Хоор аъттыг кижи коданга чоокшулап кээрге, та хорадааным ол, та хомудааным ол, боксум чарылгыже алгырыпкан мен.
-Ачам! Хөөкүй ачам! Тыным алган адам!
Кижи чок апаарга, алгырып-кышкырып болбас, аяар сымыранчыр дээр чүве чораан. Азыраан адам черниң черинге салгадап аарааш, чаңгыс өөнге келирин келген. Хөөкүй адам бергедеп турда, кым-даа каң-кадыын айтырып келбээн, аңаа хомудааш, алгырыпкан боор мен. Кижилер, ёзулуг кижилер болзуңарза, дириг чорааш амыр-мендиңер айтыржып чоруңар. Ажыг-шүжүгнүң хайынга кактыргаш, бир бодаан бодалым ол ийин.
Хөрээм кагылар апарган. Дегдире бергеним ол деп билип каан мен. Ала-хөлүнде эъдим изиир, шаам төнер. Аалдар аразынга кылаштааш, дерим төктүр. Чөдүртүр апарган мен. Мени өкпези аарыг деп билип кагза, кым мени ажылга киирип аар боор, кым мени бажыңынга хондурар боор. Калган адам дегдире бээрге, хереглеп турганым кара эмнерни улустан чажыра-чажыра
четтирип турар мен. Та чүм ыйнаан, суурже кирип турар апарган мен.
Караа багай иемни даады кээргеп чоруур мен. Азыраан адамның сөөгүн тудуп каан соонда, кырганнарның өөн өрттедипкен. Хөрек аарыы хоралыг дээр чораан, ынчангаш-ла өрттеткен боор, ооң алыс ужурун эки билбес мен. Кырган иемни беш оол, алды кыс божаан дээр чораан. Күжүр иемни хеймер оглунуң бажыңында чурттадып каан. Ынчан оларның бажыңы Кызыл-Хая суурнуң хүн ажар кыдыынга турган. Мени кым-даа оларның бажыңындан үндүрбээн. Мен бодум-на өглер кезип, бажыңнар кезип чорупкан мен. Чажыт бодалым турган. Хөрективе дегдирткеним билгеш, чаш дуңмаларымны халдавырлыг аарыгга чагдатпазын бодаан мен.
Баштайгы удаада шыдалдыг аалдар кезип турган мен. Улустуң алгы-кежин эттеп бергеш, борастанып чордум. Улустуң айбызын кылгаш, чүү-хөө чүвени тып ап чордум. Кижи кедер хепти, кижи эдилээр этти канчаар-даа даарап чордум. Ийи холдуң күжү-биле амыдырап чораан мен.
Бистиң Мөңгүн-Тайгага кырган улус ол үеде Шагааны чылдың эрттирер. Шагаалап турда, бир кончуг хүндүледир чораан мен. Кырган адамның хөм хаптыг игилин ап алган мен, даады кады ап чоруур мен. Игилим игилдээш, чоннуң ырларын ырлагылап, бурун шагның хоюг аялгаларын уяңгылыг бадырып, алгыш-йөрээлин салгылап бээр мен. Бир чамдык өглерге азыраан адамдан салгап алганым узун, кыска тоолдарны чыылган чонга ийи караам шийип алгаш, алганы аарак ыдып бээр мен. Мээң тоол ыдарым таалап дыңнааш, олаа кавының чону мени эмин эрттир ямбылап хүндүлээр. Эрги чылды үдеп, Чаа чылды уткуп турда, чалаттырып чоруур мен. Бир чамдыкта мени эзерлиг аът чедип алгаш, чалап келир турган.
"Тоолчу Сүрүңнүң уруу".
"Аңчы Сүрүңнүң уруу".
"Игилдээр Сүрүңнүң уруу".
"Ырлаар Сүрүңнүң уруу".
"Шевер Хоюгнуң кызы".
Биче-Мөңгүн-Тайганың кажан-кезээде харап көрүп турары Мөген-Бүрен хемниң улуг, биче кижилери мени ынчаар алдаржыдып алган чүве. Ол-ла хамык аттар шола аттарым ыйнаан. Аныяк улус тоол ыттырар. Кырган улус игилдедир, шаандагының ырларын ырлаттырар, аялгаларын игилимге тырттырар. Шыдалдыг улус каас-коя идик-хевин даарадыр. Мынчаар-ла чурттап, амыдырап чораан мен. Ойнап бээримге, дааранып бээримге, буянныг кижилер меңээ чүү-хөө чүвени артыктап бээрлер.
