннар, наькъа йистте чехка каша даьккхе дIаволл, дахчан чурт а дегIе.
- КъинтIеравалалахь, хьанехк. Се паргIатваьлча синнел доаккхаргда аз хьона. ХIанз га йиш яц тха. Цу Дала а вай дикача ердаша а Iалашволва хьо!
Боарза тIа кулг хьекхе дIаболх. Ноанош, йижараш, моарой байнача исташа шоай тIехьбелхама болх болххаше а бу.
ГIинбухьера фе даьлча, доагама кхакхара хьаж отт. Бийса кIоаргъелча цу оагIорахьара ах сигле леталу. Ма унзара хул-кх.
________________________________
ГIАЙТЕ-ГIАЛА ЙОЖАР
Лакхарча ЦIен коаюккъе мара говраш юхаозанзар баьреша. Цхьа иттех тIемхо вар уж.Коа лаьттача кIанташа, духьалбаьхка, дирсташ дIаийцар царгара. ДIа-а-а кхоален кIал караз латтар. ДIа а дига цох дIатайсар дой.
Баьреях кагехчарна го бир коарча кIанташа. ГIожакх Лакхарча ЦIен лагIаш тIа гIолла урагIавахар.
Лакхарча ЦIагIа мел ваьгIар меттархьайра, ГIожакхо ниI еллаше а.
- Фу дахьал-те Iа вайна? - аьлар Харсечо, ше нийсса ура а гIетта. - Миштад цигахьара гIулакхаш?
Цу хаттара жоп дала гайра баьри. Лаьтта Iочу а хьежар из, тIаккха аьлашта бIар а хьежар, кхы дош ца оалаш.
Кхы из йистхинна а ца ваьнна, Харсечо ше хаьттар:
- Лоатталургдий вай?
- Лоатталургдац, - хоаддаме жоп делар ГIожакха, корта лостабаь.
- Ши ког гIортабаь дIаайттачаэи?
Корта лостабир вокхо:
- А.
- Хьалха баьхкачарел дукхагIа ба?
- Ба. Иттаза, бIаьзза, кхы а дукхагIа.
Шоаш баьгIача кIийнашка мелбелар аьлий, голай са дIадаха. ДукхагIчар бесаш хаьрцадар, къабеннача аьлий мочхалаш эгар. Хала кхаъ бар из.
- ТIаккха фу де ях Iа вайга, ГIожакх?
- Арадала деза вай, нах кIалхарбаха. Ди-бийса ха я вайга. Гоалой - тIехьа хургда.
- Аьъ! - аьлар цхьанне, - хьогга юха ма техарий вай уж. Шеввар дIаараваргва-кх, зIамига-воккха кхал-маIа, са а дехка.
- Цу хана вайх летер цхьа Джаби вар. ХIанз ужжамо Джабеш бIаьш ба. Цар шоашца пхьараш боалабаьб. Уж пхьараш-м ба вай гIала яккхал. ЦаIаш лоамеш деш ба. ХIара иттанега лоамий ба. Лоами лоамех гIортабий хьалъоттабу гIапа гоннахьа. БIу зунгатий миссел ба. Вай ха йоае йиш яц «гIоргда-гIоргдац» яхаш. Из леладаьраш хIаллакхиннаб.
- Ма кхо яр-кх хьо, ГIайте-гIала, йита! Ма тоаяьяр-кх оаха хьо! - корта лестабеш вувхьаш вар Харсе. Бакъда, цIаьхха, догIо бошабаь сай санна, оага а венна, ураиккхар Харсе:
- Шо деха ма хьовза къонахий-аьлий! Вай деха хьайзача, вайна бIархьежачар фу де деза? КIатта бац! Ер гIала ягIа мохк дIабохьалург мичаб царга. Хьаергья кхы а хозагIа юха цIадаьхкача.
Ший из боккха бий шуну улга тIа IотIа а теха лоIам дIакхайкабир гIалий-дас: сихха аьлий-куразаш шо-шоай курашка чугIолба, цIен-даьй дIакхетаболба эттача хьалага. ДIайожа йиш мел йола, хIама дIайожа. Дезалашта тIа-кIал йилла хIама, барзкъа, пхьегIа, мах бола хIама, кхача, ялат хьаэцалда, вож боахам буталба. ХIара кур кхотаденна гIолда, куразо яхар а деш. Тахан гургда къонахий денал, наьха барт. БIул де аргIа йола цаI кIант ший бIаьрцара ма къасталва. ВIашагIбетталуш, гIараш айяь, кхетаче е гIертаргба Iовдала нах. Цар вай ха йоаергья. Уж нах ГIожакха ший кIанташца соцаболба.
