Шимээн барды. Кырганнай моорай берген ышкаш болду. Мен удуп чыдырымда чүге чугаалажыр кырганнар боор? Мен одуг чыдырымда чүге чугаалашпас кырганнар боор? Чүвениң ужур-мажыры билдинмес. Мен база коргунчуг халапка таварышкаш, сээдең ышкаш апарган мен, ынчангаш чүгле ховар чүвени бакка-сокка сактыр апарган мен.
-Өгден чүү-даа чүве артпаан бе?-деп, Хоюг ием айтырды.
Хос өг дижир чорду. Үш курунуң ийизин безин хавырып алгаш барган. Ширтектерни болгаш орун ширтектерин, идик-хеп аймаан безин арттырбаан дижир чорду. Ийи аптаразын ол-ла хевээрзин аппарган дижир. Авашкылар та канчап казанак иштинче кире берген улус, кара элдеп-деп, өөнге мени эккелген Сүрүң ирей муңгарап чугаалады.
Шимээн барды. Кырганнар база катап харлыга бердилер. Чыдыр мен. Деңгелим үзүлген. Кулаам уунга авамның үнү дыңналыр. Чоткан хаттың даажы база дыңналыр.
-Кошкул-хөреңгизи шымбай улус болгай. Алган кадайынга, ажы-төлүнге чүнү-чүнү арттырып каан ирги?-деп, ие кижиниң сагыш човаан үнү үндү.
-Менден ындыг чүве айтырба- деп шугулдай бергеш, Сүрүң кырган улаштыр чугаалаар болду.- Казанак иштинде бир кара бызаа база бир сарыг өшкү сеги чыдар болду. Оларның канчап өлгүлээнин билбес мен. Та доңуп өлгеннер, та аштап өлгеннер. Контр дирткеш, дээди хемчег-биле амы-тынын алыскан кижиниң салгал дамчаан үре-садызындан чаңгыс уруу дириг арт-
кан-дыр, кошкул-хөреңгизинден чаңгыс ыт арткан ол-ла-дыр. Аарыг уругну үңгерип эккелдим. Коданчы ыды мени эдерип келди. Ам менден чүве айтырбады, кадай! - дигеш, Сүрүң кырган шириини кончуг апарды.
База катап шимээн барды. Сүрүң кырган чолдак даңзазын соруп олур.
- Чазын көжүп чарлырда, каң-кадык-ла дуңмай болгай.
Кандыг халапка таварышкан амытан боор? - деп, Сүрүң кырганның кадайы сагыш човап айтырды.
- Чүрек дужундан оң холу-биле так туттунупкан, оозу артында чыпшыр көжүп доңган болду. Дискек караандан куду алзы ийи бут сеглек ыжык, оларын анай кежи-биле ораагылап алган. Бут ыжыындан кижи белен чортпас болгай, Улаанут каданнааш, чүрекче халдаан. Ооң кадында чоткан-шуурган хенертен келгеш, хөөкүйнүң чыргалыг чүрээн хөме базыпкан хире.
- Бистиң аалывыска боолуг кижилер чедип келбес ирги бе? - деп, угбайның сезинген үнү дыңналды.
- Кыс уруглуг боор бис - деп, Сүрүң кырган харыылаарга, сагыжым чырыш диген.
Ооң соонда база катап удуй берген мен.
Бир оттуп кээримге, ийи кырган чугаазын уламчылавышаан болду.
- Хартыгажыктың ийи кулаа канчап үстүп калган чоор? - деп, аңчының кадайы корткан янзылыг болду.
- Бөрүлер-биле чокшуп турган ыт-дыр. Хөөкүйлерниң чаңгыс инээн аштаан бөрүлер тудуп чипкен, борбак бажы безин артпаан. Та чүү кончуг араатаннар, казанакты бүзээлеп турганнар. Хартыгажык бөрүлерни казанак иштинче киирбээни чаяан де.
База катап удуй бердим.
Алдыгы тоол. ЧАСТЫҢ ХАЙЫРАЗЫ
Ат өлүрүнүң орнунга,
Бот өлгени дээре.
Эрги шагның бо үлегер домааның алыс утказын азыраткан адам-ием дыка хандыр билир турган боор, ынчангаш төрээн адам-иемниң адап берген адын солуп каапканнар. Мен база оларның аайынга киргеш, ачамның мени чүү деп адаарын, авамның мени чүү деп адаарын ыыттавас турдум. Азыраан адам-ием мээң келир үемни бодап турган дээрзин ынчан эки билбес турган мен. Адым Өшкү апаарга, хөк бодаар турдум.
