Кенин- Лопсан М.Б.
К 33 Читкен уруг: Роман.- Кызыл: Тываның ном үндүрер
чери, 2000.- 416 ар.
ISBN-5-7655-0132-X
Тываның улустуң чогаалчызы, эртемден М. Кенин- Лопсаның чаа романында өг- бүлези репрессияның коргунчуг чалгыынга таварышкан аныяк кыс уругнуң аар- берге салым- чолун уран-чечен тоожуп көргүскен.
Эрте шагдан өгбем-чурту
Экти бедик Мөңгүн-Тайгам!
Элеп, түрээн урууң мени
Эдектепкеш, чассыдып көр.
Курбустунуң ыдык чери
Бирги тоол. КӨК ДЭЭР
Ачам ызыгуурундан аңчы болгаш чугаакыр кижи чораан.Мен кара чажымдан тура ачамның төөгүлүг чугааларын болгаш кыска- кыска тоолдарын дыңнап өскен мен.
-Чер кырында чүү- даа тускай аттыг. Кижи бүрүзү тускай аттыг. Ыяш бүрүзү тускай аттыг. Чечек бүрүзү тускай аттыг. Аң бүрүзү тускай аттыг. Хем бүрүзү тускай аттыг. Хем бүрүзү тускай аттыг. Даг бүрүзү тускай аттыг. Кижи авалыг болур. Кижи адалыг болур. Кижи төрел ызыгуурлуг болур. Кижи амытанның бир кол чүвези ат болур- деп, ачамның чугаазын суглап чорааш, чаш дуңмаларымга даады чугаалап бээр чордум.
Мен үш харлыымда дыңнаан чүвемни утпас кижи болган- дыр мен. Ол та шын, та меге чүве, ол дугайын билбес мен. Авам ынча дээр чораан.
Авам хеймер кызын божуптарга, мен чаш дуңмаларым эдертип алгаш, сайлыг черге ойнаар апарган мен. Ачамның чугааларын оларга чугаалап бергеш, шымбай кижи апаар турдум. Бичии дуңмаларымга сан санадыр турган мен. Онга чедир сан санаар апарганым, ооң соонда чүске чедир, ооң соонда муңга чедир сан
санаарын улуг эртемим ол кылдыр угаар турдум. Авам, ачам, үш угбашкылар, дөрт алышкылар, шупту тос кижи озалааш өгге чурттап турган бис. Ачамның адын кым- бир кижи айтырган болза, дораан адаптар турдум. Авамның адын адаарындар коргар турдум. Дуңмаларым ойзур аттарын дыңналдыр адаар турдум. Оларның чогум аттарын адавас турдум. Шаандагы тывалар оол уруг, кыс уруг он үш хар четкиже ийи аттыг чораан. Ёзулуг адын даңзыга бижидер. Оюскан адын адап кыйгырар. Чаш уругнуң оюскан адын адаарга, азалар будулуп каар дижир, ынчангаш ооң куъду деспес дижир.
Адам- иемниң мал- маганын санап билир апарган мен. Ачам ийи аъттыг чораан. Адам- ием беш саар сарлыктыг. Бызаа молдургазы- биле катай он беш баш сарлыктыг, бир узер бугалыг. Чээрби баш хойлуг, үжен баш өшкүлүг чорааннар. Эрткен чазын бир бижээчи мал бажын бүрүткеп келген, ынчан чазыг кылган мен. Анай, хураган санын адай бергеш, авамга са кончуттурган мен. Ол олчаан ыыттавас апарган мен.
Сайга сайзанактап ойнаар бис. Дуңмаларым мээң аайымга кирип, янзы- бүрү өңнүг малдар кылып адаар турдум. Өг иштиниң хер- херексели кылдыр, калбак, шөйбек, дөрбелчин борбак даштарны дуңмаларым эккеп турду.
-Көк дээр!- дээнин дыңнадым.