Чиир чем алыр мен, кедер хеп алыр мен. Улустуң берген чүвелерин нар-шээр чокка алыр мен, четтирер мен. Кижиниң чону кончуг.
Эки чүвем-кырган кижилер мени кончуг хүндүлээр, сагыш човап кээргээр, өг-бүлезинге чассыдып хоргададыр. Кырган кижилер төрээн адам-ием адын-сывын чажырар, азыраан адам-ием адын-сывын меңээ чыпшыр чугаалажыр, ол чорук мээң көскүлеңнеп чоруурумга дузалыг турган.
Багай чүвем-шала тенек кижилер мени улустуг черге "контр сидии" дептер, ол-ла кончуг ырма-сынчыг болгаш өлүмдүк чүве.
Коргунчуг чүвем-чурттаар ораным чок, ол-ла кончуг чаржынчыг. азыраан адам-иемниң өөн ыйбаландыр өрттетпээн чүве болза, меңээ берген чүве болза, ол өгге чаңгыс бодум чурттап орар хире мен, азыраан ием-биле-даа демнежип чурттаай эртик мен. Кызыл-Хая суурунда чаңгыс өгде чурттап орар ашак-даа кижи бар, кадай-даа кижи бар. Мен олардан черле канчап дора деп мен аан? Ам меңээ кым тускай өг тип бээр боор? Өске кижилерниң чаа чуртталгазын тударынга дуза кадып чоруур салым-чолдуг өскүс-түр мен.
Кандыг-даа сооктан, кандыг-даа аштан, кандыг-даа халыындан, кандыг-даа човулаңдан артык бир хилинчээм бар. Ол дугайын дириг чорааш, кымга-даа чугаалавас дээн мен. Ам чугаалап болур мен.
Аныяктар өгленир деп барганда, оларның ада-иелери мени тускай чалаар. Мени келдирип алгаш, чаа тигер өгнүң хамык дериг-херекселин меңээ даарадыр. Өг куру, ширтек, кожалаң сырыыр мен. Янзы-бүрү таналар, чинчилерни дизип тургаш, угулзалап шимээр мен. Сыртык арны-өгнүң арны дижир.
Куда дүшкен черге мени алгандырар. Оолдуң, кыстың ак өгге чурттап эгелээнин алгап-йөрээр мен. Ажы-төлдүг, бай-шыдалдыг, эштиг-өөрлүг болгаш ада-өгбе чуртунга амыр-шөлээн чурттаарын алгап-йөрээр мен. Мээң ол ырлай аарак алганып турар йөрээлим дээрге азыраан адам Сүрүң Хертектиң алгыштары-ла болгай. Шаг шаандан бээр тыва чоннуң куда дүшкен черге алганып ыдар алгыжы. Өг тиккен аныяктарны алдаржыдып алгаан йөрээли ыйнаан. Мөге деп бе? Мен чүве мегелевес кижи мен. Куда дүшкен черге салып чораан йөрээлим бо!
Хараган дег малдыг болзун!
Хая-даш дег эттиг болзун!
Сарыг-сарыг баштыг оолдарлыг болзун!
Сара аскыр өөр чылгылыг болзун!
Соңгу эдээн анай, хураган чаза базар болзун!
Мурнуу эдээн ажы-төлү чаза базар болзун!
Шаап четпес коданныг болзун!
Челип четпес челелиг болзун!
Эзертээни чыраа болзун!
Эдилээни мөңгүн болзун!
Бастырганы чыраа болзун!
Баштыңчызы маңнык болзун!
Хемчээл чок назынныг болзун!
Кедип четпес хептиг болзун!
Торлаа ышкаш өөр-өнер болзун!
Торгу ышкаш каас-чараш болзун!