Час.
Магалыг час.
Артында бир ат алган чазым. Бо частың меңээ хайыралаан чүвези Өшкү деп ат болган. Ол ат болза мени контрлай бергеш, боолаттырып каан адамның ызыгур аймаандан хооруп алганы болур. Бо буянныг бодалды азыраан адам-ием боттары тып алганнар. Хертек Сүрүң адамныы солаан буянныг кижи. Хертек Хоюг авамны солаан чымчак кижи. Оларның өөнге туруп алгаш, кара туразында чаңнап турган мен. Сактырымга, бир ай иштинде назыным чеде берген, угааным четчи берген, чүнү-даа кылырын бодум билир апарган мен. Азыраан адам-ием мени чаңгыс-даа кончуп көрбээннер.
Азыраан иемниң мындыг чугааларын ыдыктыг чагыг деп бодаар мен:
"Кыс уруг кежээ-шалып болур."
"Кыс уруг саанчы болур."
"Кыс уруг шевер болур."
"Кыс уруг чем кылыр чаяанныг болур."
"Кыс уруг арыг-силиг кеттинер ужурлуг."
Кадай кижиниң кылыр ажылын шуптузун кылыр апарган мен. хой-өшкүнү саар мен. Азыраан адамның орлу берген хөректээжин чаман бээр апарган мен. Анай, хураган кежин чымчадыр ууштап каар мен. Шайын хайындырыптар апарган мен. Ойнаарактың идиин, чүвүрүн, тонун, бөргүн бодум чымчак алгыдан бышкаш, даараптар апарган мен.
"Аваң эмчиде. Удавас сегий бээр. Аваң чанып келир, уруум."
Бир катап дембээреп турумда азыраан ием Хоюг ынча дээн. Ол буянныг бодал бир чамдыктасагыжымга кирип келир., ынчан көк дээрже кайгап алгаш турар мен.
Мээң сагыжымга кирер бир оол турган. Ол оолду Салчак Машпак дээр, узун сынныг, улуг карактыг, делбигир кулактыг, дөрбегер эриннерлиг болгаш коңзагар хаайлыг. Кыжын мээң чанымга уруглар болгаш оолдар шоолуг келбес турган, чүгле Машпак чедип келгеш, мээң быктымдыва хоптак салаазын дегзипкеш, каттырымзап тургулаар. Мен ыыт чок турар мен. Ол оолдан дезер хөңнүм база чок турган. Бистер аравыста чүнү-даа чугаалашпайн, удур-дедир хар-биле соккулажып ойнай бээр бис.
Ол оолдуң авазы бисти көрүп кааш:
-Машпак!-деп кургамзык үнү-биле кыйгырар.
Машпак менден ол-ла дораан ырап чоруптар, мен база катап чааскаан артар мен.
бир хонгаш база катап дөстек баалык чанынга ужуражы бээр бис. Машпак меңээ курут эккеп бээр. Бир чамдыкта саат, борбрак чөкпек-даа эккээр турган. Ол эккелген амданныг чемни болгаш саатты үлежип алыр бис. Бистиң чаштып ойнап турганывысты эжимниң авазы тып алгаш:
-Машпак!-деп коргунчуг кылдыр кыйгырар.
Авазының үнүн дыңнааш, оол мени каапкаш, ырап чоруптар.
Өшкүлер чаглактаныр хая баарынга ол эжим-биле ойнаар апарган мен. Машпак мени кужактап алгаш, бөөлдегилээр турган. Кады барып дүшкеш, каттыржып турар бис. Хаяның кызыл, сарыг, хүрең картын картагылааш, Машпак мээң
дыжымга салып бээрге, дыка амыраар турган мен. Машпак-биле ойнай бергенимде, хей-аъдым кирип келир. Эжимниң авазы оглун дилеп чорааш, база катап тып алыр.
-Машпак!-деп авазы кыйгырарга, эжим менден ырап чоруй баар.
Оюн.
Чаштын ойнаар оюн.
Машпак-биле ойнап тургаш, ол оолга ынакшый берген ышкаш болдум.
Кижиниң сынын хеп чазаар.
Аъттың сынып эзер чазаар.
