Дөрткү тоол. АДАМ-ИЕМ ХӨРЕНГИЗИН ХАВЫРГАНЫ
Бакка бак улажыр дижир.
Бак салымга таварышкан бис. Күзег чурт Хараачыгайга чаңгыс өг арткан бис. Кожавыс аалдар шагда-ла кыштаглап көшкүлээн. Дакпай акый чуду-каразынга кире бергеш, авам өөн кыштагже көжүргенин таан утпас мен. Ол кыштагны Кызыл-Хая дээр, Биче-Мөңгүн-Тайганың чиге баарында, дөңгелик чер кырында бузулган овааның артынчызы көстүп чыдар.
Бакка бак улажыр дижир.
Та кайыын келген халап чүве, улааннутай берген бис. Оол уругларга ол улаанут кончуг аар болган. Баштай улуг оол дуңмам чок апарды. Ол дуңмамны Дакпай акый бир черге ажаап каан. Үш хонганда биче оол дуңмам чок апарган. Дакпай акый ол дуңмамны база бир черге ажаап каан. Дакпай акый өгге келгеш, чүве чугаалавас, чүгле таакпылаар апарган. Бир өг иштинге кады төрээн ийи кыс уруг база үжелээ дириг арткан бис. Коргунчуг. Кударанчыг. Биске кым-даа келбестээн.
Бир эртен кыс дуңмам орундан турбайн барды. Авамның үнү читкен.
Удуп чыдар уруунуң чанында олурза-даа, олурар болган. Авам ыглавас-даа, чүве-даа чугаалавас. Авам туруп кылаштавас-даа. Сөөлзүредир билип каан мен. Авам шагда-ла улаанутаан, оозун бистен чажырып турган. Авам сээдең кижи ышкаш апарган. Мен база алаагып турар апарган мен.
-Бо өгге чурттавас дээн төл-дүр. Ам канчаар, ужурдан эрткен чүве бар эвес. Бо чаш амытанны ойнаксаан черинге апарып каайн-дигеш, бүрлү берген кыс дуңмамны эттеп каан те кежи-биле ораап алгаш, Дакпай акый өгден чорупкан.
-Хаттан ыжык хая баарында хөөкүйнү ойнадып кагдым-деп, Дакпй акый авамче мунгаргайы кончуг көрүндү.
Авам чүнү-даа чугаалавады. Чаңгыс өгге авам-биле дың иелээ артып калган бис. Оон ыңай чүү-чүү болганын сагынмас-тыр мен. Авам база улаанутаан. Мен база улаанутаан.
-Ма, иживит. Карааң шимгеш, пактавыт, кулугур!-деп, Дакпай акый мени чассытты.
-Ишпес мен- дидим.
-Бир аяк сүт, кызым. Че, пактавыт-диди.
Улуг кижиниң аайындан эртпес дижир. Ижипкен мен. Сүт эвес болган. Шай база эвес болган. Чындыраарып чыдыр мен.
-Ма, ижиаит-деп, Дакпай акый авамга бир аяк сунду.
-Суксаарымны-деп, авам ынча диди.
Суксаан кижиниң ижер чүвези соок сүт болгай. Иживит-диди.
Авам база бир аяк соок чүвени пактапты.
Дакпый акыйның биске берип турган чүвези серге ханы болган, ол дугайын сөөлзүредир билип каан мен. Октуг-боолуг кижилерниң чаңгыс анай-даа тыны үзүп болбас деп каан дужаалын чүгле Дакпай акый тоовааны ол бооп турар. Авамның кортканы ол ыйнаан, мооң мурнунда Дакпай акый өшкү дөгергеш, ооң ханын улаануттаан уругларга ижиртир дээрге, көңгүс ынатпаан.
Үш хонгаш, авам сегий берди. Беш хонгаш, мен сегий бердим. Серге ханы ишкеш, улаануттаан өлбейн барган бис. Кылаштаарымга, чодам чилии саргыыр, шаам төнер. Кулаамга чок апаргылаан оол, кыс дуңмаларым үнери тода-тода дыңналыр, ол хиреде арны-бажы көзүлбес. Сагыжымда бир-ле черде аът даваны доң черни сиртиледир тепкен ышкаш, ол хиреде ачамның барааны көзүлбес. Авам-биле иелээ бир өг иштинге арткан бис.