Өгленген аныяктарны алгап-йөрээп каарымга, ак аякты долдур араганы сөңнеп келир. Ол шагның ёзузунда үжен чеди хар четпээн кижи арага ишпес дижир. Арагалыг ак аяктың эриинден амзааш, дедир сунуп каар чордум. Өг тиккен аныяктар база арага ишпес ужур турган. Кудага келген оолдар, кыстар улуг улус чанынга барбас, арага-дары ишпес, чүгле амданныг чем чиир, шай суксун ижер, тускай өгге азы ажык шөлге ойнаар-хөглээр чүве болгай. Улуг улус бир өгге чыглып алгаш, араганы бичиилеп ижер. Эң баштай аалдың эң улуг назылыг кижизинге кундаганы сөңнээр болгай. Куда болган черге ийи дугураанны апкаш, соксап каар. Чиң шайны ижип, аштың-чемниң дээжизин чооглап, хөөрежип чугаалажыр.
Мен бе? Куда дүшкен черге алгыш-йөрээлим салгаш, меңээ берген ажын-чемин апкаш, ырап чоруптар мен. Шөлээн черге баргаш, кударап, караам чажы төктүп келир.
Мен база аныяк назынны эдилеп чоруур-дур мен. Мээң кудам чүге дүшпезил? Ийи чодам сынган бе? Ийи холум берттинген бе? Суглуг караам соолган бе? Кежегелиг бажым тазарган бе? Эмиг-төжүүм чок бе? Төрүүр хүндүс төрүттүнген мен. Кыс уруг бооп чаяаттынган мен. Төөгүм контр болган ужурдан меңээ кым-даа хандыкшываан. Мени кым-даа оглунга айтырбаан. Бир катап башкым-биле өгленчи бер часкан мен. Ол башкыны менден Долдаш Доңгак күш-биле чарып каан. Чылдагааны бе? Контрнуң уруу болган кара салымым ыйнаан.
Мээң үем-чергем оолдар, кыстар өгленип куда-кумуюн дүжүрүп, ак өгнү тип, ажы-төлдүг апарганнар. Аас-кежиктиг чуртталганы чурттап чоруурлар. Ашакка баар, ажы-төл көөр салымым чок. Куда дүжүртүр салымым база чок. Оода чадаарда мээң эдээм тырткылаар тенек оолдар безин тывылбас. Тенээ хамаан
эвес, аскаа хамаан эвес, кымдан-даа болза иштелип алгаш, бир оолдан азы бир кыстан сурастап алган болзумза де!
Куда дүшкен санында-ла төрээн адамны, төрээн авамны, чиде берген дуңмаларымны, азыраан адамны, азыраан иемни албан сактып кээр мен. Чечен-мерген азыраан адам! Сүрүң адам! Мени ашакка бергеш, кудам дүшкен хүндүс алгыш-йөрээлин салып турган боору кай.
Мээң салымым бе? Аалдар кезип чоруур, ол-ла. Мээң чуртталгам бе? Шуурганга сый шаптырыпкан шет-биле дөмей, ол-ла. Мээң бодалым бе? Көк дээрни бүргээн кара булут-ла. Чоткан-шуурган чежемейниң-даа каржы-дошкун болза, арга-арыгның когун үспес болгай. Ынчаарга бүдүн өгге онча-менди чурттап орган актыг-шынныг ашак-кадайның чуртталгазын буза чаңныктап, ажы-төлүнүң когун үзүп турар чүү деп халаптыг төре тыптып келген чүвел? Контрларның когун үзер деп чүү кончуг хай-халаптыг суртаал чүвел?
Бодумга бодум айтырыг салгаш, алаагып каар мен. Аш бөрүлер кодан хойнуң когун үзе кырып кааптар дижир. Ынчаарга бистиң ада-иевис өөн кым бусканыл? Өскээр бардым. Мээң төрээн адамны контр деп кара нүгүлге кииргеш, бистиң төрел аймак кижилерни истеп-сүрүп, кара-бажыңга суп, ханын төгүлдүр эттеп соп, дүрген-дектей судтааш, адып-боолап турарын эки-ле билбес турган мен.