Ачамның үнүн танып кагдым. Ынчан ачам ырак черге мунар аъдын суггарып чораан. Ачамның хүрең аъды кулактарын так кызыпкаш, сугну пактап турду. Сактырымга, боостаазын өрүлдүр борбак- борбак чүвелер тырлып чоктап турганзыг болду. ачам ырак чер баар дээнде, бир болза бир черже тарбаганнаар дээнде, хүрең аъдын мунар кижи. Ачам уругларын көргенде, бир- ле кайгамчык төөгүнү чугаалаар кижи. сактырга, ол боду бодунга бир- ле чүве чугаалаанзыг болур. Бир чамдыкта бир-ле ыяшка бир чүве чугаалап турганзыг болур, ол дээрге ачамның бистерни бодунче чоокшуладып алыр кажар аргазы чүве.
Ачавысты долганып келдивис. Саарыглар чулчураар. Бир талда сааскан чукуртунуп эдер. Өң- баазын сай даштары хүн караанга хувулгаазынэртинелер бооп чайыраңнаар. Дөргүннүң дөзүнде кырган дыт бажында бир каарган олурза- ла олурар.
-Көк дээрни көрүңер даан!- деп, ачам чугаалады.
Сактырымга, бир-ле дугаар чиңгир көк дээрни көрген ышкаш болган мен. Ооң мурнунда дээрни көрүп чорзумза-даа, чиңгир көк дээрниң онзагай чаражын билбейн чорааным ол ыйнаан. көк дээрде аяс хүн хүннеп турган. Көк дээрниң делгеминде изиг орандыва чанарынга белеткенген дуруяалар дээскиндир ужуп турду. Бир бичежек дуруяа, бажы тенээн чүве дег, өөрүнден ырадыр
ужа бээрге, бир улуг дуруяа демги ол кулугурну эш-өөрүнүң чыскаалынче киир сывырып эккээр. Сөөлзүредир билип каан мен. Улуг дуруяалар боттарының бо черге төрүттүнген оолдарын ырак черже ужуп чоруптарынга чаңчыктырып турганы ол чүвең иргин. Көк дээр. Чиңгир көк дээрде бөөлдендир ушкулаан дуруяалар кударанчыг бодалды хайныктырып келир турду.
- Кижиниң-даа салымы, куштуң-даа салымы бир дөмей, уругларым. Көк дээрде дескинип турар дуруяаларны топтап көрүңер даан. Бир дуруяа бир эштиг. Куш эжинден чарлырга, бүгү назынында эш тыппас чүве дижир. Бо дуруяаларның төрээн чурту бистиң күзээвис ол-дур. Бо дуруяалар кыштың соогун изиг оранга эрттиргеш, чазын чанып кээрлер. Кижи-даа төрээн чурттуг, куш-даа төрээн чурттуг. Кижи-даа төрел уктуг. Куш-даа төрел уктуг. Адам ызыгууру Хертек аймактың бурунгу дазылы болуп бо черге чурттаар силер.
Ачамның ол чугаазының алыс утказын ынчан хандыр билбес турган мен. Билир-ле чүвем ачам сугнуң өө даады озалааш турар. Оон ыңай бир билип алган чүвем болза, мен-даа шымбай өзүп келир. Хертек Уларның ажы-төлү бооп бо черге чурттаар. Мен база Хертек Агана бооп өзүп келир, ынчангаш адам-өгбем ат-сывын ол-ла хевээр эдилеп артар ужурлуг мен. Ылаңгыя оолдар адазының төрел адын ол-ла хевээр эдилеп чурттаар, тоң дора дээрге тос ада угу чедир ызыгуур салгаан адын эдилээр. Кыс уруглар адазының төрел адын ашааның аайы-биле солуп болур, ынчалза-даа күжүр ада-иезиниң адап берген адын бүгү назынында эдилеп чурттаар.
Ада-өгбениң чүс-чүс чылдарда сагып чораан ыдыктыг чаңчылын буза дүшкен чаңныкты ол-ла күзүн чаш назыным көре берген. Ада-өгбемниң ызыгуурун салгаар салым-чолду мээң чаш назынымдан ханныг холдар ол-ла күзүн боой тудупканнар. Төрел аймаамның угун уктап чурттаар байтык, төрел аймаамның когун дазылындан тура тыртып узуткаар халаптыг айыыл ол-ла күзүн мээң чаш назынымга таварышкан. Өгбелерим төрээн чурттун ээлеп чурттаар байтык, адам-ием өөнден үндүр силгидиптер бак салымга ол-ла күзүн таварышкан мен.