- Долха мукъне мича долх вай? - хаьттар геттара веха, мелвенна вагIача воккхача сага. - Ер я аьнна, белгалъяь моттиг йий вай?
- Соа, аз бехк боакх хьогI. Хьо ма вар тха массане денал айде дезар. Хьо воккхагIа вар-кх, дукха дайна а вар-кх. Эггара хьалха нах дIакIалхарбаха беза. Вай лоамашкахьа таIаргда. Вай мохк ма бий яр. Пхьедашка, шахьарашка тIаэцаргда вай. Ер тIахьайза михьара йоачан тIераяьлча юха цIа а даьхка, хьалъоттаергья вай сийдола ГIайте-гIала. ХIанз ма га, къонахий. Тахан укх халача дийнахьа шун къонахчул кхолхадала деза.
Безо гIайттар аьлий.
- Ираз яI-кх байна цу Iимарашка паргIатта бадарий! – аьлар велха чIехка воккхача саго.
Шоаш шиъ висар ГIожакхи Харсеи.
- ХIанз фу аргдар-те, довтбий фетах ваккха яхаш цIогIарч дийттачар? ЭхI, - кулг лостадаь Iохайра из, - гIала хьаллоттае еза.
- ЦIераш тохийтаргьяц вай. Из оаха, тIемхоша, нах арабаьлча хьадергдар.
- Вай хьийга къа, гIала чIоагIъеш. Вай Iоадаь латта мехкадаьттеи, фатагени, дото-дошо ахча телаш ийдеш, вай даьха лелараш - эрга хилар-кх шеддар!
- Дац эрга, - аьлар ГIожакха, - накъадаргда.
- Хьанна? МоастагIаштеи?
- А. Тхо Iергда укхаза - цхьа бIаьзза бIаь. Де доагIар хьа а даь, леларашка гIолла арадаьнна дIагIоргда, шоана тIехьакхувргда. Шо Тийркаца урагIгIоргдеций?
- Со раьза вац, хьо вита. Хьо соца хила веза. Хьо юхе хилча маьрша хул со. Аз сай воI лоархI хьох. Со къавеннав, ди дохаш латт, – мархIакхийттар из ГIожакха. - Веций хьо са воI? Мегаьд, мегаьд! Iе хIаьта. ТIаккха хьатIехьавеллахь.
Харсе накъаваьккха коа араваьлар ГIожакх, цигга бIаьрчий го баь дIа а овттабаь, кегалургбоацаш, нах ара мишта баха беза дIахьийхар. Цхьацца бIаьро цхьацца орам хьалоац, цу тIа, гIудалкхаш кхотаенна, никъ дIабукъаргбоацаш гIулакх лоаттаду, гIалий чура арабаьхе дIанакъабоах.
Цкъарчоа, «тIап», аьнна, йижар гIала, цхьаккха Iимад йоацаш, тIаккха цхьатарра массанахьа кхалнахага махьарч даьлар. Къонахий чIоагIача човхама оазаша а, човхама кулгаша а тоIадир кхалнаьха «вIай». ЦIайзар наIараш, араэца йолаелар хиланза йиш йоаца хIамаш: дувхар, даъар, метташ.
Торонна къе нах, сихха шоай хIамилгаш чархингаш тIа дIатIа а тайса, шерч дIа а дежа, шоай кегий дезалгаш кара а лаьца эггара хьалха баьлар ара. ГIалий арахьа ши-ший кур цхьана отташ гаьн-гаьнна моттигаш яр. Тоатолах араболабелар баха нах.
Цу ерригача йоккхача кира юкъе, ший говра тIа а вагIаш, йиш а хаьла, доал деш вар Харсе. Массавар цунна бIарахьежар, цунга ла а дувгIар.