Он чедиги тоол. МӨГЕН-БҮРЕНГЕ ТУРГАН ХАМНАР
Школадан үндүртүпкеш, кырганнарның чугаа-соодун кончуг сундулуг дыңнаар апарган мен, ол болза мээң база бир эртемим ол чүве. Мээң бо чугааларым болбаазыраңгай кижилерге мырыңай солун эвес болур, чүге дээрге олар номноар номчугулааш, ол-ла маадырларынга хандыкшаан болурлар. Мен хөөкүйде ырак чер чедер харык чок, ынчангаш адам-өгбем кулун чурту Биче-Мөңгүн-Тайганың харап турары Мөген-Бүрен хемниң унунга чурттап чораан хамнар дугайында төрээн адамның, азыраан адамның болгаш ол-ла чер чурттуг хоочуннарның чугааларын ол-ла хевээр чугаалап шыдаар мен. Ол чугааларны чүгле бодум бодумга чугаалаар турган мен. Өске улуска хамнар болгаш оларның көстүр көзүлбес маадырларының дугайында чугаалаар болза, мени аңгы дайзыны кылдыр шивишкиннеп бижиптер бүрүн эргелиг кижилер бар.
Сөөлзүредир мээң бо чугаамны соуургап дыңнаар кижи база тывылган, ооң адын Успун-Доржу дээр. Ол база школадан
үндүрткен оол чүве, ол акый база-ла школа чанынга чаштып келир, мен база чаштып келир, оон ам улус көрбес черге баргаш, кожалаштыр олуруптар бис.
Кырганнардан дыңнаан чугааларымны бодум чогааткан янзылыг чугаалаар апарган мен. Мээң билип алганым болза, баштай кым-бир хамның допчу-намдарын чугаалааш, ооң ады-биле холбашкан бир торулганы албан ыдар мен. Карачал кижилерниң билбес чүвелерин хамнар билир деп бодааш, тоол ыткан кижи дег ыдар мен.
Дээр уктуг Амыр-Биди хам
Бо-ла Мөген-Бүрен чурттуг Иргит Амыр-Биди дээрлер уктуг хам дижир. Эр хиндиктиг кижилерниң бир онзагай хамы дижир. Ол хам кедергей чараш дериг-дүңгүрлүг. Эзир чүү-биле шимээн бөрттүг, эгиннериниң кырында ийи кара кускуннуг тонунуң чыланнары, дириг чүве ышкаш, дыйлаңнажыр. Дүңгүрүн кызыл шивит-биле өңнеп каан, артыш дазылындан кылган орбалыг. Амыр-Биди хам хамнаан черге ол черниң улуг, биче назылыг кижилери чыглып келир. Үжен чылдар үезинде Амыр-Биди хам чорта бээрге, Шөйүк-Дыт-Бели деп черге сөөгүн орнукшуткан.
Ынчан мөчээн хамнарны серилээри шеглели берген, ынчангаш ол хамны кыдыра каскан черге хөмгеш, кырын сай ыяштап каан. Эдилеп чораан хамык хер-херекселин бир улуг дытка чаларадып азып каан. Ол хамның хөөрүнче кижи барбас турган.
Амыр-Биди хам хамнай бергенде, даады сылдыстар дугайында алганыр, чаңнык-биле кады чораанын алганыр турган. Биче-Мөңгүн-Тайгага ол хамга ыдыктыг бооп арткан болгаш ооң ээзиниң дугайында бо-ла чугаалап орар чүве.
Биче-Мөңгүн-Тайганың ээзи
Чер ээлиг болур. Хем база тускай ээлиг. Даг база тускай ээлиг. Чер-черниң ээлери база тус-тус аажы-чаңныг болгулаар. Бистиң ада-өгбе чуртувус Биче-Мөңгүн-Тайганың ээзи ак аъттыг, ак хептиг, ак салдыг эр кижи дижир. Ол эр кижиниң ак салы шаг шаанда арай бичии турган, ынчангаш Биче-Мөңгүн-Тайга бажында меңги ынчан хензиг турган. Ол бедик сынның ээзи эр кижиниң ак салы улгаткан тудум, Биче-Мөңгүн-Тайганың меңгизи чыл келген тудум улам-на улгадып кел чыдар.
Биче-Мөңгүн-Тайганың ээзи эр кижи ак хураган кежи бөргүн ужулгаш, чая кааптарга, ак хары чаай бээр дижир.
Мөген-Бүрен хем Моол чуртундува киир агып чыдар. Ол хемниң хүн ажар талазында Биче-Мөңгүн-Тайганың ээзи болур ак аъттыг эр кижини көрген кижи кончуг узун назылыг болур дижир.