Ачам күжүрнү "япон шивишкин" деп нүгүлдээш, боолуг кижилер өгден үндүр сүре берген соонда, хамык чүве өскерилген. Сактырымга, чүгле көк дээр ол-ла хевээр арткан. "Чоннуң дайзыны" деп буруудаткаш, найысылал Кызыл чоогунда Агар-Элезинде боолап каан дижир. Авам күжүр болгаш оол, кыс дуңмаларым
улаануттан баргылаан. Хеймер кыс дуңмам аштан барган. Мен дириг арткан мен, ынчалза-даа хөөкүй адам-ием адап берген Агана деп адын өскертир, өгбелерим Хертек дээр төрел аймаан эдилеп болбас салым-чолга ьаварышкан мен. Буянныг кырганнарның өөнге киргеш, тынныг арткан мен. Он үш хар чеде берген боор мен, ол хиреде школага баар эргем казыттырган. "Контрнуң уруу", "дайзынның уруу" деп аттыг апарган мен.
Сактырымга, чүгле көк дээр өскерилбээн. Өөренир эрге чок, ашакка баар эрге чок, турум ажылдаар эрге чок, ада ызыгуурум бурун чуртунга чурттаар эрге чок салым-чолум дугайын кымга-даа чугаалавас бодаан кижи мен. Көк дээрде дуруяалар кударанчыг алгыржып турлар. Мен олардан дора мен бе?
Ачамның амы-тынын үскен коммунистиг магачыннарның ханныг үүлгедии келир үениң кижилеринге база катап турбазын дээш, өлүмге кызагдаткан салым-чолумну бодумга бодум чугааланган мен. Мээң ол кударанчыг чугаамны чүгле көк дээр дыңнап турган.
Көк дээр көрүп тур. Мен чүгле караам-билекөргенимни чугаалап олур мен. Мен чүгле кулаам-биле дыңнааным чугаалап ор мен. Мен чүгле бодумнуң хуу-салымымга таварышкан дошкун шаажылалды чугаалап ор мен.
Көк дээр, кударанчыг чугаамны дыңнап көргер.
Ийиги тоол. БООЛУГ КИЖИЛЕР
Салымым бак күжүр-дүр мен. Чаңгыс кончуг күзээр чүвем- келир үениң кижилери кара нүгүлдүң ханныг хилинчээн көрбес болзун. Адам-өгбем алыс чурту Мөңгүн-Тайгам девискээринге хензиг чаштар ада-иезинге эргеледип өзер болзун. Хензиг чаштар көрүп турда, төрээн адазын октуг-боолуг кижилер өөнден үндүр сүрбес болзун.
Ачай! Кайда чор сен, ачай? Кедергей аяс хүн турган. Чиңгир көк дээрниң сомазынга Биче-Мөңгүн-Тайганың меңгилиг бажы мөңгүннелип чыткан. Ачай! Ынчан сен семис тарбаганны союп ордуң. Авам пашта шайын чем киир саарып орган. Хеп-хенертен Хартыгажык ээре берди. Шериг хептерлиг, боолар чүктегилээн, хаваанда кызыл беш-адыр кадаан бөрттерлиг кижилер өөвүс чанынга доктаады.
-Тарбаганнап чоруткан дижик сен. чедип келдиң бе? Сени манагзааш, шаг болдувус. Бээр үнүп кел, ашак!- деп, узун хаайлыг, оң талакы чаагында кара меңниг кижи хөректени берди.
-Аъттан дүжүп, өгже киргеш, изиг шайдан ижип алыңар, даргалар- деп, ачам хүндүткеп чалай-дыр.
-Адың кымыл, ашак!- деп, сарыг сумказын эгин шавый астыпкан эрниң дастагар карактары үзер буга караанга дөмей апарган.
-Чогум адым Хертек Улар. Чоннуң шолалааны Улуг-Аңчы ийин- деп, ачамның чугаазын мөлдүк-калдык дыңнаам мен.
Оон ыңай чүнү-чүнү чугаалашканын орта ожааваан мен.