-"Ачам дириг!"-деп бодааш, дээрже шиглей көөрүмге, Биче-Мөңгүн-Тайга чоргаар көстүр болду. Адам- иемниң чүдүп чораан ыдыктыг тайгазы. Адам-иемниң дагып чорааны буянныг ораны.
-"Ачам чедип келир!"-депсеткилим сергедир бодапкаш, делгем девискээрже көрүптеримге, дөстевиргей чеде буза шаптырган эрги овааның ора-сомазы көзүлдү. адам-өгбемниң шаг шаандан бээр дагып чораан оваазы бир-ле кударанчыг бодалды хайныктырды.
Ачам турган болза, Үстүү-Ыйматыже кыштаглап көже бээр турган бис. Аңныг-меңниг черге кышты кыштадыр аңнап кыштаар турган. Бистер дээрге аң эъди чип амыраар турган бис. Элдеп чүве чүл дээрге, бистиң кожаларывыс чораан аалдар тус-тус кыштагларынче көшкүлей бергилээн. Авамнвң өө Хараачыгай күзегге туруп калган.Сактырымга бисти долгандыр турар даглар, тейлер, шөлдер шуптузу сыр өске көстүр болган.
Дакпай акый эвес болза, авам өө турган черинге турар. Ачамның кончуг өңнүү Дакпай акый авамның өөн чаа черге көжүрүп эккелген. Ол черни Кызыл-Хая дээр. Бо черге авам тайбың кыштаар деп бодап турдум. Кожа-хелбээ чурттап чораан аалдар бот-боттарынга кончуг дузалажыр чаңчылдыг чораан, ынчаарга бо күзүн авамның өөн күзег чурттан кыштаг чуртче чүге көжүрүшпээнил, ооң алыс чылдагаанын угаап билбес турдум. Дакпай акый кончуг дидим кижи деп, чугаалаан. Ол хиреде ол акый “оваа”, “хам”, “лама”, “дагылга”, “куда”, “дой”, “шагаа”
деп сөстерни дыңналдыр адаарындан кончуг коргар дигенин ында-хаая сактыр турган мен.
-Ажы-төлүң чаш-тыр. Аарыг-аржыкка таварышкан-дыр сен. Ашааң бир чер чораан-дыр. Ол келгижеге дээр мал-маганың карактажып тургай мен аан. Хырным тодуг болза, каяа-даа чоруур кижи мен. мени ыялаар болза, каяа-даа доктаавас кижи мен. Сээң өөңнү азалардан камгалап шыдаар мен. Сээң мал-маганыңны аштаан бөрүлерден камгалап шыдаар мен. Уруг-дарыыңны дымаа-ханаадан чайладып шыдаар мен-деп, Дакпай акый чугаалаан.
Ол та чүм ыйнаан, Дакпай акыйны каигаланыр күш кылдыр бодай берген мен. Ол акый-биле холбашкан чүвелерни чаш назыным бир онзагай болгаш бир кайгамчык чүве кылдыр сактып арткан.
"Эр ээзи чок өг, чалгыны чок кушка дөмей" дижир.
Эрги шагның бо үлегер сөзү база катап сагыжымга кире хонуп келгеш, ол-ло дораан эсти берген. Ачам турган болза, Үстүү-Ыйматыда эрги кыштагга кыштаар турган бис деп чаржынчыг бодал база катап сагыжымга кирип келгеш, Биче-Мөңгүн-Тайганың бажын ажыр ужуп чоруй барды. Долдаш дарганың хөректенген үнү дыңналза-даа, чүгле Дакпай акыйның элдеп-эзин аажы-чаңын сактып келген мен.