- Кхы говргдац вай, вежарий, йижарий, вай, кийчадараш, дIадолалургда. Укхаз латта моттиг тоъаргьяц. Со фу ала воал? Вай, хана-замалахьа цхьана долаш, юха вIашагIкхетаргдац. Хиннача бохама, дIа ца кхаьчача доала шо сона къинтIерадовла. Шоайла къинтIерадовла. Ер доккха ди да. Вай дIадолх. Вай дIа ца долхе, юхадоагIаргдац. Вай дIагIоргда. Вай даьхка а, е вай тIехье ена а юхадоагIаргда: вай мохк ма бий ер. ХIаллой Даьла, фу ма хоададайталахь тха! Наьна ГIайте-гIала къинтIераялалахь тхона!
Говра гош тоIабир Харсечо. Хьалхаваьнна дIаволавелар из, - тIехьатекхар кир, йолаелар кураш, цIайзар соанаш, дукъах гIертар хьийша шерча фоартамаш.
- Хьай, цоб!
Делкъел тIехье яр.
ГIудалкхаш етта йолча хIамашта бихье дагIа кегий берилгаш, маькха олгаш, берца сискала чIегилгаш, сом бе боаллаш дагIар. КIалбиса боккхий нахи, унахои боацараш, уллувбаьнна, гемакхаш лувзаш боагIар. Наггахьа берилг мара велхаш вацар саг, велаш-м хIаьта-вета а мича вар цхьаккха.
ЦIенхаштта дар болар. ЦIенхашта яр йовхьамаш, цIенхашта дар бIаргаш. Цхьацца юха а сеце, тIехьашкахьа юхаверзар, шоай дукхалах цецваьле, хьалхашкахьа хьожар. Тахан мара хайнадац ГIайте-гIалархошта шоаш мел дукха ба, тахан, мехках беха арабаьннача дийнахьа.
Из тоатол малх Iочубузаш мара хада а хаданзар.
Малх чубузаш арадаьлар тIеххьара кур. ТIаккха дIабахар бIу. Иштта бIаьр юхесацар.
Хийланена бIаргех хий даьлар, тIеххьарча сага букъ къайлабаьлча.
* * *
Ялхайтта шу хьалха моалой тIалетача хана, ах яьгаяр ГIайте-гIала. МоастагIа дIаваха кIир далале, керда гIишлонаш хьае болабелар бахархой. Торонаш цхьатара мичай. Къечар сихагIа а дир шоай боахамаш хьа: маIача наха саьргех дийца гомаж хьадир, кхалнаха ча теха топпар дIатIахьаьхар, тховнаш тIа эрз биллар. Эрза кхо тIоа буллар, шин тIоана юкъе кIай топпар а буллаш. Харсечо тIагIертта, торо йоацача наха гIо дайтар бIаьхийчарга, дIадожа шерч е говраш далийтар, боахама эшаш йола оатхалаш: диг, марс, бел, херх далийтар. Iа таккхал ялат дийкъар. Камоаршала ше дIахьийкхар Харсечо. КIира цкъа куразаш вIашагIтохар даь даьннар, деш латтар, динза дисар белгалдаккха. ГIишлон мекъалаш еш бола дай Лакхача ЦIагIа тIабехар, е говр хаьхке ше наIарга водар Харсе.
- Фу деш ва хьо? Шелал хьатIаеча ер дезалаш мича баха беза? Фу эшаш ва хьо? - Цу моча коа ваьсса водацар Харсе, Нуврах уллаш гали дар, меза улгаш, балажгаш, кхыдола, кегий берашта тоам бола, совгIаташ чудоахкаш. Къеча коа ше говра тIера Iовоссаше а берашка оалар:
- Хьадовдал, оалой, Вотена мархIалелхал. Тахан хIама диаьдий оаш? Фу диаьд оаш?
ТIаккха гали доастар. Цул тIехьа дора къамаьл боккхагIчарга. Дезала еча йоакхонна мела волчоа мIизг йора. Наха везавелар Харсе. «Воти», аьнна, цIи тиллар цох.
БIаьхийчар - шортта говраш, шерч, чулатта нах болчар - хенаш доардаш дир цIенош хьа. Цу моча цIеношка кIийленна ардакх Iотохар.
Шозза вIаштIардаь доладир цIенош. Орам тIа цхьанне хьадича, яхьебаьле, вокхар а, тхор тIера Iо а ийце, хьатIадора шоллагIа гIаларт.