Бо үлегер домакты дыңнааш, ону черле утпаан мен. Азыраткан адам-ием меңээ чаа хептер дерип берген, ооң кырында бир онзагай ат-биле мени адап каан. Чаа хептиг болгаш аттыг мен, ам-на үем-чергем оолдар, кыстар мээң-биле кады ойнаар деп шуут бүзүрепкен мен. Мээң оом база хей чүве болган. Кадыр хавактан чуңгулап ойнаан уругларга чеде бердим. Ызырар ыттан корткан чүве дег, хамык оолдар, кыстар менден дезип чоруптарлар. Чүгле Машпак артып калды. Машпак мени көрүп кааш, бызаа кежин хылырады сөөртүп эккелди. Бызаа кежинге ушкажыптар бис. Машпак мурнунга олуруптар, мен ооң соонга ушкажыптар мен. Кадыр хавакты куду Машпак-биле чуңгулап ойнап турганым кайгамчык улуг өөрүшкү болгаш байырлал бооп турган. Бир чамдыкта аңдарылгаш, хар кырынга аңдаштанып чыдар бис. Ынчан хөртүк кырынга ойталап чыдып алгаш, чиңгир көк дээрже көрүп чыткылаар бис. Аяс дээрде хүннү көргеш, та чүм ыйнаан, авамны сактып келген мен. База катап азыраан иемниң мени часкарар сөстерин сактып келдим:
"Аваң эмчиде. Удавас сегий бээр. Аваң чанып келир, уруум."
Авам күжүр келир чүве кайда боор, кады ойнаар эжимниң авазы чедип келгеш, бир кезек алаагып туру. Ийи тенектиң хөртүк кырында чаза ойталап чыдарын көрүп кааш, ол кадай далып калган хире болду. Чаңгыс черге турза-ла турар. Бис ийи кады ойнаарывыска угбайның сагыжынга черле таарышпас турганы илдең, чогум сүге ындыг дээрзин ынчан билбес турдум. Ол угбай мени контр уруу деп бүдүү билип каан болгаш, оглу-биле кады ойнатырбас турган чылдагааны ол чүве-дир.
-Машпак!-деп, ол кадай кургамзык үнү-биле база-ла кыйгырды.
Эжим тура халааш, авазының чанында барды. Мен чааскаан артым. Авашкылар ырап чорупту. Эжим оол мендиве хая көрнүрге, авазы ооң холун сирлеш кылдыр шеле каапты. Ынчан мени чүгле көк дээрде хүн кээргеп турганзыг болган.
"Аваң эмчиде. Удавас сегий бээр. Аваң чанып келир, уруум."
Кым ынча дээдин билбес мен. Улаануттан сегип экирээш, ындыг чугаа дыңнаан мен. Билир-ле чүвем ходуг идиим- сыын бышкаандан даараан, чучак тонум-анай кежинден даараан, калбак бөргүм- койгун кежинден даараан, чүрүрүм-хураган кежинден даараан, курум-холак. Чүнүң уржуундан эрги хевимни солаанын билбес мен. Хоюгбай угбай идик-хевимни даараап берген, кандыг-даа сооктан тогбас апарган мен. Адам-иемниң болгаш дуңмаларымның кедип чораан идик-хевинден чүү-даа көзүлбес болган. Бети дээрде авамның өө безин каракка көзүлбес. Мен кайнаар-даа баарымга, Хартыгажык чыда калбас, мени даады карактап чоруур. Үстүү-Ыйматы кыштаанда беш өг бар, ол хиреде мээң-биле ойнаар уруглар чок, ол база чиктиг турган. Хартыгажыктан корткаш, үем-чергем оолдар, уруглар мээң чанымга чагдавас боор деп соора угаап турган мен.
Ачамның өңнүү кырган аңчы база катап мынча дээн:
-Ачаң ады кымыл?-дизе, Хертек Сүрүң-дээр сен.
-Аваң ады кымыл?-дизе, Хертек Хоюг-дээр сен.
Адың кымыл?-дизе, Хертек Өшкү-дээр сен.
Кеткен хевим база чап- чаа, дыка чараш. Адым-сывым база чап-чаа, дыка кайгамчык. Тенек чаштың куюм сеткили ыйнаан, амырап-даа турар мен. Чогум чүнүң дайлымындан адымны болгаш хевимни солааныл дээрзин угаап шыдавас турган мен.
Инек кажаазының кырынга үне бергеш, Мөген-Бүрен уунче шиглей бараанап-ла турар мен. Кызыл-Хая ында болгай. Авамның өөн сөөлгү катап тиккен чурт ында болгай. Авам күжүрнүң мени хойгарып хонганы казанак база ында болгай. Ол-ла угдан авам келир боор деп кордаар турган мен. Ол хиреде эмнелге кайы чүкте дээрзин билбес турган мен.