Дакпай акый дүне када өгге хонмас чаңныг кижи чораан. Инек кажаазының кырынга хонар, даңны атсыр сылдыстар-биле чугаалажыр. Айже көргеш, база бир чүве чугаалаар. Шолбанче көргеш, база бир чүве чугаалаар. Чеди-Хаанче көргеш, чажыт чагыгларын сымыраныр. Бир чамдыкта сери кырынга хонар. Ында база бир чылдагаан бар. Сери кырынга хонгаш, эртенги хүн-биле чугаалажыр чаңныг. Дакпай акый хүнче көрүп тейлээр, хүнге чүдүүр, хүнге чалбарыыр. Бир эртен дашкаар үнүп кээримге, Дакпай акый хүнге мынча деп чалбарып турар болду:
-Алдын хүнүм! Кырган өңнүүм Улуг-Аңчыны бээрледип көрүңер. Чүү дидир силер? Бо дээрге шолазы-дыр. Оларның чогум ады Хертек Улар болдур ийин эңер. Дамчыыр дыңнаарымга, Улуг-Аңчы аңнап чоруткаш, ол олчаан читкен дижир. Улуг-Аңчы черле читпес. Улуг-Аңчы черле аспас. Улуг-Аңчы ажы-төлүн кагбас, алган кадайын кагбас, аал-чуртун кагбас, мал-маганын кагбас, эжин-өөрүн кагбас. Чырык хүнүм! Улуг-Аңчыны тып берип көрүңерем. Күс боорга-ла, аңчы өңнүүм өөнге кээр кижи мен. База катап хоочун өңнүүм өөнге кээримге, чугаакыр өңнүүм чок болду. От ээзи дуңмай ашааның кайнаар барганын билбес болду. Алдын хүнүм! Улуг-Аңчының турар чериниң айтып берип көрүңер, мен ынаар четкеш, эргим эжимни бээр боже чүктеп эккээйн!
Бакка бак улажыр дижир.
Бир хүн хөреңги хавырар кижилер шапкылажып келгилээн. Ачавысты боолуг кижилер өөнден үндүр сүре берген соонда, бистиң салым-чолувуска бак чүве улаштыр-улаштыр таваржып турар апарган. Ынчан чаш турган болгаш чүвени чүгле дыңнаар, чүвени чүгле көөр турган мен. Кандыг чүвениң канчап болуп турарын айтырар харыым чок турган. Кара чажымдан тоолдар дыңнап өскен болгаш, кымның чүнү чугаалаанын чаңгыс дыңнааш, ол олчаан утпас мен.
Хамык чүвениң хартаачызы Доңгак Долдаш дарга бооп турар. Ол дарга ынчан нам үүрүнүң даргазы турган. Япон шивишкиннерниң Мөңгүр-Тайга ынчаар тыптып келгенин Долдаш дарга боду баштай билген, караа-биле көрген болгаш япон шивишкинненри тудуп хоругдаарынга ал боду идекпейлиг киржипкижи болган. Мен чазып турар чадавас мен, ынчалзажок Долдаш дарганың бөлүк кижилер мурнунга мынча дээнин чаңгыс дыңнааш, ол олчаан бүгү назынымда сактып чоруур болган мен.
Донгак Долдаш дарга мынча дээн:
-"Арат чоннарның дайзыннары феодао-теократтыг, контрреволюстуг Данчай, Чурмин-Дажы сугларның бөлүү-биле болгаш артынчызы-биле кам- хайыра чок, чаныш-сыныш чок хүрежир, ол идегеттерни чылча шаварда хол-буду ырбавас, хан-чиндек кортпас, езулуг революсчу кадрларны белеткээр ужурлуг бис, эштер".
Бо мээң сөзүм эвес-тир, эштер. Бо Тываның арат чонунуңынак баштаңчызы, изиг чүрээ болгаш Москва хоорайга дээди сургуул дооскан Токаның өзээн өттүр сөглээнсөзү-дүр, эштер. Тока деп кымыл дээрзин бистиң Улуг-Мөңгүн-Тайгада, Биче-Мөңгүн-Тайгада бүгүде чон билир эңер, эштер. Тока болза тергиин дарга болгай, эштер. Бо чылын аан 1938чылдың август 31-ниң хүнүнден эгелээш сентябрь 3-түң хүнүнге чедир болган араттың революстуг намының үш дугаар пленумунга бистиң ынак баштаңчывыс, изиг-чүрээвис эртемден даргавыс Тока чугаалаан эңер, эштер. Ам бодап көрүңер, эштер. Арат чоннуң дайзыннары, япон шивишкиннерни бо чылдың октябрь айның 10-13 хүннеринде Кызыл хоорайга Онза ажык суд шииткен дээрзин дыңнаан силер, эштер. Ам таптыг карааңар шимгеш, кулааңар кыскаш, бодап көрүңер. Онза ажык суд болбаанда-ла, бо чылдың сентябрь 3 чаазында-ла арат чоннуң өжээңниг дайзыннарын дээди хемчег-биле үзүп шиидерин Тока дарга баш бурунгаар айыткап каан-дыр эңер, эштер!