Алдын-сарала погоннарлыг кижилер өгже кирип келгеннер. Мага хандыр шайлап алганнар. Бир-ле сагыжымда артып калган чүве болза, далчыр карааның ак-ак черлеринде кызыл-кызыл дамырларлыг кижи ланчыы боозун адарынга белеткей тудуп алгаш, үнер эжик аксынга олурар болган. Чаагында кара меңниг кижи бирде ачамны, бирде авамны сыындыр байысаап, бижиттинип орар болган. Чизе- даңзы кылыр кижилер канчап октуг-боолуг келир апарган чоор деп элдепсинип турдум. Мал- маганның баш санын бүрүткеп алган соонда, өг иштин чиндий бердилер. Баштай ийи аптараны, дөрт барбаны, ачамның хүнезинниг таалыңын дүвүн дүңдере үжедилер. Адак соонда авамның сыртыын үжээр дей бээрге, шуугаазын үндү.
-Өгленирде алган сыртыым. Калгам ием даарап берген сыртыым. Кызыл-дустаан кижиниң берген белээн кымга-даа тудуспас мен. Уруг-дарыым сүлде-сүнезини сыртыымда кижи мен- деп, авам күжүр тыва сыртыын так кужактапты.
-Калчаарава!- депкеш, чаагында кара меңниг кижи авамның кадаң холдарындан дартагар сыртакты ушта соптарга, авам доңгая дүштү.
Оон ыңай чүү-чүү болганын эки билбес мен. Боолуг кижилерниң бистиң өөвүске кайыын келгенин билбес мен. Боолуг кижилергеачамны тудуп алыр эргени кым бергенин база билбес мен. Бистиң өөвүске боолуг кижилерниң үүлгедип турган араатанзыг чоруун кым-даа көрбээн, чүге дээрге ынчан Хараачыгай күзегге чаңгыс өг турган бис. Бо халапты көрүп турган авам-даа, дуңмаларым-даа база коданчы ыдывыс Хартыгажык-даа дириг артпаан, чүгле эрги хонаш артып калган.
Бир көөрүмге, боолуг кижилер ачамның холун хүлээш, даады тарбаганнаарда мунар хүрең аъдынга мундуртупту.
-Өскүс анай-даа чишке чиир эргеңер чок!- деп хөректенгеш, далчыр карактыг кижи ачамның аъдының узун-дынындан чедип алды.
Уругларым!-деп чугаалап бар чорда, далчыр карактыг кижи дорзук боозун сарыг садаандан уштуп эккелди.
Ачавыстын биске чүнү чугаалаар дээни шак ынчаар үзүлдү.
-Чоруур!- деп, чаагында кара меңниг кижи дужаады.
-Уругларым адазын салыңар!- деп, авам күжүр чаннып чалбарды.
Бир көөрүмге, авам күжүр ачамның мунган аъдының узун-дынындан сегирип алган болду. Актыг, шынныг ашаанга болушкан авам чүрээ шак ол душта чүүден-даа кортпаан, ынчангаш боолуг кижилерже кызыл хол шурай бергени ол.
-Дайзыннар!- деп алгырыпкаш, далчыр карактыг кижи дорзук боозун көк дээрже шиглей чазырадыр аткылапты.
Та кортканындан чүве, та балыгланганындан чүве, ававыс барып ушкан. Боолуг кижилер каттырышты.
Далчыр карактыг кижи ачамның аъдын чедип алгаш, мурнай чорупту. Чаагында кара меңниг кижи ачамның мунган аъдының соондан сүре чортуп чоруй барды. Ачавыс ырак чер баарда, ыдывыс дүүревес турган. Ыт чүве эндевес дижир. Бо удаада Хартыгажык хамыкты мурнай билген хире болган. Кара элдеп чүве, Хартыгажык ээрерин соксаткаш, коданынче аксаңгырлап келди. Бир холун сый аттырыпкан болду.
Ававыс, дуңмаларым база бир холундан хан төктүп турар Хартыгажык ачавыстың соондан көрүп-ле тур бис. Бистиң күзээвисти Хараачыгай дээр. Бистиң күскү хонажывыстан Биче-Мөңгүн-Тайганың меңгилиг бажы хүн караанга чайыналып турган. Бистиң кызыл эл баарынга сайзанактап ойнаар черивис бар. Ол кызыл элде хараачыгайлар турлаа бар, ынчангаш ол хонашты Хараачыгай дээр. Боолуг кижилер бистиң ойнаар кызыл эливис дужунга дужааштыр келдилер. Кара-кара хараачыгайлар ачавыстың бажының кырында эрге-чассыг дескингилеп, кээргенчигалгызын алгыржып турганнар. Ачамның хараачыгай дугайында кыска тоолун ынчан сактып турдум. Кара баштыг кижиге хайыралыг мен деп хараачыгай даңгыраан куш хаанынга берген, ынчангаштол шагдан бээр хайыралыг кижизин хараачыгай эргеледип чассылар, ээртенип дескинер болган.