Амыр-Биди хам хамнаарының мурнунда Биче-Мөңгүн-Тайганың ак аъттыг ээзи-биле ужуражып алыр, ынчангаш хамнап турар үезинде дээрлерни дескиндир алганыр, ораннарны одуртур алганыр хам дижир.
Биче-Мөңгүн-Тайганың чоогунда черлер шуптузу тус-тус ээлерлиг. Ол ээлиг черлерде кижи караанга көзүлбес чүвелер бирде чугаалажып турарлар, бирде каттыржып турарлар, бирде ыглажып турарлар. Оларны чүгле хамнар көргүлээр, оларның чугаазын чүгле хамнар билир дижир.
Черниң, сугнуң ээлеринден
Хамнаан Содуна хам
Бистиң Мөген-Бүрен унунга алдарлыг хам кадай чурттап чораан. Ооң адын-сывын Иргит Содуна дижир. Ол хам кадай болза черниң болгаш сугнуң ээлеринден хамнаан хам дижир. Ал-боду ак сеткилдиг, чонунга хүндүткелдиг, чуртунга чоргааралдыг хам чораан. Ол хам кадайның иезиниң угу чер, суг ээзинден хамнаан дижир.
Содуна хамның чылдың дагып турары хам дыт бар чүве. Ол дыттың будуктарында чаламалар салгынга саглаңайнып тургулаар. Содуна хам илби-шидилдиг турган. Кожаларының таакпызы үзүлген болза, хамнап тургаш, бир черден таакпыны дүжүрүп эккээр турган. Содуна хам өөнге хамнап турда, өгнүң дүндүүнден кыдаттың бир боодал сарыг таакпызы дүжүп келирге, дүңгүрү-биле дозуп алыр турган. Оон ол таакпызын боду тыртпас, чүгле кожаларынга үлегилеп бээр хам кадай турган.
Ол хам кадайга черниң, сугнуң ээлери кончуг болчур боорга, бүдүү билир шивишкиннер аңаа дээринден корткан дижир чүве. Биче-Мөңгүн-Тайганы доолгандыр чурттаан кижилер Содуна хамдан коргар-даа, ону кончуг хүндүлээр-даа турганнар. Чок апаар мурнунда дериг-херекселин бир куйда шыгжаттырып каан. Черле ынчаш хам кижи бодунуң өлүрүн бир чыл бурунгаар билир. Содуна кадай чок апаарының мурнунда мал-маганын болгаш эдин-севин ажы-төлүнге үлеп берипкен.
Алдан чылдар үезинде Содуна хам таалал болган. Ону серилевээн. Чаа шагның ёзузу-биле Агылыг-Ой деп чевег черде хөөржүдүп орнукшуткан. Ол хамның хөөрүнүң чанындан тос
чүзүн чечектер үнүп келген дижир, ол дээрге хоор чонунга буянныг чораанын черниң болгаш сугнуң ээлери билип кааш, чечектер үрезиннери чажып каан боор дижир чүве.
Бистиң черде Содуна хамның дагып чораан аржааннары, суг баштары, арттар, хонаштар, тел ыяштар, бай ыяштар, көжээлер бар. Кааң-халап болу бээрге, Содуна хам бистиң Биче-Мөңгүн-Тайганы дагыптарга, суггур чаашкын чаъстап келир дижир.
Содуна хам чер болгаш суг-биле тудуш салым-чолдуг кижи чораан.
Улуг-Мөңгүн-Тайганың ээзи
Дээр уктуг хам ирей Иргит Амыр-Биди чер болгандаулуг хамнарны дөгере билир, чер болганда бедик сыннарның ээлерин база билир дижир. Улуг-Мөңгүн-Тайганың ээзиниң дугайын аныяктарга бо-ла чугаалап орар. Мен ооң торулгазын чаңгыс катап дыңнааш, сактыр болдум.
Алдай чуртунда хоочунга чораан мен дээр. Тозан хар ажа берген бир алдай шуваганчының чугаазы бистиң черниң кырганнарының чугаазы-биле дөмей болган дээр. Ол торулганы мен дыңнааным мындыг чүве.