Долдаш дарга сарыг сумказын бир ажыдып, бирде хаап турар.Ол сумказын холдан салбас. Бөлүк кижилер шыңгыыраан даргаже корткан янзылыг көргүлээр болду. Долдаш дарга бир ама саазында бижип каан чүвени катап-катап номчуп турду. Мен
ол дарганың чугаалаан чүвезин кайгап дыңнааш, ужур-утказын билбээн мен. Тенээм ол ыйнаан, дошкун дарганың чанынче кылаштап бар чорумда, ол күчүтен менче чудуруун айытты. Мен ызырар ыттан корткан ышкаш апардым.
-Чаш уруг коргутпа, дарга! Төре херээ чугаалажыр болзуңарза, мээң-биле чугаалажыңар. Москвада чеже кижи чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Кызылда чеже кижи чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Москвада бүдүн делегейниң дарлаткан улустарының чырык хүнү Сталин Башкы чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Кызылда бүгү Тываның арат чоннарының ынак башкызы Тока чурттап турарын билир силер бе ынчаш? Амгы үеде бүгү делегейниң политиктиг айтырыы Сталин башкының, Тока даргадан кончуг хамааржыр апарган болдур ийин. Сен шыдаар сен бе? Мен шыдаар бе? Таптыг кагжып көрээлем- деп, Дакпай акый саргыл дүктүг сегел салын суйбагылады.
-Сээң-биле чулчуруп харыым чок. Дээди хемчег-биле амызын алыскан контрнуң кошкул-хөреңгизин даңзы езугаар хавырып келген тускай бөлүк бо-дур. Мен оларның даргазы мен эңер-деп, Донгак Долдаш карактарын өрүмнелдир көрдү.
Чаш чүрээм чым-сырт дээн. Ачамны дээди хемчег-биле боолап каан деп коргончуг чүвени нам үүрүнүң даргазындан билип каан мен.
Бакка бак улажыр дижир.
-Контрнуң хөреңгизин хавырар. Чоп алаагып турар силер. Че, дүргедептиңер-деп, Долдаш дарганың үнү дыңналды.
Ол чүү деп чүве дээзин билбес турдум. Долдай баштаан бөлүк кижилер кара туразында меннип турлар. Авам күжүр кыска-кыска тынып турар болду. Күчүтен кижилер ада-иемниң өстүрүп каан мал-маганын, эдилеп чораан эдин-севин, аяк-савазын, шыырак-шыырак идик-хевин баш бурунгаар даңзылап алган даңзы езугаар чуртун карартыр хавырып алдылар.
- Ажы-төлүм, дарга бошкаларым! Өршээп көруңер. Чүгле сыртыымны берип көрүңер. Сыртыым иштинде уругларым кудучамы бар чүве. Ой, өршээп көрүңер. Сыртыым иштинде уругларым тус-тус хирнин шыгжап чоруур кижи мен. Мени кээргеп көрүңер. Арттырып каан чаңгыс инекти ап алыңар, ооң орнунга сыртыым берип көрүңер – деп, авам чанны-дыр.
Дайызынның өөнге чүнү арттырарын, чүнү арттырбазын бис билир бис. Дуржулгам бар. 1932 чылды сактыр кижилер бо черде ам-даа бар. Ынчан мен феодалдарның, байларның,ламаларның, хамнарның кошкул-хөреңгизин хавырар комис даргазы турган мен. Хөреңгизин хавырткан кижилер дээрге ажылчын аңгының дайзыннары чүве болгай. Бо болза даңзы ёзугаар хавыртынган эт – дээш, дартагар сыртыкты авам холундан Долдаш
дарга ушта соп алды. Авам та моорап калган, та эзиннели берген, черде барып ушту.
-Дарга! Дыңнаңар дарга. Бир серге чогул- деп, бир-ле кижи боску чарылгыже алгырды.
Чүү дидир силер, хайырааты?-деп, Дакпай чөңгээлей берди.
-Даңзыда кирген бир серге чок-тур-диди.
