-Школага хүлээп алыр ирги бе?-деп, азыраан адам чөгенди.
Өгге солуннар кээрге, азыраан адам боду номчуур кижи, ынчангаш мени база солун, чагаа кыйгырарынга шымбай өөредип каан, ол хиреде чүве бижип билбес турдум. Ачамның чугаазында тыва сөстерден аңгы, кадагааты сөстер бо-ла дыңналыр, оларны кончуг тода адаар турган. Ол-ла даштыккы сөстерни сымыранып чоруур мен, шынын сөглээрге, алыс утказын кайын билир ийик мен.
-Тур, уруум. Шай сооду-деп, кырган ием чассыңнады эргелетти.
Тура халааш, өг чанында кара сугга чунуп каапкаш, кирип келдим. Шайлап алдым. Өшкү, хой саарынга белеткенип, ыяш хууң сегирип алдым. Даштын ыт ээре берди. Ачам үне болду. Азыраткан адам-иемниң болгаш Улуг-Мөңгүн-Тайга, Биче-Мөңгүн-Тайга чонунуң кончуг хүндүлээри кырган халдып келди. Олар ынчан ак хавактыг доруг аъдын баглаашка баглап кагды. Улуг кижилер өгже кире берди. Эртен эрте бистиң өөвүске халдып келген кижиниң адын-сывывн кара чажымдан дыңнаан болгаш билир мен. Иргит Дондук оглу Коңгар дээр. Бистиң черниң чону оларның адын дорт адавас, хүндүлеп ойзур, Улуг-Хам, Ак-Баштыг хам, Холурааш дижирлер.
Улуг-Хамны көрүп кааш, ачамның оларның дугайында чугаалап чораан төөгүлүг чугааларын дораан сактып келдим. Конгур-Хам кончуг аныяанда Хомду дайынынга киришкен. Ынчан
ол чээрби беш хар турган дижир. Чогум каш харлыын билбес мен. Улу чылдыг кижи дээр чораан. Улуг-Хам ада ызыыгуурундан тура Дээр уктуг хам дижир. Улуг-Хам илби-шиди кызыдып каан изиг хаарыылды чылгаптар, иштиндиве боо-биле боолаттырыптар, улустуң черде каапкан чүвелерин дүжүр хамнаптар, чарын салыр, хуваанак салыр, ижинниг аваларны чиигедип божудар чымчак холдуг тудугжу, янзы-бүрү эмнерни боду кылып алыр хам дээр чораан.
Кижи тыны алыр кижи деп, авамның оларның дугайында бир чугаазын база сактып келдим. Бир катап авамның улуг оглу ижин иштинге чорда, ол хамны ачам хооп эккелген. Ол хам доораларны берген үренни чыдынынче киир суйбапкан дижир чүве. Ол оол дуңмамны Улуг-Хам божутканын караам-биле көрген мен. Мен буянныг хамны дораан таныдым. Олар мени танываан ышкаш болду.
Улуг улустуң чугаазын кончуг дыңнаксар кижи мен. Ам канчаар, улуг кижилер өгге чугаалажып, шайлап олурда, биче назылыг кижилер оларның чоогунга турбас болгай. Кажарлапкан мен. Өг чанынга өшкү, хойну саап тургаш, улуг кижилерниң чугаазының чүгле чаңгызын дыңнаан мен. Ол мындыг хөктүг чүве.
-Уруувустуң хар-назынын билбейн тур бис-деп, авам чугаалады.
Уруувус Улу чылында төрүттүнген-деп, ачам аяар чугаалады.
-Аа! Сактып ор мен. Мээң оглум Успун-Доржу тос-тостуң соогунда думчуун сыктырган. Ол болза Күске чыл чүве. Чаа төрениң чыл санаар ёзузунда болза, 1924 чылдың төнчүзү чүве. Улу чылы дээрге 1928 чыл болгу дег-деп, Улуг-Хам чугаалаар болду.
Шимээн барды. Улуг кижилер таакпылажып, шөлээн шайлап олурлар. Холурааш хам бистиң өөвүске келгеш, чүгле ховар чүвелер айтырар, сүмележир, дугуржур кижи чораан. Бодунуң бодалын чүгле ачамга илередир болгаш кижи-ле болганга бүзүревес апарган дээр. Кырганнарның солун чугаазын дыңнаар дээш, кара өжегээр өг чанынга сааным саап тур мен.