Кижиниң бичиизинде дыңнаан чүвези уттундурбас. Улгады бергеш, дыңнаан чүвелерим олчаан баргылаар. Үстүү-Ыйматыга час эрте дүжер. Черле ынчаш тайга черге час эртежик келир. Хар эрип чыткан. Бистиң аалдың оолдар, уруглары митпиргей хар чочактап, удур-дедир соккулажып ойнап турганнар. Ойнаксаарым кедергей. Хар чочактаан уругларның чанындыва чоокшулап келдим.
-Тур!-деп, хертеш думчуктуг оол чудуруун арынды.
-Келзин!-деп, хылбаң арынныг уруг хүлүмзүрдү.
-Сен бээр келбе-деп, ол-ла хертеш думчуктуг оол кежээргеди.
-Бээр кел, эжим!-деп, хылбаң арынныг ол-ла уруг экииргеди.
-Кады ойнаалыңар!-депкеш, аяар кел чор мен.
-Контрнуң уруу!-диген соонда, ол-ла хертеш думчуктуг оол борбактап алган хары-биле думчуумдува тудусту.
Барып дүшкеш, туруп келдим. Сактырымга, кулаам дүлейзимээр апарган. Та чүден чүве, демги ол ойнап тургулаан оолдар, кыстар бурт-сарт дидилер. Черже көрдүм. Митпиргей ак хар кызыл боралгактыг болду.
Чыдыг согуш үнген.
Мөге шыырак Машпак меңээ болушканы ол ыйнаан, мээң думчуум ханын төгүлдүр сопкан хертеш думчуктуг оолдуң кулаандан сегирип алган. Демги хертеш думчуктуг оол база мөге шыырак кижи болган, Машпактың база кулаандан сегирип алган. Машпактың ак хураган кежи бөргү, хертеш хаайның кара хураган кежи бөргү хар кырынче хадып эстей берген. Кулактажырын салчыпкаш, шашкылажы бергеннер. Хертеш хаайлыг оол кончуг аваангыр болгаш, машпакты бирде бир чаагынче, бирде өске чаагынче чыккыладып турган. Машпак аамай болгаш, хоруп турупкан. Машпактың чудуруу бир катап хертеш хаайның быктынче душ бооп дээпкен, оозу ойта дүшкен. Кежээлеп турган кулугурну аътылаштыр мунуп алгаш, аксындыва харны улай-улай уруп орган. Машпак чежемейниң-даа күштүг болза, хертеш хаайны чаңгыс-даа катап эдин аартыр какпаан-сокпаан. Хертеш думчуктуг оол ылым-чылым барган.
-Мени сал-деп, хертеш думчуктуг оол чалынган.
-Моон соңгаар содаалажыр чорууң каар сен бе?-диген.
-Моон соңгаар сээң-биле ойнавас мен-деп, харыылаан
-Тур!-депкеш, Машпак холдарын сула салыпкан.
Хертеш хаайлыг оолак туруп келгеш, хоруп турган хылбаң хаайлыг уругже базыпкан. Оларның каткызы үнген.
-Машпак!-деп, авазының алгызы үнерге, меңээ болчуп турган оол ырап чорупту.
Авазының хорадаан үнү дыңналды. Оглу чүнү-даа чугаалавады. Митпиргей харлыг черде чааскаан артым. Мен кым-биле-даа чогушпадым. Кымны-даа кочулап ойлатпадым. Бо турган чиңге көк дээрниң адаанда, бо турган чырык хүннүң адаанда мени эргеледир-чассыдар, мени кээргээр кижилер чүгле азыраан адам-ием деп чүвени бир-ле дугаар ол хүн угаап билген мен.
Авай!-деп алгырыпкаш, кортканымдан ыглап-сыктап, Хоюг угбайның өөндүве далбайтып каан мен.
-Ыглава, уруум!-деп, Хоюг угбай мени аргалап думчуумнуң ханын аштап-арыглааш, өөнче киире берген.
Час дүжүп кээрге, өдекти долгандыр чаш анай, хураганнар безин дешкилежип ойнаар болгай. Күштүг хураган кошкак анайны ыялавас. Час дүжүп кээрге, оранның куштары безин өөр-өөрү-биле четкилеп кээр, ылгажыр деп чүве турбас. Чылыг час дүжүп кээрге, мээң үем-чергем оолдар, уруглар чүге мени куду көрүп турарыл, чүге мени ыглай көрүп турарыл? Ачам чоннуң дайзыны дирти бээрге, мен база эш-өөрүм дайзыны апарган мен бе?