Шедоа цIа вIаштIардаь, Iалаьмате хоза тоабаьбар Йоккхача КоанаIаргара урагIабода кхо орам. Дегаь кораш, корашка чакхсадоагIа бес-бесара кизгаш, егаь йIаьха ийченаш. Кхаь орамах ков ковнах хетта латтар. Цхьан орам тIа вокх орам тIа долха наькъаш картех хьекхалуш гIудалкх чакхъяллал мара дацар. Уж пхорагIа наькъалгаш дахка лаьттилгаш даьша хьахийцар, цхьан шера гIалийна йоагIача йоала мукъабаьхача.
Хоза баха хайшабар нах. ГIалий бIунча ваь чIоагIваь ГIожакх ший декхар дизза чакхдоаккхаш хилар. Кховзткъанелга дIакхаччалца мел вар бIул де декхарийла вир. Говр, довт, тур, гемакх, турс Iалашде декхарийла вар маIа мел вар. Торо йоацачарна из гIирс Iалашбе гIо дир кура тIарча наха а, гIалий ганзо а. Харсечо ший рема тIара бIаь говра хьа а лаьлла ГIожакхага дIаялар, эшаш болчарга кхачийта. Цох дика яхь гIеттар аьлашта юкъе: тIаха ды боацаш цаI кIант висаанзар ГIайте-гIалий тIа.
БIаьстий, аьхкий, гуйрана, нах Iалашонаш еш болча хана, аргI-аргIах цхьацца кура тIара кIантий вIашагIтохар тIема гIулакха. Iай беррига бIу вIашагIа а техе Iамараш дора. Йоачош чIоагIа мара ца хиларах кIираш арадоахар бIухоша, бокъонцахьа тIом болаш санна. Довтаца, кхыча герзаца хьакхаштабаьннабар кагийнах.
Малхбузехьарча гIапа кIалгIолла арадодаш лелар дар, дIа хьуна йисте кхаччалца.
Из деррига ше нахаца хьийга къа эрна дита дIаваха лайнзар-кх ГIожакха. Шийца гIалий чIир леха итт бIаьрча къоаставаьвар укхо, амма вокхарех а кIантий юхасайцар дIабаха ца тугаш - ши бIаь совгIа саг, кхы а.
ТIеххьара бахархой арабаьлча, довна кечам дIаболабир ГIожакха. Тахкархой бахийтар гаьнна моалой зе, ханнахьа хоам бергболаш. Ткъо саг вахийтар гIалий киркашкара ялат доаде, фатаген чудетташ. Цу кхаь йоккхагIча орама тIа цхьа цIа дитанзар, лохе коача доагор ца тохаш: фатаген, мехкдаьтта, машадаьтта, дулхадаьтта, хIара цIагIа паргIатта латташ дола. Орамашта юкъера пхорагIа наькъалгаш дIадикъар гаьнаш, йисса хIамаш вIашкатайса, зIанараш теха. ГIапа йоккхача коанаIарашкара кхоккха орам дIаболалуча цкъа мукха ча тессар гонга кхаччалца лакха, тIаккха тIагIолла, кечдаь латта, дакъа хенаш дахкар, тIий туллаш санна шолха дехка. Педаш дизза хьа а кхухьаш мехкдаьтта IотIадахийтар, кIал Iам отталца. Ше мел лаьрхIар кхоачашдир ГIожакха са тоссаш. Iуйкъе сигалара тIадамалгаш серса доладелар. УрагIа а хьежа, аьлар ГIожакха:
- Тахан ма эшацар-кх ер догIа. Цун дош дIахезача санна, «тIап», аьнна, сецар догIилг.
Ши бIаь кIант массагIа йола говраш ийца хьунагIа дIабахар. ГIожакх ший тIемхошца гIапа тIа ваьлар.
Iуйкъе этта дохк сихха дешар, малх хьалбоаллаше а, дIоахдала доладелар ди. ЙIоах ме лу даьттан, фатагена хьадж яьлар феца. Велакъажар даьлар ГIожакхага.
Малх гIушлакхе бийрзача баьхкар тахкархой, моалой боагIа, аьнна. ВорхI кIант йоккхача коанаIара юххе баьккхача кIоага чу дIалечкъар, соа йоалла кхера Iоакъа хьатIа а эза, цу кIоага чура дIадолалора лелар. ГIожакх ший тIемхошца вIовнаш тIа ваьлар.