-Бистиң бо уруувустуң келир үези кандыг болур ирги? Хуваанактан салып берип көрүңерем-деп, ачам чалбарып диледи.
-Хуваанак, чарын салырын хораан чүве болгай-диди.
-Өске-башка кижи эвес силер-деп, ачам чугаалады.
-Сылдыс төлгезин салып көрейн-диди.
База катап шимээн барды. Хирезин бодаарымга, Холурааш
хам хуваанаан сала берди. Кедергей ыржым. Чүгле оттуг кезек дазыраар.
Улуг-Хам чугаалап эгеледи.
-Урууңар Улу чылдыг кижи-дир. Арай ажынчак боор. Улу дужаалдыг кижилерге безин удур туржу бээр-дир. Урууңарга чүвениң шынын чугаалаар кижи ховар болур. Кончуг берге салымныг төл-дүр. Дүне-даа, хүндүс-даа тамчык көрбес бүдүштүг төл-дүр. Күске Чылан, Мечи, Дагаа чылын төрүттүнген кижилер-биле харылзажыр болза, чоруу чогунгур төл-дүр. Хаван, Хой, Аът, Пар, Улу чылдыг кижилер-биле бодамчалыг болур төл-дүр. Ыт чылдыг кижилер-биле чоруу чогувас амытан-дыр. Алыс хандыр чугаалаар болза, назынның үш эргилдезин үзе чурттаары берге төл-дүр. Хөөкүйнүң салымы ындыг төл-дүр. Идегел база бар-дыр. Бо уругнуң назынның үш дугаар эргилдезинде Ыт чылды ажып эртер чүве болза, узун-назылыг төл-дүр.
-Ол кайы чыл ирги?-деп, ачам айтырды.
-Ол болган болза 1946 база 1958 чылдар иргиң эңер.
-Өршээ, хайыракан!-деп, авам чалбарып кагды.
-Кортпаңар. Кортпаңар. Мээң бо төлгемге бүзүрээш чоор силер. Бо дээрге хувискаалчы кижилерниң хоруп кааны чүве-дир. Эрги шагның куурумчу төлгези ышкажыл. Бо чыл Тоолай чылы-дыр, урууңар школага кирерин-не кирер кижи-дир. Хөөкүйнүң эртем чедип аар оруун дозар кижилер бар хире-дир. Ча-чаа. Мээң чугаамга бүзүрээн бир-даа чок. Улу чылдыг уруг-дур, 1953 чылда- Чылан чылды эртип аары берге төл-дүр. Өршээзин!-деп, Улуг-Хам чугаазын доосту.
Мелегейим ол-дур. Ол хамның чугаазын дыңнааш, баштай сүртеп турдум, ооң соонда кижи каткызы келир болду. Чаагай бодалдар сагыжымны сергедип келген. Школага баар мен. Өөренир мен. Кады ойнаар өөрлүг болур мен. Эртем чедип алыр мен. Башкы болур мен. Бо-ла Биче-Мөңгүн-Тайга баарында Кызыл-Хаяга доктаар мен, башкылап ажылдаар мен. Өглүг-баштыг болур мен. Оолдарлыг болур мен, олар төрээн адамның изин истээрлер. Кыстарлыг болур мен, олар төрээн авамның изин истээрлер. Баштайгы шалыңны алгаш, азыраан адам-иемге белек садып бээр мен. Азыраан адамга таакпы, хөйлең, сапык идиктер садып бээр мен. Азыраан иемге шай, хөнек, шаажаң садып бээр мен. Аас-кежиин көөр салым чол меңээ турар.
Кырганнар каттырышты.
Мээң сагыжым ажый берген.
Төлгечи хам Холурааш, мээң чурттап эртер оруум азыраткан адам-иемге айтып берген. Оларның төлгези шын болурун меге болурун салым-чолум шала чоорту көргүзүптер.