-Аш ырым кирбеңер. Алырын алдыңар, ам болзун. Бир сергени мен өлүрүп чидим. Ол сергениң эъдин мээң бо хырнымдан уштуп алыңар, хайыраатылар-депкеш, Дакпай акый саргыл карактарын тырыкыландыр көргүлээш, аскырлаштыр киштей каапты.
-Өлүрүп чиген сергең дуюун бастыр, ашак. Бисти саадатпа-деп, Долдаш дарга дартагар сарыг сумказын чазыладыр часкады.
-Сергени мен өлүреним шын. Сергени мен чээним шын. Ынччарга Улуг-Аңчыны кым өлүргенил? Улуг-Аңчының боолатырып каан чери кайдал? Тыва кижи азыраан малының эъдин чип чораан, мооң соңгаар-даа малының эъдин чиир. Тыва кижи кажан-даа кижи эъди чип чорбаан. Улуг-Аңчыны магачыннар өлүрген. Улуг-Аңчының ханын магачыннар ишкен. Улуг-Аңчының чүрээн магачыннар сыырыпкан. Менде буруу чок. Магачыннар буруулуг-деп, Дакпайның чүрээ хөөрей берген.
-Эзирик кижи болзуңза, моон ырап чору. Албыстыг кижи болзуңза, эмчиге эмнет-деп, Долдаш кыжаны берген.
-Мен үрелиг аскыр мен. Силер азымал аскырлар силер-депкеш, Дакпый акый аскырлаштыр киштегилеп, хеккилештир эдип, бугалаштыр бусталып турган.
Дакпай акый идик-хевин уштуп каапкаш, эвеген чанагаш боду харны сүзүп маңнагылааш, ыткылаштыр ээрип турган.
-Албыстыг!-деп, Долдаш кыжырыпкан.
-Мен албыстыг-даа болгай мен аан. Сен чүү сен? Сен болза Улуг-Аңчыны япон шивишкин деп нүгүлдээн ёзулуг дайзын сен-деп, каттырып чугаалааш, Дакпай акыйидик-хевин кедип алган.
-Хүлүңер!-деп, Долдаш дужааган.
Авам-ачамның кошкул-хөреңгизин хавырып келген кижилер Дакпай акыйның ийи холун ооргазынга так хүлээш, хавыртыпкан бир кодан мал-биле кады хөөкүйнү сүрүп чорупканнар.
Көк дээр.
Чиңгир көк дээр.
Маңган ак Биче-Мөңгүн-Тайга көк дээрже бедип үне берген турган. Авам ковайып келгеш, менден кужактаныпкан.
Бешки тоол. АВАМДАН ЧАРЫЛГАНЫМ
Авай.
Авам.
Чырык чер кырында авай ышкаш караа көскү, кулаа дыыжы, холу чычак амытан чок деп бодаар мен. Аштаанымны-даа күжүр ием бүдүү билип каар. Доңганымны-даа күжүр ием бүдүү билип каар. Авам ышкаш улуг бурган кайда боор.
Тенек шаамның бодалы-дыр. Бо турган Биче-Мөңгүн-Тайга кажан кезээде мөңге турар. Авам күжүр база бүгү назынымда мээң чанымга чурттап чоруур. Бо турган көк дээр база кажан кезээде мөңге турар. Көк дээрде көстүп келир хүн база эртениң-не бистиң өөвүстү харап келир.
Хоозун бодал бодап чораан уруг-дур мен. Авамдан чарлыр бак салымга таварышкан мен. Чаңгыс кончуг хомудаар чүвем болза ада-өгбелерниң чүс-чүс чылдарда дагып чораан ыдыктыг Биче-Мөңгүн-Тайга көрүп турда, бистиң кошкул-хөреңгивитси Долдай баштаан кижилер хавырбаан чүве болза, авам күжүр ам-даа эртенниң-не мени эргеледир ийик. Эртенниң-не бажым сырый дүгүн дырап бээр ийик.
Та чүү деп кончуг салым ыйнаан. Бүдүн өгнүң иштинден чүгле чаңныс мен артып калган. Ачамның, авамның дазылында чүгле чаңгыс мен артып калган. "Контр идегеттиң" дазылын тура тыртып узуткаар деп чүве бо ирги бе? Боолуг кижилер! Долдай баштаан намчылар! Бистиң төрел-аймактың, мээң төрел аймаамның когун үзе узуткап шыдавас силер. Өзүп келгеш ашакка барып алыр мен. Ажы-төлдүг болур мен. Мээң оолдарым, кыстарым адам-өгбемниң Хертек Улар уктуг адын-сывын уламчылап чурттаар. Адам-иемниң чурттап чораан хонаштарын ээлеп чурттаар.