Ачамның мунган аъдының узун-дынын чедип чораан кижиниң аъды бак чаңныг турган боор, хеп-хенертен ол кижиниң аңдарлып барып дүшкенин көрүп кагдым. Ачамга болчур дээш, боолуг кижиниң чаңы бак аъдын бир хараачыгай хойзупкан хире. Ланчыы даажы дыңналды. Аъдындан аңдарылган кижи ланчыызын чүктеп алгаш, кончуг дүрген аъдын мунупту. Ыржым барды. Ачамның барааны баалык ажыр көзүлбейн барды.
Авам өгге кирип келгеш, кавайда чаш уруун эмзире берди. Мен дуңмаларым эдертип алгаш, чээргеннеп чоруптум. Даады бисти эдерер Хартыгажык өг чанында чыдып калды. Бичии болгаш-ла ханныг холун чылгаан ышкаш болду. Чаш чоруур шаанда кижи чүвени көрүксээр болгай. Боолуг кижиниң аъттан
аңдарылган черинге келдивис. Мойнун үзе аттырыпкан бир хараачыгай орук кыдыында чыдыр. Бажы чок, ол хиреде буттары дырбаңайнып чыдар өлүг хараачыгайны көрүп кааш, дүрген-не дезипкен мен. Дуңмаларым менден чыда калбааннар.
Хараачыгайлар турлаа кызыл элдиң баарындан тал будуктарын кургаглап чыып алгаш, өөвүске чанып келген бис.
Ававыс ыытавас болган.
Хеймер кыс дуңмавыс эмин эрттир ыглап турар болду.
Идегел. Кижи амытанның идегели. Ачавыс чедип келир деп идегеп турган мен, мелегейим ол-дур ийин. Бир эскерип каан чүвем Хартыгажык орай кежээ, даңгаар эртен ыяңгылыг кылдыр улуп ээрер апарган. Өгнүң эр ээзин сагынгаш, улуп ээрер апарган ыт чүве-дир, ону хандыр билбес турган мен. Өгнүң эр ээзиниң амы-тынынга халаптыг айыыл келгенин билгеш, мунгараанындан улуп ээрер апарган ыт чүве, ону база угаап шыдавас турган мен.
-Ачаңар чедип келир!-деп, ававыс бисти алаактырып коор.
Оон ыңай ававыс чүве чугаалавас апарган. Чугаакыр ававыстың чүнүң ужундан ыытавас апарганын билбес мен. Авамның чугаазынга бүзүрээш, дуңмаларымэдертип алгаш, ачавыстың барааны көзүлбейн барган баалыкка хүннүң келир турдум. Ол баалык кырында хензиг оваа бар. Ук шаанда ол черге улуг оваа турган дижир. Хувискаалчы коммунистер ол овааны бускаш, тыва кижилерниң оран ээзинге чүдүүр чүдүлгезин шыңгыы хоруп каан дижир.
Идегел. Хоозун идегел. Ачавысты боолуг кижилер тудуп апарган хүнден эгелээш, ачамның эргим үнүн-даа дыңнавас салымныг болган мен. Ачамны тудуп алган боолуг кижилерниң адын-сывын-даа билбес мен. Ачамдан сөс-даа, чагаа-даа келбээн. Ачамның кандыг черде кара-бажыңда чыдарын-даа билбес мен. Ачамның өлүг, дириин-даа билбес апарган мен.
Даң адар. Хүн үнер. Оваалыг баалык кырынга ачавысты манап турар бис. Дуңмаларым холдарындан чедип алгаш, көк дээрниң черде тудушкан сомазынче барааннап-ла турар мен. Ачамның кел чыдар барааны караамга черле көзүлбес болур.