Хертек Сүрүңмаа уруу Өшкү деп ат-биле школага кирген күзүм бүгү назынымда уттундурбас. Мөген-Бүренниң эге чада щколазы. Чаңгыс эр башкы. Чүс ажыг сургуулдар. Алдан ажыг оолдар. Дөртен ажыг уруглар. Башкының адын Монгуш Шактар дээр. Азыраан адам-биле таныш кижи чораан. Чөөн-Хемчик районнуң Хөндерней сумузу чурттуг кижи дээр. Кызылга башкының түр сургуулун азы курузун дооскаш, Биче-Мөңгүн-Тайгага башкылап келген дижир. Солун номчуткан. Дазырадып каапкан мен. Утказын айтырды. Билбээн мен. Мээң бодалым болза дүрген номчаан кижи шыырак болгу дег. Чаржынчыым ол ыйнаан.
-Урууңар ийи дугаар класска баар. Солун номчуп билир кижи-дир. Бир ай болгаш, кээп турар силер-деп, школа башкызы ачамга чугаалады.
Ол та чүм ыйнаан, ачамның холундан так туттунупкаш, ыглай берген мен. Азыраан ием өөң сактып кээримге, дүрген-не чаныксаам кээр.
-Болгаан. Сенден биче уруглар безин өөренип турар ышкажыл. Эки кызып өөрен, уруум. Дуңмалары көрүп турда, улуг кыс апарган кижи ыглавас чоор. Эртем-билигниң эмдик аъдын эзертеп мунар, уруум!-деп, азыраан адам мени көгүдүп сургааш, школага артырып каан.
Бир ай хире болдум. Бир эртен Шактар башкы мээң адымны кызыл самбырага бижип кагды. Эки чурумнуг, эки өөренир болгаш аалындыва чанаттавас сургуул оолдарның, уругларның аттары бар болгулаан. Кара самбыра, кызыл самбыра школаның эң көскү черинге- эжик аксынга турган.
Бир хүн шугум чыскаалы болган. Эң узун кижи шууштур чыскаалган сургуулдарның бажынга туруп аар, эң чолдак кижи адаанга туруп аар чүве чораан. Шынап-ла, шугум ышкаш, саң дорт чыскаалыр. Ынчан бистер ийи каът кылдыр чыскаалган боор бис. Кыс уругларның бажынга мен турган мен. Башкы сургуулдарын ончалаан. Он беш оол, чеди кыс дургуннаан болган. Чурумнуг сургуулдарны башкы шаңнады. Мени орус чогаалчы Александр Сергеевич Пушкинниң "Капитан уруу" деп ному-биле шаңнады. Амыраарымны канчаар ону! Өрү шурап турдум.
* * *
Холурааш хам хенертен келгеш, хенертен чоруй барган. Азыраан адам-ием ол хамга эмин эрттир бүзүрээр кырганнар болган. Мен ол дүне дыка таалап удаан мен.
Дүш.
Кара элдептиг дүш.
Удуп чыткаш бир-ле суурга чеде берген мен. Бодумнуң бодалым болза азыраан адам-ием чанымдан ыравас, оларның чанынга чурттаар, оларга дузалажыр. Бир миннп келиримге, ак тоннуг, ак бөрттүг турар мен. Сактырымга, холумда бир-ле чүве тудуп алган мен. Кержек хаайлыг, оттук хаайлыг, улуг хаайлыг танывазым кижи мени ажылга киирип алган болгаш эмнер аттарын айтып берип турар. Сактырымга, эмнелге чери, чүге дээрге думчуумга эмнер чыды кээп турар, орун кырында бир аарыг кадай база чыдар.
Дүш.
Элдептиг дүш. Ыт чылын төрүттүнген, ол болза 1922 чылда төрүттүнген чылан карактыг Чылан-Карак деп кижи бистиң эмнелге черинге кээп турар апарган. Ол эмнелгеде ажылдап турар кижилерниң намдарын хынап турар, дыка чиктиг болгаш харын-даа тоолзуг. Та чүм ыйнаан, Холурааш хамның мээң салым-чолумну хуваанактап төлгелээнин база катап сакатып келдим. Чылан чылын төрүттүнген кижи бо уругнуң чажыт дайзыны болур диген хам чүве. Оон ыңай назынның үш үезин эртип аарын ол хам база чугаалап олурган. Он үш хар, ол дээрге назынның баштайгы үези. Чээрби беш хар-назынның ийи дугаар эргилдези эртип турары ол. 37 харга чедир дээрге кижи назынның үш дугаар эргилдезин эртип турары ол дижир. Мен черле канчап үжен чеди хар четпес кижи мен, ол хам мегелеп турган боор, дүжүмде ынчаар бодандым.