Мээң угум черле үзүлбес.
Авай.
Авам.
Кайда чор сен, авай?
Авамны сакты бергенимде, сээдең ышкаш апаар мен. Хүннү дүн кылдыр бодай бээр мен. Дүннү хүн кылдыр бодай бээр мен. Бар чүвени чок кылдыр, чок чүвени бар кылдыр бодай бээр мен. Бир чугаалаан чүвемни катаптай бээр мен. Бир чадыкта авамны сагынгаш, үнүм чиде бээр, кулаам дүлей апаар.
Кижиниң төлү кончуг дижир. Авам күжүр кызы мени хойгарып чыткаш, улуг уйгузун удуй бергенин ынчан билбээн мен. Сөөлүнде билип каан мен. Авам дириг тургаш-ла, чорта ю\бээрин билген. Мен күжүр дың чааскаан артарын билген, ынчангаш хүнезеиним кылдыр бир хап кургаг ааржыны белеткен каан. Мен
мелегей ол дугайын ынчан көңгүс билбес турган. База бир билир чүвем болза авам меңээ мөңгүн чүстүүн берген. Ам бодап чоруурумга, авамның мээң салым-чолуумга өнчү кылдыр арттырып каан чүвези бо-ла эдилеп чоруурум мөңгүн билзек ол ийин.
Кайда чор сен, авай?
Ол чүмүл? Авам мени хойгарып чыткаш, улуг уйгузун удуй берген. Та каш хондур мөчүп калган авам-биле чаңгыс черге чыткан мен, ону база билбес мен. Сактырымга, авам мени карактап чыдар. Сактырымга, авам караан шийип алгаш, ханы бодалын бодап чыдар. Мөчээн кижи тын тынмас дээрзин дыңнаан мен, ол хиреде авамның тынын азы тынмайн чыдарын ынчан черзилээр сарыыл менде чок турган.
Ам-на орталанып келдим. Долдаш дарга баштаан кижилер адам-иемниң кошкул-хөреңгизин хавырган хүнден эгелээш, авам бут кырынга туруп чадаан. Арай боорда от кыдыынга чедип келген. Ам-на сактып келдим ышкаш. Авам мээң оң талакы холумдан тудуп алгаш, чассыдып олурган.
Авамның чодазы хаваңнаан. Идиинге буду сыңмастаан. Ол кыжын кедергей соок болган. Хар улуг. Оттулар ыяш ыяштап аары эмин эрттир берге. Мен чер четпес. Авам өгден үнүп албас. Авам дембээреп чыдар:
-Бора-Шайның Моолдуг-Хем чурттуг мен. Чучак деп аттыг мен. Авам мени көжүп чорааш, черге божаан. Мени чучак-биле баштай орааган дижир чүве. Уругларым адазы Биче-Мөңгүн-Тайга чурттуг. Уругларым, кайда силер? Ашаам, кайда сен? Кажан чанып келир сен? Уруг савазы ышкаш, эден чалап эккеп берем.
Авамның оон ыңай чүнү чугаалаанын билбес мен. Авам чүгле улаарай бергеш, сөс эдер апарган. Менден аарыын чажырар. Менден ыраар сеткил база чок. Авам меңээ дуза кадар харык чок апарган. Мен авамга дуза чедирер шыдал чок турган мен.
Шуурган. Чоткан-шуурган. Дүне када оттуп кээримге, чер шимчеп турган ышкаш болду. Сактырымга, борбак даштар-биле өгнү соккулап, черден хоора силгип турганзыг. Чер чырып чорда, чоткан-шуурган өөвүстү орнундан хоора бөөлдепкеш, талыгырже чууктай берген. Мен авамның мойнундан так кужактаныпкан мен, оон ыңай чүнү-даа билбес мен. Бир миннип кээримге, авам-биле бызаа казанааның иштинде чыдар болган мен. Күжүр ием мени холундан туткаш, ынаар үңгеп кирген болган.