Джебе ГIайте-гIалах царг йоаллаш вар, цудухьа лоIам бир цо, цхьаккха ца дувцаш гIала яккха, дийна мел долча хIаман фу хоададе. Ялхайтта шера цунна новкъосташа-тIемхоша тIехьайийтай из.
«Джебе» яхалга – «тIаьск» яхалга да моалой метта. Цкъа Субэдэй-бохтара хаьттар укханга: «Джебе, хьа тIаьск чакх ца доалаш турс хиннадий?» - «Дац», - аьннад вокхо. Вела а къажа аьннад Субедэй-бохтара: «ГIайте-гIалах кхийттача-м гIоалдаьлар хьа из».
Из дош бахьане, Бату-ханас бIу шин даькъах бекъаш, шийна бокъо йийхар цо, чIир лийха валлалца, укказахьа тIом бе. ГIорваьнна цIихезача тIемхочоа из мукъам белар Бату-хана.
Го тесса дIаайттар моалой. ГIаш боагIаш латтачарга хьежаш бар. Уж моалой есараш дар. ГIажамаши урсаши бе а дехка хьалха лахка лаьрхIа. ГIапашка гучахьа тIемхо воацаш цец а баьнна, тахкархой гаргга хьатIабаьхкар, кхы шоашта лакхера дов а ца даь коанаIаргашка бахар уж. ГIув болланза латтар. ДIатеттача шерра елаелар коанаIараш.
- Уж байддаб! ДIабахаб! Яьсса я гIала!
Тоатолах чухьийдар дошлой, ши-шийна фос яккха. ХIара бIаьрча бIаьхийча наьха боахамашкахьа лостабе гIертар ший тIемхой. ГIоарал дIадоладелар. Корах аракхувсаш хIамаш, михьаша язъяь латта говраш.
ВIовна тхов тIа латтача ГIожакха геж бир, «ткъанкI», аьнна, гIоарал деча моастагIех гIала хьалъйиззалца, тIаккха муIа лакхийтар. Моалошта из муIа хаза а хазанзар.
КIоага чу лечкъа багIа кIантий хьааралийлхар. Моалой бедар тIаювхаш, моалой герзаш дадаш бола уж, моастагIашта малашб ханзар, шоаш санна фос лехаш ба меттар.
Йоккхача коанаIарашкара хьалотаелар цIи, кхаь орамах цхьатарра. Садоалла хIама чакхдаргдоацаш цIера пен хьаэттар, гIалий чура арадолха наькъаш дIакъайла. ТIаккха цIи юкъе Iочуедар, цIенгара цIенга а йоалаш.
Ер фу дола-те, аьнна, моалой тохабалале, еррига гIала лотаелар, цIаста мо цIеча цIерах.
ВIовнашкара доагаш дола тIаьскаш дIаухар массе а оагIорахьа, Шоаш къахьегаш хьалдаь шоай боахамаш хьаллетадеш бар оалой кIантий, моастагIашка дIа ца кхачийта.
Орамашка доаллар низткъа хоалора кIура юкъе. Сизъяьнна, къаьхка, тIаьнашта увтташ, наха тIаетталора говраш. Бедар лотаенна, кIерамаш мо боагаш, удар нах. Йиш халаш унзара цIогIарч хьекхар цар. КIалхарабоваа никъ лехаш удар цаIаш, шоайла герз детташ вIашагIлеташ. ТIабахкарашка ладувгIаш саг вацар. Мадарра аьлча – туржаI!
Ше валлалца дицлургдац Джебена из ди. Цул тIехьа дуккха ха а яьнна, Бату -хана мукъа а валийта, булгарий ханах дIа а кхийтта лелаш, гIанахьа духьалъухаргда из ди.
ХIара бусса, вах-вахача тIехьаухаш, Джебеца тIом беш яр гIала. ГIало ше а йоагайора ший кхохкаеннача цIерах, гIало моастагIий а боагабира, къизача Iоажалца.
ВIаштIардаьча доагача цIеной алаша мотт хьекхар вIовний пенех, вIов йIоахелар, тоха са доацаш. Шишша уллув волаш леларашка гIолла араболабелар тIемхой, лакх-лакхерча гIалашкара бараш хьалхагIа болхаш. ВIовнаш лотае езаш яцар - уж шоаш лотаяла кечлуш яр.