Чылан.
Шокар чылан.
Чылан карактыг Чылан-Карак, ыт чылдыг кижи мени боосталай берди. Тыныжым кыскалааш, оттуп келдим. Өгде чыдар мен.
Тоску тоол. ШКОЛАДАН ҮНДҮРТКЕНИМ
Уруглар дазылгазы аңгы турган. Чазып ор мен. Уруглар чурттар бир борбак бажың турган. Кежээниң-не чаг лаа кыпсып алгаш, "Капитан уруун" эгезинден эгелээш сөөлгү арнынга чедир шээжи билир апарган мен. Черле ынчаш чүве доктаадырым кончуг. Азыраан адам Сүрүңмааның узун тоолун чаңгыс дыңнааш, ол олчаан сактып аар турган мен.
-Өшкү, сени келир чылын Кызыл-Мажалык бадырар мен. Барыын-Хемчик кожууннуң төвүнге чедирер мен. Улаштыр өөренир сен. Өөренир чүвеге сундулуг дуңмай-дыр сен. Бир ай ажыр өөренгеш, эге чада школазын дооскан хире-дир сен. Мурнай үнген кулакты соңнай үнген мыйыс эртер болгай. Сен кедизинде
баргаш, менден артык эртем-билиглиг боор сен-деп, Шактар башкы мактаар чорду.
Башкымның хей-аът киирген сөзүн дыңнааш, улам-улам номчуттунар апарган мен, чүге дээрге санның болгаш тыва дылдың онаалгаларын класстан үнмейн чыткаш-ла, күүседип кааптар мен. Ойнаар болгаш номчуттунар шаг-үем хүннүң-не бар турган, ынчангаш бир чамдыкта идик-хеви орлуп, өөк-маагы үстү берген дуңмаларымга дузалажып, даараныр турдум. Улаштыр өөренир, сан башкызы болур мен деп бодал чай кадында-ла сагыжымга кирип келир апарган.
Бир катап Мөген-Бүрен сумузунуң аревэчи аныяктарының нам кежигүннериниң база идекпейлиг кижилериниң каттышкан хуралы болган. Бистиң школага даңны атсы хуралдааннар. Сөөлзүредир билип каан мен. Ол дүшкүүрлүг хуралга "Шын" болгаш"Хостуг арат" солуннарга парлаттынгылаан ТАР-ның Онза ажык судунуң шииткен доктаалын номчуп танышкан. Революстуг серемчилелди дыңзыдарын чугаалашкан. Арат чоннуң өжээнниг дайзыннары контрреволюстуг Данчай, Чурмит-Дажы, Хемчик-оол, Суңгар-оол, Бириңлей, Лопсаң сугларны адып шииткенинден бээр бир чыо болган дижирлер. Оон ыңай Мөген-Бүрен сумуда контрреволюстуг идегеттерниң ажы-төлү, ха-дуңмазы бар болза, оларның когун үзер, дазылындан тура тыртып узуткаар деп дугурушкан.
Дал дүъш. Повар акый туң этси берди. Туң эдерге, доп-дораан үне халааш, турар черлеринге туруптарын башкы шагда-ла айтып берген. Мен тура халааш, турар черимге туруп алдым. База катап шугум чыскаалы болду. Чүнү-ле чугаалаар ирги деп манагзынып тур мен.
Мөген-Бүрен сумузунуң баштаңчы даргалары-биле кады Шактар башкы мурнувуска кылаштап келди.
-Ачаң ады кым ийик?-диди.
-Хертек Сүрүң-дидим.
-Аваң ады кым ийик?-диди.
-Хертек Хоюг-дидим.
-Адың кымыл?-диди.
-Хертек Өшкү-дидим.
Мөген-Бүрен сумузунуң удуртукчу даргалары аразында бир-ле чүве үрүңейнчип сымырашты. Бирде Шактар башкыдыва, бирде менче хыйыртап көргүлээр. Ол даргаларның аажылап турарын кадыг-шириини дээрге үскүлешкен сарлык бугаларынга дөмей. Башкымны көөрүмге, чудаан молдургажык ышкаш, ал-бодумну сактырымга, чуртта калган аскак анай дег болдум. Бир болгаш ийи класстың өөреникчилери аңгадап турган.