Ынчан чаш турган мен, эжим-өөрүм чүге менден ойлаар дээрзин хандыр угаап шыдавас турган мен. Сөөлзүредир билип каан мен. Контрнуң ажы-төлү хостуг эргелиг кижилерниң ажы-төлү-биле кады ойнаар кежии чок дээрзин улгады бергеш билип каан мен.
Чедиги тоол. КОНТР УРУУ
Бакка бак улажыр дижир.
Чай шагны чылдың эң-не магалыг үези деп билип чораан мен. Ам мээң үлүг-хуумга ол чылдың чайы эң-не кударанчыг, эң-не халаптыг, эң-не бачыттыг чай болган.
Хараачыгай дээрге магалыг чайлаг болгай. Бир катап азыраан адам мени ушкарып алгаш, орук аайы-биле ол чайлагның чанынга келген. Сактырымга, аъдының аксын тырта каапкан. Караам уунга аът баглаажы к-зүлген. Караам уунга адам-иемниң өөнүң орну көзүлген. Сактырымга, эрги кодан ол-ла хевээр. турар болган. Элдеп чүве чүл дээрге, ол магалыг чайлаг Хараачыгайга өглер хонмас апарган. Өөвүстүң куруг орнун көрүп кааш, моорай берген мен. Кырган адам ынча дээр чораан. Чүвениң ужурун билип каапкаш, азыраан адам ол чурттан дүрген-не ырап чорупкан болган.
Бир миннип кээримге, азыраан адам мени кара сугга суп турар болган. Чүгээр апарган мен. Ооң соонда азыраан адам шорга кылып алгаш, мени хүннүң-хүннүң соок сугга каксып турган. Даларым читкен. Чугаам арай килдирзимээр. Эртенниң-не азыраан ием мени чассыдып оттурар, шалың сүстүрер турган. Та үш хонган, та чеди хонган, оозун билбес мен. Сегий берген мен. Карактарым көскү апарган. Дылым дыртылбас апарган. Үнүм үнүп келген.
Бир билир чүвем болза, азыраан адам-ием мен дыңнап ту-
румда чүве чугаалашпас апарган. Мээң төрээн адам-ием дугайында хөк-даа дивес апарганнар. Бир катап өг чанынга өшкү саап оргаш, оларның элдептиг чугаазын дыңнаан мен.
-Чүнү-чүнү дыңнадың? -деп, азыраан авам айтырды.
-Дыңнавааным чүве дыңнадым, кадай. Контр чуртунга өг хондуруп болбас деп чугаа дыңнадым. Каяа-даа чоруурумга, контр уруу, контр чурту, контр аъды, контр оглу деп кижи аксынга эптешпес сөстер дыңналыр апарган, кара элдеп чүве. Бо уругнуң ада-иезиниң чайлаг чурту Хараачыгай ээнзирей берген.Алыс шынын алыр болза ол дээрге кончуг аңчы, малчын кижиниң одар мелчиирлиг чайлаа болгай.
-Шын чоор бе?-деп, азыраан авам дадагалзай берди.
-Мен кажан чүве мегелеп чоржук мен. Дыңнааным чугаалап ор мен.Көргеним бадыткап ор мен-деп, азыраан адам ынча диди.
Шимээн бардылар. Мен бир бичии хууң долдур сүт тудуп алгаш, өгге кирип келдим. Кырган адам чолдак даңзызы-биле, кырган ием узун даңзызы-биле таакпылап олурлар. Олар дыка мунгараан шырайлыг. Арын-шырайын көөрүмге, бир-ле коргунчуг халап кээринден сестип олурганзыг.
-Сен ам мээң кылыр чүвелеримни дөгере кылыр болган-дыр сен. Назының чаш-даа болза, улуг кижиниң кылыр чүвезин кылып шыдаар апарган сен. Кыс кижиниң холу-биле кылыр чүвелерин кылыр апарган сен. Кыс кижи аваангыр болур-деп, кырган авам чагып орду.
Чай.