МоцагIа, ялхайтта шу хьалха, ше лаьттача губелар ГIожакха бIу. Лакхера дIахьежача тIаьръюкъе мо гора гIала, гIала аьлча а - боккха кхуврч, дахча а, говраш а, нах а цхьан цIерах боагаш.
- АтагIа шахьар йиллай цар: чаьтараш, ворда-цIенош. Iанз доал цига а - белхаш, кхалнаха ши-шийна хьалдетташ, увзаеш мосаш йоахаш... – аьлар цхьан кIанта.
- Из дац Iанз, - аьлар ГIожакха, тоIаяъча цергашта юкъера, - Iанз хургда хIанз.
- Царна тIалата воал хьо? - хаьттар цецваьннача оалочо. - Кхалнахи, бераши, боккхий нахи ба цига, тIемхой боацаш а.
БIаргаш тIакъоарзадир оалочоа ГIожакха:
- Хьо кхайка баьхкабий уж? – ТIаккха тIемхошта тIа а вийрза, аьлар. - Аьттув болаш хуле берахи кхалсагахи лораделаш шоай герз.
Юстарча орамашкара кIалхарбаьннараш гIапа коанаIарах ара а лелхаш баь тIа вIашагIбетталуш латтар.
Цу ханна мичара боагIа а ца ховш, цар атагIа хи йистте йиллача шахьара тIабаьржар ГIожакха кIантий. Къиза болх байтар чIиро оалашка. Баьнна михьар мух мо гучалийлхар, из мух мо, дергдар даь баьлча, къайлалийлхар хьу яьннача довкъашта юкъе гIолла.
Уж дIабахачул тIехьагIа, наггахьа говрий когашта кIал ца нийсалуш дийна биса кхалнахи бераши корзагIбаьнна удаш лелар, цIийла когаш бетташ, гаргарчарга кхайкаш а тIехьа белхаш а. Доагаш латта чаьтараши ворда цIеноши дIадоадеш саг вацар, е, нийсса аьлча, дIадоаде онк долаш саг а висавацар. ХIама карах мел даргдар оалой довташа ваьрда уллар, шерра дийла бIаргаш наьха сигала урагIахьежаш. Цигара Iобосса къахетам бацар царна. Из болх хайна, оарц даьлча, оалой лар яйра, баха-баьнна моттиг йоацаш.
* * *
Цу бусса, хьунагIа юхасейца, салаьIар бIуво. Говрашта фуъ билла, шоашта хIама а кхаьлла, новкъа баьлар уж. Сатассале тIакхийра уж сеца латтача шоай кира.
ЦIера йисте ший кIий оттабаь тхьайса вагIа Харсе сомваьккхар ГIожакха:
- Воти, хьакхаьчад тхо.
- Фу дар цига?
- КIорига хьадувцаргда хьона, - аьлар ГIожакха.
КIориг Харсечун веший воI вар, гIаьххьа кхийна кIант. ГIожакх, Харсечун гIудалкха кIал машах а хьаьрча, дIавижар наб е.
- Дувцал, кIаьнк, фу дар цига? Цу Iовкъарал латтача яь чу кхийхка дулх да хьона. Балаж тIорме чу йоал. ХIама а кхоаллаш дувцал даь-вешийна ше долчча бесса.
- ХIама яъа меца вац со. Цхьа чами йIайха дилла маргья. Цига фу дар аьлча...
Сатассалца ваьгIар кIант Харсечоа ГIайте-гIалан тIеххьара ди дувцаш - из мишта яьгар, из мишта елар, цо мел моалой боабир.
КIанта из дувцаш, доккхий къурдаш деш вагIар Харсе-аьла, ГIайте-гIалий да. Цо доал даь гIала кхы яц. Охкаеннача басилгаш тIа гIолла тоатолгаш доладелар, уж къовла маганзар къонахчоа.
Сецца муIа лакхийта нах гIовттабир цо. Кир йолаелар дIахо, урхен тIехьа урхе йоаккхаш, лакха лоамаш долчахьа. Йийкха енача цу сайрана, зIилбухье, сиглен тховнах корта гIортабаь Бешлоам а гучабаьлар.