-Үстүү-Ыйматы чурттуг Хертек Сүрүңнү болаа кавыда
кым танывас боор. Ажы-төлү шагда улгаткылаан, өглүг-баштыг болгай. Сүрүң биле Хоюг канчап чээрби харлыг апарган болдулар. Мегелеп тур сен. Кымның угу дээрзин билир мен. Сен болза контрнуң уруу-дур сен. Сээң адаңны дээди хемчег-биле шииткен. Сээң адаң боолаттырып каан. Сээң адаң япон дайынзырак идегеттерниң шивишкини. Бо турган аңчылыг-буянныг Мөңгүн-Тайганы япон каргыстарга садыптар деп турган. Сээң адаң дээрге арат чоннуң дайзыны идегет-тир. Ачаң адын чоп чажырган сен? Сени бээр кым эккелгенил? Кым сени школада киирип кааныл? Кыс уруг чүве мегелеп чораанын кым дыңнааныл? Хостуг эргелиг араттарның ажы-төлүнүң аразынга сээң бир хонукта безин турар эргең чок-деп, нам үүрүнүң даргазы Доңгак Долдаш чыккыладыр болду.
-Аңчы Сүрүңнүң уруу мен-депкен мен.
-Сээң чүве чугаалаар эргең чок. Сенден кым-даа дуза дилевес. Сен болза чаа тудар чуртталганы тудар кижилерниң эртем-билиг чедип аарынга шаптык чедирер бугу-дур сен. Эш Шактар! Контр сидиин школага кым эккелген чүвел, таптыг харыылап тур-деп, Доңгак Долдаш күткүдү.
-Ачам эккелген-депкен болган мен.
Чүве чугаалавас деп тургаш, сөс эдипкен болган мен.
-Сеңээ кым сөс берген чүвел? Бо кончуг кулугурнуң аксын сарыг кидис-биле бөөшкүннеп кагза! Эш Шактар! Чүү дидим? Ижин-кара чокка чугаалап тур-дигеш, Доңгак Долдаш сарыг булгаар сумказын суйбагылааш, карактарын чидиди көргүледи.
-Тергиин өөренир уруг-деп чоруй, Шактар башкы харлыга берди.
Ол даргалар башкының борбак бажыңындан үнүп келгенин девин көрген кижи мен. Дугуржуп алган чүвезин ол башкы чыскаалган сургуулдар мурнунга туруп алгаш, уттуп алган хире. Чок-ла болза мени кээргээш, бижип алган дужаалын номчуурундан дидинмээн болгу дег. Башкымның эриннери бырлаңайнып турган, ону таан утпас мен. Хамык сургуулдар даргаларже көрүнмейн, чүгле мени кайгааш турупканнар. Ыржым болгаш коргунчуг.
-Демин бижип алган дужаалды номчувут. Дүргедеп көр, эш Шактар!-деп Доңгак Долдаш туразында чаңнаар болду.
-Өшкү дээрге сургуулдарның тергиини-депкеш, Шактар башкының үнү читкеш, холдары сириңейни беоди.
Сактырымга, карааның чажы бүлдеңейни бергензиг.
Долдаш дарга үзе кирди:
- Кежегези черде сөөртүннүп турар уругну школадан хөөглеп үндүрер. Бо уруг аңгы дайзынының уруу, арат чоннуң өжээнниг дайзыннының уруу-дур, боолаттырып шииткен шивишкин иде-
геттиң сыскындызы-дыр. Чоннуң дайзынының когун үзе узуткаар сорулгалыг бис. Дайзынның дазылын тура тыртып тургаш, көктүг-шыктыг Тыва чуртундан арыглаар сорулгалыг бис. Чоннуң дайзынының алган кадайы, ажы-төлү болгаш ха-дуңмалары бистиң аравыска турбас ужурлуг. Бо турган кежегези черде дөжелип турар уруг бо хүнден эгелээш Мөген-Бүрен школазындан үндүрткен. Кады бижээн дужаалывыс ужур-утказы шак-ла ындыг ийик бе?