-Оруктан чайлаңар! Бичии кижилер орук аксынга турбас чоор. Мында чүнү манап тур силер?-деп, эрткен-дүшкен чорумалдар бистерден ынчан айтырар чүве.
Ачавысты манап тур бис- деп, харыылаар мен.
Дуңмаларым үнүп дыңнааш, мени долганып кээрлер. Чорумалдар бистен ырап чоруптарлар.
Идегел. Хоозун идегел. Чаңгыс өг. Өскүссүрээн чаштар. Кара салым.
Ачамны боолуг кижилер тудуп аппарган соонда база бир
эскерип кааным күзег чурт Хараачыгайның кырынга дуруяаларның дүне-даа дескинип турары чүве. Дүне када дүлгээзинниг эткен дуруяалар үнүн дыңнааш, ававыс ыглай бээр апарган, оон ам бисти көрүп кааш, көңгүс анаа тооннуг апаар. Бистер дораан удуй бээр бис. Ававыстың ишкиртинип ыглаанындан база каттап оттуп кээр бис, оон ам ававыс база ылым-чылым баар.
Чырык хүндүс көк дээрде дуруяалар дескинип, уян үннүг эдип турда, мен ону дыка кайгаар мен. Дуңмаларымга дуруяаларны санаттырарымга, четче санай албас болдулар. Изиг оранче чанар куштар чазын катап чедип кээрин шору угаап турган мен. Боолуг кижилерге сүрдүрген төрээн адам кажан чанып кээрин эге билбес турдум.
Ачам кажан өөнге чедип келир ирги?
Үшкү тоол. ХЕЙМЕР ДУҢМАМНЫҢ БҮРҮЛГЕНИ
"Контрнуң өө", "Контрнуң ажы-төлү", "Контрнуң кадайы", "Контрнуң төрели" деп сөстер дыңналган соонда, кады ойнаар эш-өөрүвүс бистен хояр апарган. Бистерни сарыг-хамчык-биле бир дөмей көөр апарганнар. Ачамның болгаш авамның таныш-көрүштери байтык, чоок төрелдери безин өөвүске кирбес апарган.
Хеймер дуңмам ынчан төрүттүнге-ле, беш ай ажып турган. Ававыс дашкаар үнгеш, ачамны боолуг кижилер сүрүп апарган орук уунче көрүп алгаш, ишкиртиннип ыглап турганын эскерип каан мен. Чанынга маңнап кээримге, авам бажымны суйбап-суйбап, тейимден чыттап кагды. Авам ыглаваан кижи-дир деп бодааш, дуңмаларым чанынга маңнап келдим. Кавайда кыс дуңмамның ыглаары кедергей. Канчаар-даа кайгаарымга, ыглаары дам баар. Чүнүң уржуундан кыс дуңмам салгадып турарын билбес турган мен. Дуңмаларым база мөөгейни бергилээн.
-Авай!-деп, багайтыр алгырдым.
-Эмиглерим ышкан-деп чоруй, авам кирип келди.
-Канчап?-деп, диттип айтырган мен.
Сактырымга, авамдан бир-ле дугаар чүве айтырганым ол болган. Ыя аразында авам мени ужамче часкаптар боор деп база сести берген мен.
-Боолуг кижилер ачаңарны хүлээш, аалдан үндүр сүре бээрге, кончуг корткан кижи мен. Ол олчаан эмиим сүдү тыртылган.
-Эмзир авай!-депкен мен.
Мелегейим ол ыйнаан.
-Аштааш, ыгдап турар уруг-дур. Чүү кончуг салымы бак
төл боор,-дигеш, ааткыышта кавайны дүжүргеш, ыяңгылыг өпейлей берди.
Кавайда чаш дуңмамның ыглаары дам барды. Бир-бир бодаарга, ачазын кыйгырып турганзыг. Ававысты долганы бердивис.
-Анчыг кылынмаңар, кулугурлар. Дашкаар үнгүлеңер. Кижи кел чор бе? Оруктан доскуулдаңар-диди.
Холдарывыстан четтинчип алгаш, өгден үнүп келдивис. Дуңмавыстың ыглаары намдап бар чор. Бистен ачавыстың аалдан үнген оруунуң кыдыынга оруп алгаш, борбак тейже шиглей көрүп тур бис. Бистиң чанывыска кым-даа келбеди.