ДIакъеста баьлар нах, юстарча довкъашта юкъе ядача шахьарашка, пхьедашка, отарашка гаргара нах болча юхасувцаш. БIаргагуш яшаш латтар кир. Йист ца хулаш, дог лувцаш, кулг тIадехкаш воагIар Харсе.
Дирст мелъенна юхасецар цун говр, лайжжа цхьан оагIорахьа чувежар аьла. Нах тIабеттабелча, из са доахаш вацар. Харсе дог даьттIа веннавар.
Кир юхасецар. Бераши истийи белхаш бар. Амма укх араюккъе юха а сеца таьзет Iодилла аьттув бацар тIемах байдда болхача наьха. ГIожакха кхетадир хIанз укх наьха йоакхо ший яIан тIа ежалга. Дакъа, дезал багIача гIудалкха тIа дилла, кир йолаелийтар цо. Цу саррахьа ший ноанахой бахача пхьедагахьа дIачулестар Харсечун дезалаш, шоай бисача боахамца. Царца лоацца Iардика а йийца, кир дIахо йигар ГIожакха.
Кира хьалхаваьнна водар из. Нах, шоаш тIаэцача моттигашка Iергболаш, дIакъестар. Цхьабараш берашка, теIа моттигаш а лехаш, юха а сувцаш, толаш яха увттар.
- Вай мохк беций ер, - оалар цар.
Бисараш Магате тIаийцар Ачамаза-аьлас.
ТIеххьарча дийнахьа цхьа бIаь саг вар ераш, ГIожакх санна, дезалаш боацаш бисараш. Цар боахам, цар мел дисар царца дар – говраши, герзаши, чIири. Уж нах Тийрка Доккхача гечох дехьа а баьнна гIалгIай лоамашка кхаьчар, Хучбар волча.
_________________________
МАГАТЕ ГIОРТАМ БОАЛ
- Фу леладу Iа, ва Ачамаз-аьла? Массе оагIорахьара гIап хьа а йийла, жа мо чу ма лаьхкабий Iа нах? Оаха фу де деза? Тхо мича даха деза? Кастта ког Iооттабе меттиг юсаргьяц Магате. Тхо аьлий а дале, оаха аьннар отташ а дале, сиха гIап-наIараш дIа а къовла, ер яйдда яьхка хIамаш тетте Iоъара а яха. Iа из хьа ца дой...
- Фу хургда, Угаз, аз из хьа ца дой? - хаьттар Ачамаза, уйчен тIара лагIаш тIа гIолла Iолохе а волавенна. - Хургдар хьаалал сога. Со кхераве воалл-кх хьо!
Шийна тIехьашка лаьттача аьлий тоабанна юкъе юхачутеIар Угаз. Ачамаза оаз маьршача лар тIара яьнналга а хайна, ши-ший дар хьалхадаккха гIерташ цIогIарч хьекхар аьлаша:
- Тхона жоп хьада Iа! Хьо-м оаха хьалхаваьккха мара вацар. Юхаваккха а хала дац.
- Iовижача витац, Iохайнача витац, цу яйдда яьхкача наха, дехараш деш, кадараш деш. Фуд ер да?
- Шоай мохк дIакара а бахиита вайна ги баьхкаб. Вай хIана кхоаб уж?
- Оаха доалар воккхаргва хьо, гIалий чура ара а воаккхаргва хьо! Тхо малашд хаций хьона?
- Паьшк сенна лекх вай укханца. Токхавий Iочуэца!
Отар кIала доаллача Iера чура ара а лийлха, хьийдда баьхка, уйчен хьалхашка гIолла белаж белажах а гIортаяь хIаайттар Урхаза ларбой.
- Воти, - аьлар геттара лар тIара ваьнна чугIертача цхьан къаьнача аьланга ларбой тхьамадас, - кулгаш ма лестаде, герзага ма кхувда. Къамаьл хьай безам мелб де. Хьа багенца са гIулакх дац, эзделах ма дохаде вай.
«Гов-говва! - гов-говва!» - довкъашта гIолла корчаденна, талгIе теха, дIахо дIадахар зовне тата. «Гов-говва! Оарц дала! Оарц дала!»
- Малав из гон еттар? - цIогIарч техар аьлаша.
- Гон еттар гонча ва. Тоха аьннар со ва! - аьлар лакхера Iочу.