- Өшкү! - депкеш, Шактар башкы улуг тынды.
- Чүнүң ужурундан ол башкы мээң адым адааш, мөгүдеп турганын ынчан кайын билир ийик мен. Өөреникчизинге башкызы ынакшып болур бе? Билбес мен. Шактар башкы меңээ бир-ле бодалдыг турган боор деп ам-даа каразып чоруур мен. Өөредилге чылы төнзүн, кады сургуулдап чоруур бис деп чугаазы база бар турган, оозун бодаарга, меңээ черле сагыштыг турган. Билир-ле чүвем менден үш хар улуг турган башкы чүве. Ынчан он чеди харлыг турган мен. Хайыраан чалыы назынымны! Сакты-дыр мен. Ол үеде Мөген-Бүрен школазынга Шактар башкы-биле чажыт оолдар база турган. Үениң байдалы ындыг турган чүве ыйнаан.
- Айтырыг бар бе? - деп, Долдаш Доңгак хүлүмзүрдү.
- Кайнаар баар кижи мен? - депкен мен.
- Кайыын келчик сен, ынаар чоруй бар - диди.
- Орайтаан-дыр. Хонуп ап болур бе? - дидим.
- Школа девискээринге чаңгыс шак-даа турар эргең чок-деп, Долдаш Доңгак күчүүргеп кагды.
Чыскаалган сургуулдар тарай берген. Мээң чанымче кым-даа чагдавады. Мени кым-даа кел диведи. Кааң хүндүс сагыжым караңгылап келген. Долдаш баштаан даргалар баглагылап каан аъттарынче базып чоруптулар. Үстүү-Ыйматыга чедир үжен ажыг километр. Дүне када канчап ынаар баарыл? Бөрүлерге таварышса, халап болгай. Дүрген-не Хоюг авам, Сүрүң адам өөндүве чоруксай берген мен. Бо турган чырык өртемчейде ол кырганнардан артык эргим болгаш эриг баарлыг кижилер чок ышкаш сагындырып келген. Артып калган күш-хүнезинимни, шары чонаа дөжээмни кааапкан мен. Башкымның меңээ хайырлааны "Капитан уруу" деп номун хойлап алган мен. Эжим-өөрүм эңдерик, ынчалза-даа мени кээргээр кижи чок болган. Школа-интернат улуг, ынчалза-даа чаңгыс хондур хоргадаптар черим чок болган.
Казанак бажың азыынга чаштынып тур мен. Дамчыыр чугаа ёзугаар бүрүн эргелиг кижи дээр, чогум ады-сывы Доңгак аъттыг өөрүнден чарылгаш, Шактар башкының чанынга халдып келди. База-ла чыккыладыр чугаалай берди:
- Сагындырып тур мен. Бо болза хостуг эргелиг араттарның ажы-төлү чыглыр чер-дир. Бо школага моон соңгаар чаңгыс-даа контр оглу, контр уруу туруп болбас эвеспе. Сагындырып тур мен. Нам кежигүннери, аравэ кежигүннери база башкы кижи аңгының дайзыннарын актыг кижилерден ылгап билир херек. Дем мээң барааным көргеш, ыңай болган кижини таныыр силер бе? Танывас силер? Ол болза Иргит Коңгур деп хам чүве. Ам адын будап чоруур. Улуг-Хам деп ат дыңназыңза, ол хам деп билиңер. Дыңнап көрүңер, башкы. Холурааш деп ат дыңназыңза, база ол хам деп билиңер. Ол хамның оглу бар. Ону база билип ал. Адын уттуптум. Сактып келдим. Успун-Доржу дээр, ол база школага турар, чурттаар, өөренир эргези чок, чүге дээрге хам кижиниң оглу болгай. Феодал идегеттерниң, бай ызыгууртаннарның, лама, хам чорааннарның ажы-төлү бир дөмей. Оларның школага кээп өөренир эргези чок. Оон ыңай билип алыр херек. Силер болза бо черниң көскү караа, дыыңгыр кулаа болур ужурлуг силер. Сактып келдим. Кошкул-хөреңгизин хавыртып чораан база эргезин казыттырып чораан кижилерниң ажы-төлү бо ыдыктыг черниң чоогунга чоокшулап болбас. Ызыгуурлуг хам чораан дээш Иргит Коңгур хөреңгизин база хавыртып чораандан аңгыда, хоойлу ёзугаар аар үндүтке база онааттырып чораан болдур ийин. Политиктиг серемчилелди кошкадып болбас-дээш, Долдаш дарга аъдының аскын шеле соккаш, кызыл сөөскен кымчызы-биле саарынче дарс кылдыр каккаш, өөрүнүң соонче челзип чорупту.