Одунуң ээзи ойлаан өгге аза безин кирбес дижир. Авам сугга кым-даа кирбестээн. Озалааш өг уламскүссүреп калган. караңгылап келген. Өгже кирип келдивис. Кыс дуңмавыс кавайда чыдар, ыглаары соксаан, ол хиреде ававыс инек саарынче далашпас, бажы халая берген олурар.
-Инек кирип келди, авай. Мен дуңмам чанынга олурайн- депкен мен.
-От өжүрүп болбас. Кургаг ыяштан киирип кел, уруум!-диди.
Бир кужак ыяшты киирип эккелдим. Оттуг кезекти чүшкүрүпкеш, кара тал дазылын суп кагдым. Кызаа-доңнар тараалаштыр чашкаанналы бергилээш, эстигилеп кагды. Авам бистерни от чанынче чагдатпас чораан. Ам чүге мени мени айбылаар апарганыл, оттуг кезек чүшкүртүп орарыл? Авам чүге чаш уруглуг кавайдан адырылбас апарганыл? Одарындан кирип келген инектерни чүге сагбас апарганыл? Чүвениң ужур-мажырын билбес апарган мен. Оон ыңай чүү-чүү болганын билбес мен. Ачамның аскыр негейин эжингеш, дуңмаларым-биле удуп чыдып алган мен. Ававыс кавайда чаш уруун өпейлевишаан, олуруп калган. Бистер удуп чыдып аарывыска, ававыс ишкирнип ыглай бээр апарган. Ынчан бир аңдарлы бээримге, авам үнү чиде берген.
Даң аткан. Оттуп келдим. Авам кавайда чаш уруун кужактавышаан олур. Кыс дуңмамның удуп чыдары ол деп бодаан мен. Чиктиг чүве база бар. Авам эртежик тургаш, одун кыпсыр, шайын хайындырар чаңныг кижи. Оттуг кезектер хып чыдар, ол хиреде шай хайындырбаан. Дуңмаларым оттурар дээримге, авам ынатпады.
-Дашкаар үнем, уруум. Орук уунче көрем-диди.
Өгден үне халааш, ачамның чоруткан оруунуң уундува көрүп тур мен. Баалык артындан кижи барааны көзүлдү. Бажында ак аржыылдыг, даянгыыштыг кижи орук белдиринде кезек тургаш, өөвүсче шиглей базыпты.
-Чадаг кижи кел чор, авай!-деп амырай берген мен.
-Ыдың ай де. Холуң чай- деп, авам шыңгыызы кончуг болду.
Дашкаар үнүп кээримге, Хартыгажык демги кижи-биле кожалаштыр базып, өрү шурагылааш, эктинге сегелин салгылаар болду.
-Улуг-Аңчының өө бо бе?-диди.
-Авамның өө-дидим.
-Ачаң хүннү мурнай турар кижи болгай, ам кыраан-дыр аа. Чаш өзер. Назын кырыыр.
-Ачам өгге хонмаан-дидим.
-Чаш ажы-төлүн, алган кадайын каапкаш, кайнаар барган кулугур боор. Таптыг чугаалажып көрейн-дигеш, өгже кире берди.
Даштыгаа туруп калдым.
-Сол-менди хонган бе?-деп, Дакпай-оол акыйның үнү үндү.
Авамның ишкиртиннип ыглааны дыңналды.
-Чүү болганыл?-деп, Дакпай акый кайгай берди.
Авам чүнү-даа чугалавады.
-Кулааң канчап кадый берди?-деп, Дакпый акый кайгай берди.
-Чаш уруум одунмас апарды-дигеш, авам сураг барды.
Тенек кижи мээң бодалым-дыр ийин. Мен база хеймер кыс дуңмам удуп чыдар деп бодаан мен. Чаш уругнуң чөргээ кургаг болза, удуур дижир. Дуңмам уруг кавайында удуп чыдар деп шын-на сеткилим-биле бодап турган мен.
-Эмииң сүдү кандыгыл?-деп, Дакпай акый айтырды.
Ол акыйның угааны сээдең-даа болза, чаш уругнуң чыргап удуурун болгаш аакталып ыглаарын тергиин билир кижи болган.