Каргы хемниң чер иштинден үнүп чалараан черинде Улуг-Мөңгүн-Тайга көк дээрже дыка чоргаар бедип турар. Улуг-Мөңгүн-Тайганың чиге бажында тарбаган кежи бөрттүг кадай бар. Ол бедик сынның ээзи ол дижир. Ол кадай кижи тарбаган кежи бөрттүг, хүрең торгу-биле додарлап каан хураган кежи тоннуг, хүрең чычыы курлуг, кара булгаар кадыг идиктиг. Ол кадай шагның дөрт эргилдезинде янзы-бүрү өң-чүзүннүг хевин солуй кеттиниптер.
Улуг-Мөңгүн-Тайганың ээзи кадай аян-чорук чоруурда ак хавактыг хүрең аъдын мунуптар. Ол аъды бирде саяктап базар, бирде чындыңнадыр чыраалаар, бирде сыыладыр челер аът дижир. Ол аът болза мунуп чораан ээзи кадайның чугаазын база билир дижир. Ол кадайның чүген, чуларының белдирлерин арыг мөңгүнден шуткуп куткан болгаш хуулгаазын хээлерлиг. Эзерниң базыткыыштарын база шулу мөңгүнден шуткуп куткан, чечектер хээлиг дижир. Төрепчизин кара булгаардан кылган, кыдыын долгандыр сыын сиири-биле ыскыттып сыраан. Кошкар баштыг эзеңгизин чымчаңнадыр төренчизинге тепсени кааптарга, мунган аъды кулактарын сүүреш-сүүреш кылгаш, кушкулаштыр ужуптар дижир. Ол тергиин шевер кадай турган, ынчангаш тепсезин база-ла кара булгаардан боду оюп бышкаш, хээлеп шокарлап алган. Ол тепсениң хээзинде тос көк дээрлерниң ырак
ындында ак дээрде чурттап турар азарлар, хоорлар аймааның чажыт угулзаларын сиилбип каан дижир. Азарлар, хоорлар болза амгы тываларның угу дижир.
Тарбаган кежи бөрттүг кадайның мунган аъдының даваннары черге дегбес, кижи караанга көзүлбес дижир.
Улуг-Мөңгүн-Тайганың ээзи кадай ийи кара меңниг болгаш бызаа караа дег, кара-кара карактарлыг. Ол кара-кара карактар чырык хүндүс-даа, кара дүне-даа хамык чүвени кайы ырактан көрүп каар болгаш танып каар. Ол кадай тарбаган кежи бөргүн ужулгаш, чая кааптарга, баштай сырын сырыннап келир, ооң соонда салгын салгыннап келир, ооң соонда хат хадып келир, ооң соонда чоткан чотканнап келир дижир. Ол кадай солуп кедер идик-хептиг, оларында кончуг күштүг чат бар дижир. Олаа кавыга чурттап чораан тывалар эрте-бурун шагдан бээр Улуг-Мөңгүн-Тайганы чылдың дагыыр, кончуг күштүг хамны хооп эккелгеш, ол бедик сынның эдээнге хек эдип турда, буян кежикти олардан чалбарып диледир чорааннар.
Бир эвес ол бедик сынны дагывас чүве болза, бир эвес ол бедик сынның хоруглуг кужун, хоруглуг аңын өлүрер чүве болза, ол кадай айыыл-халапты диргелдириптер дижир. Бир эвес Улуг-Мөңгүн-Тайга чурттуг кижи, азы өске черден келген кижи ол черниң өл ыяжын кезер чүве болза, ол кадай оларның ырмазын сыгар дижир.
Ол черниң чону Улуг-Мөңгүн-Тайганың кыры-биле кежээки хүн кандыг хевирлиг, кандыг карактыг, кандыг өңнүг ажарын кончуг карактаар, оон ам ол кадайның буянныг чаңнаарын болгаш бузуттуг чаңнаарын оортан-на баш удур билип аар дижир.
Дээр биле черниң аразында чажыт харылзааны тудуп турар сорунзалыг күштерни дээр уктуг хамнар билир турган, ынчангаш кандыг час дүжерин, кандыг чай болурун, кандыг күс дүжерин база кандыг кыш болурун бо черниң кижилери дээр уктуг хамнарны хамнадып тургаш, бүдүү билип алыр чораан иргин.