Башкы ойнап турган сургуулдарынче чорупту.
Мен бажың азыында хоруп тур мен.
Онгу тоол. КҮШТЭЭШКИН
Бакка бак улажыр дижир.
Мен школадан үндүртүпкеш, оон ырап чоруур хөңнүм чок турган. Дүне када эш-өөрүм уруглар аразынга чаштып хонар мен. Хүндүс улус караанга көстүрүнден коргар турдум.
"Уруглар аразында контрнуң уруу чаштып турар"
Шак ындыг чугаа кулаамга дыңналып келген. Мээң хайымдан кады хонуп турган уругларым школадан үндүр хөөгледир болза, окта болбас деп бодал бир хүн сагыжымга кирип келген. Та чүүден чүве, мен база олардан дескелеп турар мен.
Өөрениксээрим кедергей. Өөрүм оолдар, кыстар номчуурунга арай хирелиг. Мен олардан дээре номчуур, ынчангаш олар кежээниң-не
мени боттарынче хаара тудар, бергедээн чүвелерин номчуттуруп алыр. Оларның онаалгаларын чүгүртү көрүп тургаш, улаштыр өөренир бодап турдум.
"Ачам чүге япон шивишкин апарганыл?" - деп, бодум бодумга ындыг айтырыг салыр мен. Чогум ол японнар чурту кайдаазын ынчан эге билбес турдум. Японнар кандыг дылга чугаалажыр дээрзин ынчан билбес мен. Бир эвес японнар япон дылга чугаалажыр чүве болза, мээң ачам канчап япон шивишкин болур чүвел?
Хүн.
Мени школадан үндүрген хүн бүгү назынымда кара хүн бооп артар. Үем-чергем эш-өөрүмден кажан-кезээде чарылган кара хүн бооп турар. Баштай ийи класс доозар мен. Ооң соонда чеди класс доозар мен. Ооң соонда хоорайже сургуулдап аъттаныр мен. Мээң бо өндүр-чаагай бодалдарым чүгле чаңгыс хүн кара чер алдындыва кире берген.
Хүн.
Дээрде хүн.
Чиңгир көк дээрде хүн хүннеп турда, мени школадан чүге үндүргенил?
"Школадан дургуннап болбас уруум,!" Ол болза азыраан адам Хертек Сүрүңнүң меңээ чагаан чагыы болгай.
Школага бир ай тургаш, дыка угаан кирген мен. Мени азыраан адам-иемниң сеткилин черле хомудатпас деп бодай берген мен. Бир эвес хүнезиним төне берзе, школадан дургуннавас деп бодап алган мен. Бир ай болгаш-ла, азыраан адам күш-хүнезиним эккеп берип турар болган. Улуг кижиниң чугаазын тооп дыңнаар деп чүвени кара чажымдан дыңнап келген мен.
Элдеп чүве. Школадан дургуннай бээр оолдарны, уругларны база көргүледим. Олар күш-хүнезини төнмээнде, дургуннай бээр турдулар, ооң чылдагааны билдинмес. Бир чамдык назын чеде берген уругларны ашакка бээр дигеш, ада-иелери кара өш-биле өске кижилерге. дургуннадып ап турган. Ынчан бир дугаар, ийи дугаар класстарга сес хардан он тос харга чедир назылыг оолдар, уруглар өөренип тургулаан.
Хөктүг чүвелер база бооп тургулаан. Мээң чанымга кожа чыдар бир уруг турган. Ооң хары он тос дижир чораан. Өөренири хирелиг. Ол уруг мени кончуг карактаар турган. Бир дүне ол угбамның хойнунче бир оол кирген дижир чораан. Ол чүнү канчанганын билбээн мен, чүге дээрге удуй бергеш, белен одунмас кижи мен. Угбамның адын адавас мен.