Шуурган намдаан. От өшкен. Мен хөөкүйде от кыпсыр харык кайда боор. Авамның чанында чыдыр мен. Суксаарым кедергей. Караңгы азыгда ийи ногаан чүве көстүр, ол дээрге чаңгыс бызааның карактары ол болган. Бир өшкүнү база казанак
иштине кииргеш, борбак дус чанынга каап берген. Чаңгыс инек, сарлык инээ та кайнаар барган? Дүжүмде дег сагындырар. Бир кежээ Хартыгажык чер касканнап, сыыгайндыр ээрип, чаңгыс сарлык инээ чер чыттагылап турганын көргеш, авам бызааны казанак иштинге киирген чүве. Ол кежээ каарган каргыткайнып, ийи кара кускун өөвүс кыры-биле ужуп эрткен. Авам күжүр хаттың уундан, сылдыстарның караандан, инектиң аажызындан, ыттың шугулдаарындан агаар-бойдус канчаар өскерлирин биске чугаалап чораан. Авам меңээ чүнү-даа чугаалавайн, чаңгыс бызааны казанак иштинге киирип, борбак дусту ынаар салып каанында ужур-ла бар. Дус чылгапкан мал коданын кагбас дижир, ону-ла бодаан боор оң. Бызаазын инек кагбас деп кырганнар чугаалажыр, ону база кончуг таарыштырган байдалдыг. Бир көрүптеримге, казанак ооргазында бир хөм хап халаңнадыр азып каан. Ачам ырадыр аңнаар дээнде, авам ол хапты долдур ааржы уруп каарын билир мен. Ам ачам кайда боор, аалдан үнгеш, ол олчаан барган. Чер чораан кижи бодалдыг болур, ааржы когу үзүп болбас. Ааржы чип чораан кижи соокка алыспас, аштан өлбес дижир. Авам та чүнү бодааш, бир хап ааржыны халаңнадыр азып каан чүве, ынчан мен мелегей ону кайыын билир ийик мен.
База катап удуй берип-тир мен. Авам чанымда удуп-ла чыдар. Ынчан та каш харлыг турдум ыйнаан, өшкүнү сааптар турдум. Удаан кижи өлүг бе, дириг бе дээрзин ылгай албас мен. Авам удуп-ла чыдар, човуртаары база чиде берген. Сөөлгү каш хонукта күжүр ием орта уйгу удуваан, ам аарыыр чери намдааш, удуп чыдары ол деп бодаан мен, ынчангаш авамны дүүретпезин бодааш, аяар бажым ковайтым. Туруп чададым.
-Авай!-деп алгырдым.
Хирезин бодаарымга, боостаам ишти база ышкан, ынчангаш үнүм кыскалаан. Мээң дыйылааш үнүмнү авам дыңнаваан хире болду.
Суксаарым кедергей, хөрек иштинде көс суп каанзыг. Хар чиксээм келир, ол хиреде буттарым бажы сооп эгеледи. Ачамның от ужударын сакты хонуп келдим. Ачам оттукту чаңгыс шаккаш, отту кыпсыптар. Даңгаар эртен дуңмаларым-биле чалар отка дөгеленип оргулаар бис. Кошкар баштыг демир ожукка авамның пашта шайы хайнып турар. Хамыкты мурнай ававыс бистерни чемгерип каар. Ам мен кара чааскаан арткан, мени чемгерер авам удуп чыдар. Мени эргеледип чассыдар ачам читкен. Мээң-биле кады ойнаар дуңмаларым бүрлүгүлей берген. Ам мени чүгле Хартыгажык кээргеп, эжикти халырадыр дырбактап турар.
Аңчы кижиниң ыды чүнү-даа билир дижир. Хартыгажык кажаа
кырынга чыдар хирезинде эжик аксынга доора чыдар болду. Казанак чанынга кушкаштар келирге, дораан сывыртап чоргузуптао. Авам күжүр эртенниң-не бисти чемгергеш, Хартыгажыкты база тоттур чемгерер турган. Ам Хартыгажыкты кым-даа кээргевес болгаш чемгербес апарган. Сактырга, хартыгажык аал-чурттуң улуг ээзи апарган болгаш казанак иштинде чаш уруглуг ие кижини хай-халаптан база адыг-бөрүден камгалап чыдар эш апарган.