Ызыгуур салгаан Үндүң хам
Хертек Үндүңнү ызыгуур салгаан хам дижир. Ол хамның адазының, иезиниң угу хамнар чораан. Кырганнарның чугаазы болза Үндүң хам ёзулуг эр дижир. Ол бодунуң тос ада ызыгуурлуг хам чаяанынга кончуг чоргаарланыр чораан. Бүрүн дериг-херекселин өрттедиптер дээш кээрге, оозун чажырыпкан болган. Кончуг ховар үелерде Үндүң хамның дүңгүрү эдер турган. Чажырып хамнап турганы ол-дур.
Ол Үндүң хам кандыг чүве кажан болурун бүдүү билир дижир.
Бодунуң үстүү орандыва аъттаныптарын баш бурунгаар билгеш, хамык хер-херекселин бир черде чажырган дижир. Хирезин бодаарга, ол үениң хамнарга кадыг-дошкун апарганын көрген болгаш бодунуң ажы-төлүн база ха-дуңмазының келир үезин бодааш, ыдыктыг херекселин чаъс дүшпес, хар чагбас черде чажырган дижир.
Ызыгуур салгаан Хертек Үндүң хам дөртен чылдар үезинде таалал болурга, Агылай-Ой деп черде хөөржүткен дижир. Хамның сөөгүн ол черге салган соонда, дөртен тос хонганда, эрги чуртунга дүңгүрү эдип келген дижир.
Үндүң хам ээлиг черлер дугайында торулгалар чугаалаар база чечен-мерген алгыш-йөрээлин алганыр хам турган. Ол хамның оран-чуртун мактап алганырын чон кайгаар. Ол хамның ээлиг черлер дугайында торулгаларын бистиң Мөген-Бүрен чурттуг кижилер шуптузу билир болгаш бо-ла чугаалажы бергилээр.
Кандыг-даа хамның келир салгалга арттырып каан төөгүзү дээрге ол-ла хамның дугайында элдеп-эзин чугаалар болур.
Ыдыктыг баглааштар
Ызыгуур салгаан Үндүң хам кара даштан кылган ийи баглааш дугайында даады торулга чугаалаар турган. Ону мен чугаалап көрейн. Таптыг дыңна, акый. Сен база билир чадавас сен. Ол торулганы бо черниң кижилери шуптузу билир деп бодаар мен.
Мөген-Бүрен деп хемниң бодарап үнген черинде турар сынны Биче-Мөңгүн-Тайга дижир. Каргы деп хемниң тайлып баткан черинде турар бедик сынны Улуг-Мөңгүн-Тайга дижир. Ол ийи меңгилиг бедиктиң улуг ээлери бир чыл болгаш-ла, бир катап ужуражып турар. Оът-сиген четчип, ак чем үнүп, таптыг-ла хек эдип турар үеде олар ужуражыр.
Ак хептиг, ак аъттыг эр кижи Биче-Мөңгүн-Тайга талазындан челзип келир, хүрең торгу хептиг, хүрең аъттыг кадай кижи Улуг-Мөңгүн-Тайга талазындан челзип келир.
Олар кара даг деп дагның кырынга ужуражып келирлер. Амыр-менди солушкаш, мунуп чораан аъттарын кара даштан сиилбип кылган ийи бозагага баглап каарлар. Чон ийи бозага дашты ыдыктыг баглааштар дижир. Ол баглааштар дээрдиве кожайып үне берген тургулаар. Ол ыдыктыг баглааштар бистиң Кызыл-Хая суурдан он хире километр черде турар чораан. Мен оларны суглуг караам-биле көрген мен.
Олар ужуражыр айын, хүнүн боттары дугуржуп алыр. Оон ыңай ол ыдыктыг баглааштар чанынга кандыг өңнүг аът мунуп кээрин база кандыг өңнүг хеп кедип келирин база-ла дугуржуп
алыр. Олар чүгле аъттарының дериг-херекселин солувас турганнар.
Мен ол ыдыктыг баглааштар дугайында каш-даа кижиниң торулгаларын дыңнаан мен. Кижи кижиниң торулгазы база ылгалдыг чораан. Чүгле бир кырган ирей, бир кырган кадай база ийи баглааш ол-ла хевээр болур чораан. Чогум кол утказы өскерилбес.