"Дүне киргиннээр оолдар бар" - деп чугаа база тывылган. Мен ол чугааны хоозун чүве кылдыр бодаар турдум.
Мени карактап турган угбамны школадан үндүрүпкен, ооң соонда мен база школадан ыраар бодай берген мен. Хүндүс чоруурундан сестир турдум, сактырымга, чүдек болгаш ыянчыг кыннып келген. Шөлээн үе келирин база дүне дүжерин манай берген мен. Кол-ла бодалым болза мээң багай намдарым-биле холбашкаш, актыг өөрүм школадан үндүртпезин дээн сагыжым чүве. Шыны херек, школадан, өөрүмден чарлыр хөңнүм чок турган.
Ажып бар чыдар хүннүң херелдери Биче-Мөңгүн-Тайганың меңгилиг бажын чайынналдыр шонуп бар чорда, Үстүү-Ыйматыже шиглей базып чорупкан мен. Эки кижиниң салымы хүн-биле холбаалыг дижир. Бак кижиниң салымы дүн-биле холбаалыг дижир. Бак кижиниң салымы дүн-биле холбаалыг дижир. Контрнуң уруу деп атка кирген хүнден эгелээш, салым-чолум кара дүнге дөмей апарган.
Школадан кылаштааш, беш хире километр чорумда, башкы сылдыс үнүп келди. Чаным-биле аргамчы сөөрткен аът маңнап эрти. Элээн ырай бергеш, тура дүштү. Оъттавас. Келген уунче көрүп турар. Чоокшулап келгеш, аргамчының ужундан сегирип аарымга, хииктелип хойгаш, ушта соп алгаш барды. Ол аъттың маңнап келген уунче көрүп турарымга, чүве барааны көзүлбес. Үстүү-Ыйматы кайы сен дээш, базып чоруп кагдым. Оруум уунда бөрүлер улужа берди. Арным изиш диген. Дедир-ле школаже шиглей үлдүртүптүм. Дүне када мени кым көөрүл, уруглар аразынга хонуп алгаш, даң бажында чоруптар бодадым.
Башкының борбак бажыңының соңгазы чырып тур. Хенертен ийи оол оруум доскаш, аштаан улудуруктар дег, мени сегирип алды. Бирээзи аксымны адыжы-биле дуй тудупту. Олар мени бүдүү кедегзинип турганын кайын билир ийик мен. Бир-ле казанак иштинче киир сөөртү бердилер.
- Алгырар болзуңза, боскуң одура кезиптер мен - деп, бирээзи чидиг бижек бизин эрнимге дегзип туру.
Үнүнден таныдым. Школаның оттулар ыяжын белеткежип турган Аңгырбан болду.
- Бисти сөглээр болзуңза, чырык хүн алдынга чурттавас сен - деп, база бирээзи хөректенди.
Үнүнден таныдым. Уруглар бажыңындан соңгазын буза шаап турган Межерген болду.
- Акыларым! Өскүс-чаңгыс кижи-дир мен. Меңээ хол дегбейн көрүңер. Дуңмаңар ышкаш дуңмаңар-дыр мен, мени өршээп көрүңер- деп чаннып-чашпып мөгүдедим.
- Бистер дээрге хостуг аскырлар бис. Сен дээрге контр уруу кызырак сен - диген соонда ийи араатан мени чазарлай берген.
Чүвүрүм баа дилиндек баг чүве. Шивейликтир баглап алган кижи мен. Чежип чадап кааш, бижек-биле үзе кезипкеннер.
Аңгырбан биле Межерген даңны атсы мени удутпааннар. Кончуг араатаннар мени күштеп-күштеп, ээн казанак иштинге каапканнар. Бир миннип кээримге, хензиг тигден хүн чырыы дээп турар. Казанак ооргазында хөм хап халаңайнып турар. Сактып келдим. Шуурган-чоткан өөвүстү тиккен черинден хоора шааптарга, авам-биле кады хонган казанаам болду. Хөөкүй авамның ынчан-на азып кааны хөм хап халаңайнып тур. Ааржылыг хөм хап. Авам күжүр мени хойгарып алгаш, мойнумдан так кужактап чыткаш, улуг уйгузун удуй берген казанаа дээрзин танып кагдым.