"Хартыгажык! казырга дег кара ыдым! Чаш дуңмаларым-биле эргеледир, чассыдар чордум. Сени хөлге кылгаш, ушкажыптар чордувус. Сени кыйгырар үнүм безин чиде берген кончуумну. Дуңмаларым-биле кады авамга шай хайындырар чээрген чыып аарда, сени эдертип аар чордум, Хартыгажык. Авамга шай хайындырып ижер сугну суглап берип чордум. Хем кыдыы баарда, бистиң-биле кады чоруур турдуң. Бир хууң сугну салып бээрге, хыл баандан ызырып алгаш, өг чанынга эккеп каар чордуң. Ам сээң-биле кады чээргеннээр, суглаар харыым чок-тур, Хартыгажык. ачам чоннуң дайзыны апаарга, ха-дуңма, дөргүл-төрелдер база таныш-көрүштер бисти диригге-ле каапканнар. Хартыгажык, оода-ла сен бисти кагбайн көр. Авам сегий бээрге, чер кезип, тоолайлап чораай-ла сен".
Ооң соонда билинмейн барган мен. Сөөлүнде дыңнаан мен. Үш ада дужундан бээр Мөңгү-Тайга девискээринге ындыг чоктан-шуурган болуп көрбээн дижир. Халаптыг чоткан хадып эрткен соонда алдарлыг аңчы Хертек Сүрүң бистиң өөвүс хонган кыштагга халдып келген. Ол кырганны чажымдан танным мен. Үстүү-Ыйматыга кыштаар кижи. Оларның өө, бистиң өөвүс кадыг-кожа кыштаар, чазын тарап көшкүлээр улус, оон ам күскээр кыжын база катап каттыжып кээрлер. Аңчы кижини дидим болгаш дыңнангыр дижир. Боолаттырып каан контр Уларның дулгуяк кадайы чоткан-шуурганның соонда кандыг чурттап орарын көөр дээш халдып келген акый болган.
Мээң дириг артарымга улуг буянын чедирген кижи Хертек Сүрүң кырган ол ийин. Ол эртен, ол хүндүс аңчы Сүрүң бистиң казанаавыс тегедип келбээн болза, ынчан-на өлүр турган мен. Улаануттан сегий бергеш, соок-чарга алыскаш, база катап каданнаан болган мен. Бирде оттуп, бирде дембээреп, бирде оңгарлып чыткан мен. Оон ыңай чүү-даа болгулаанын билбес мен.
-Те ханы-дыр, иживит, уруум. Суксааның чиде бээр- деп, ачамның кады аңнаар эжи Сүрүң кырган эрнимге аяк эрни үстүрүп келген.
Караам шимчеш, пактапкан мен. Ооң соонда билинмейн барган мен. Бир оңгарлып кээримге, Сүрүң кырган мени те кижи чоорган-биле так ораагаш, аңгылай чыттырып турган.
Оттуп кээримге, өгде чыдыр мен. Чараам ажырарымга, боостаамда сыртылап аарыыры чиде берген. Тыныжым база алгаан. Дериткеним кончуг. элик кежи дөжээш, өөң кырында чыттырып каан. Артында дөр бажында, эң хүндүлүг улус орар черде чыттырып каан. Чер хаванының азыын халаңнадыр азып каан хараачаны көргеш, аңчы Сүрүңнүң өө-дүр деп танып каан мен. Улуг аңчының чугаазыңың ужун дыңнадым.
-Ие кижи төлүнге хараалыг. Күжү амытан уруун хойгарып алгаш, казанак иштинге ыжыкталып чыткаш, чорта берген болду. Улу аңчының кадайы черниң черинге чорта бээр деп бодаваан мен. Экиде эдержир дээн эвес. Бакта кагжыр дээн эвес. Чуду-каразынга киргеш, хөөкүй Чучакты эрги чевегде орнушкудуп кагдым. Чадагайга салбас апарган болгай. Өрттенген талды озук кылдыр сүүртүп алгаш, сайырым черни казарымга, кастына бээр болду. Хөөкүйнүң мөчү бодун кидис-биле, ораагаш, чымчак черге чыттырып кагдым. Өлүг-диригниң аразында арткан уруун үңгерип эккелгеним ол. Хат алгаш барган өөн дилеведим.Барган чүве баргай аан.