Биче-Мөңгүн-Тайганың ээзи, Улуг-Мөңгүн-Тайганың ээзи ыдыктыг баглаашка ужуражып келгеш, албаты чонунуң дугайында чугаалажыр дижир.
Аза уктуг Седип хам
База катап чугаалап каайн. Мээң бо торулгаларым кымга-даа солун эвес, чүгле меңээ солун, чүге дээрге мээң кырганнардан дыңнап билип алган эртемим ол-дур.
Битсиң черге улуг кижилерге хүндүткелдиг, чаш уруг-дарыгга кончуг эвилең бир ирей хам чораан. Ооң чогум ады Иргит Седип, бо черниң чону ол хамны хүндүлээш, чүгле шола адын адаар. Мөген-Бүрен мынчаар чурттап чораан кижилер ону Кара-Хам дижир.
Кара-Хам бичии чорааш, дүнениң оттап кыпкан черге баар, аңаа келген эр, кыс азалар-биле ужурашкан болур. Ооң ада ызыгууру база азалар уктуг хамнар чоргулаан чүве-дир.
Албыстап аараан кижилерни бистиң Мөген-Бүрен болгаш өске-даа черлерге чүгле Кара-Хам эдип шыдаар дижир. Ылаңгыя ол хам күзүн, чазын аалынга шоолур орбас, даады хоошкунга чоруп чоруур. Бир дыңнаарга, Өвүрнүң Торгалыгга барган, бир дыңнаарга Эрзинниң Мөренге чораан, бир дыңнаарга Улуг-Хемниң Буура-Тайгазының чоогунда хонган аалдарга чораан болур. Бир дыңнаарга Хемчиктиң Алдыы-Ишкинге чораан болур. Бир дыңнаарга Бай-Тайганың Кызыл-Дагга чораан болур. Тыва чуртунда Кара-Хамның чорбаан чери чок дижир.
Бир чайын Кара-Хам салгадап аараан. Ынчан ооң өө Хөл-Өөжүнге турган, ол болза Ортаа-Шегетей деп чер девискээри болгай. Чайын аараан хам часкаар кыжын чорта берген. Ынчан ооң өө Мөген-Бүрениң оргулааш иштинде Давыты деп черге турган.
Өлүрүнүң мурнунда ол мынчаар чугаалап чыткан дээр:
-Тоолайлыг артын ажып орумда, Хемчиктиң сарыг азазы сыр соомдан сүрүп келгеш, сүнезиним тудуп аппарган. Мээң амы-тыным алыр болза Өвүрнүң Бора-Шайда чурттап орар Хам-Уруг деп хам кадай ап шыдаар. Ол хам кадайны хоор кижи чок болган-дыр. Ол хөөкүйнүң Молга турган элчин оглун япон шивишкин дээш,
боолап шииткен дижир, ынчангаш-ла ол хамны бээр хоорундан коргар чүве ыйнаан.
-Кортпаңар. Хамнаарда хереглээр дериг-херекселимни тайганың-тайгазында, белен-селен кижи четпес улуг куй иштинде шыгжап каан мен. Мээң ол ыдыктыг чүвелерим суккан черни кым-даа тыппас. Ол дугайын чугаалашпас силер, ажы-төлүм. Энир чылын ол хам кадайның оглун чүге-ле япон шивишкин дээш дээди яла-биле амызын алган чүве ирги?
-Кортпаңар. Мен ам караңгы өртемчейниң оранынче аралчып чоруй баар кижи-дир мен. Мен чорта бээримге, мени черге хөммейн, мөчү-сөөгүмнү серилеп каар силер. Аптарам иштинде ак аадаңым бар. Ооң иштинде мээң даады ап чоруурум үш ыдыктыг чүвем бар: бир дээр эди, бир үш кырлыг чүрек илдим база бир хүлер илдим. Илди дээрге карачал кижиниң кыйырак кестии дег чүве болгай.
-Кортпаңар. Мээң үш сан ыдыктыг эдимни-үш илдимни серимге халаңнадыр чалап каар болзуңарза, олар силерниң хаача-хагбаңар болур, айыыл-халаптан силерни камгалаар чүвеңер ол болур.