-Өөм ээзин боолуг кижилер тудуп апаарга, эмиим сүдү тыртыла берген,-депкеш, авам харлыга берген ышкаш болду.
-Эмискиктеп көрдүң бе, дуңмам?-деп, Дакпай акый чымчак үннүг чугаалады.
-Эмискик эммес, чүгле авазының эмиин эмер амытан болган. Боолуг кижилерден корткаш, эмиим сүдү боолган-диди.
-Аштаан бүрлү берген төл-дүр, салымы ындыг болган-дыр. Чырык чер кырында чүү-даа чүве тускай салымныг. Эң угааныг болур төл бичиизинде бүрлүр. Эң угааныг болур төл элээди чорааш, амызындан чарлыр. Эң угааныг болур кижи кыска назынныг болур дижир. Сээң бо кызың араатан мөзүлүг кижилерниң хайындан бүрүлген төл-дүр. Мен ол идегеттерни көрзүмзе шуптузунуң молдуруун сый долгаар мен. Бистиң бо өртемчейде ханныг халап келген, ындыг оранга сээң бо кызың чурттавас
дээш, шара чаштан бүрүлген-дир. Өршээ хайыракан! Хөөкүйнүң салымын-депкеш, Дакпай акыйның ыыды чиде берди.
Канчап черле кавайда чаш дуңмамны чайгавас кижи боор мен деп бодал угаанымга кирип келгеш, ол-ла дораан арлы берген. Бир кезек даштыгаа харлыгып тур мен. Ачамны сагындым. Үнүм үнмес апарган.
Өгже кирип келдим. Кыс дуңмамны кавайындан ужулгаш, ак энчек-биле ораап каан чыдыр. Дакпай акый авамдыва чолдак даңзазын сунуп, сарыг салын суйбап тудуп, шаңгыр карактарын чүгүртү көргүлээр болду. Улуг улустуң чугаазы чүве. дакпай акый бичиизинде албыстаан кижи дижир. Доңгактарның Кайгал хам деп дээрлерден хамнаан хам хамнап тургаш, дакпай акыйны албыстаткан албысты сывыртап чоруткаш, аалдың артында дедир аастыг кара куйже киир ойладыпкаш, аксын калбак даш-биле так дуглап каан. дакпай акый мөрүнге чоруп чоруур кижи болган. Күзүн, чазын аарыы кирип келир, ынчан аалдар кезип чоруптар кижи дижир. Мен миннип кээримге, Дакпай акый ачам сугга даады келир, ачам-биле хүннү бадыр, даңны атсыр чугаалажыр, кончуг өңнүктер. Хирезин бодаарымга, Дакпай каый ачам-биле ужуражыр дээш келген болгу дег. Оон ыңай ол акыйның авам-биле чүнү-чүнү чугаалашканын билбес мен.
Хараган дөзүнге чажырып каар, акый. Черже дыка ханылаткаш канчаар-деп, авам чугаалаар чораан.
-Өөрлүг амытан-дыр. Эрги кыштаг черге ойнадып каар-дыр, бурун улустуң чаңы ындыг болгай-деп, Дакпай акый чугаалады.
Бодуңар болгаап көрүңер-деп, авам аайынга кирди.
-Дакпай акый ак энчекте ораап каан дуңмавысты оң талакы колдуунга колдуктап алгаш, шаттар эдээнде эрги кыштагже штглей базыпты.
Өг иштинге ийи кыс, дөрт оол, шупту алды алышкы арткан бис. Ававыс чааскаан. Ачавыс сураг барган. Дакпай акый бүрүлген дуңмавысты ойнадып чоруткан.
-Хөөкүйнүң бажын хүн ажар чүкче көрүндүр салгаш, кыдыын долгандыр чиг арбай чажып кагдым-деп, Дакай акый авамга чугаалады.
Ол акыйны авам хөлчок хүндүлеп, ашкарып-чемгерер болган. Оларның чугаазындан билип алганым болза, Дакпай акый Чөөн-Хемчиктиң Хөндергей чурттуг. Ачам-биле Өвүрнүң Дус-Дагга дус хап тургаш танышкан бооп турар. Бо келирде Хөндергейден чадаг базып үнгеш, Бора-Шай четкеш, Саглы таварааш, Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүренге чедип келген. Тарбаган эъдин күзел хандыр чип аар бодаан.