Төрээн адам-ием дириг чорда, чай кончуг узун кылдыр сагындырар. Ам дээрге бо чай чаңгыс хонук-биле дөмей болду. Кады ойнап чораан дуңмаларым улаануттааш, бүргүлей берген. Ам мээң-биле кым-даа ойнавас, ынчангаш каргыштыг чай бооп турар. Дуңмаларым ол олчаан барган деп билип тур мен, ол хиреде ачам чедип келир, авам база чедип келир деп бодал сагыжымдан ыравас чораан.
Бакка бак улажыр дижир. Хар аккан соонда Хартыгажык чиде берген. Ол ыттың кайнаар барганы билдинмес. Дамчыыр чугаа дыңналыр. Хартыгажык чайлаг чурт Хараачыгайга чеде бергеш, аът баглаажының дөзүнге чыдар апарган. Оон ам чүү болганыл?
Контрнуң ыды деп чугаа тараан. Контрнуң ыды эрги чуртун ээлеп чыдар. Контрнуң ыды от орнунче көрүп алгаш, кускуннап турар апарган. Контрнуң ыды чем ижип чорааны ыяш тавакты аңдара-дүң-
дере иткилеп, өгнүң эр ээзин манап чыдар апарган. Контрнуң ыды албыстаан деп чугаа база нептерээн. Бир чорумал кижи эрги болгаш ээн чайлаг Хараачыгайның чанынга келген дижир. Ол кижини бүрүн эргелиг кижи дижир, чүге ынча дээрин билбес мен. Ол кижини чажыт бижик бижиир кижи-даа дээр. Чоннуң дайзыннары болгу дег кижилерни ол кижи чогуур черже бижип дыңнадыр дижир. Ол кижиге удур чүве чугаалаар кижи бистиң черге турбаан дижир. Бүрүн эргелиг кижи аъттың маңы-биле халдып оргаш:
-Контрнуң чурту!-деп алгырыпкаш, баглааш чанынга келген.
Хартыгажык хеп хенертен тура халыырга, бүрүн эргелиг кижи аъдындан аңдарылган, ол хиреде узун-дындан салбаан дижир. Политиктиг серемчилелди дыңзыдар дээш, чүктеп чораан боозу-биле казыра дег кара Хартыганы хөме тутсупкан дижир.
Ээн чуртун ээлеп чыткан Хартыгажык баалык ажыр маңнап чорупкан. Бүрүн эргелиг кижи база катап аъдын мунгаш:
Контрнуң ыдын боолап кагдым!-диген.
Ооң соонда Хартыгажыкты азыраан адам сураглай берген. Аңчы кижиниң чүрээ часпас дижир. Авамның хөөрүнге чеде берген. Хартыгажык буянныг ээзиниң сөөлгү чыдынын таңныылдап чыдар болган. Ол хөөрнү Хартыгажык канчап тып алганы билдинмес. Бир болза буянныг ээзиниң сүнезини-биле ужурашкан болгу дег. Бир болза буянныг ээзиниң Кызыл-Хая суурдан үнген изин истеп чорааш, мөңге уйгузун удуп чыдар чевээн тып алган болгу дег. Контрнуң кадайының хөөрүн контрнуң ыды Хартыгажык кадарып чыдар деп тоолчургу чугаа бистиң черге дыргын тараан.
Азыраан адам Хертек Сүрүң кочуг кээргээчел кижи, ынчангаш Хартыгажыкты чанындыва элзедирге, чүгле кудуруун чайган дижир. Хартыгажык буянныг ээзиниң сөөлгү чыдынын кадарып чыдар. Бирде өрге, бирде тарбаган, бирде тоолай тудуп чип турган. Аалдардыва барбаан. Чер база кезивээн. Чаашкын чаап турган. Хартыгажык буянныг ээзиниң хөөрүн кадарып турда, дүне када бир өөр бөрүлер келген дижир. Хартыгажык буянныг ээзиниң хөөрүн камгалаар дээш, бөрүлер-биле хержип тургаш, амы-тынындан чарылган.
Чай.
Кыска чай.
Адам-иемниң допчу намдарында эң-не кыска чай, ыгланчыг чай, муңгаранчыг чай. Сактырымга, бистиң черге чылыг орандан ужуп келгеш, чайлаар куштар онча-менди. Сактырымга, бистиң черниң аң-меңи шуптузу онча-менди. Сактырымга, бистиң черден үнүп келир өң-баазын чечектерни шуптузу онча-менди.
Сактырымга, чүгле мен багай салымга таварышкан бооп турар.
Шору угаан кире берген мен. Бо турар чырык өртемчейде мени карактап турар эриг баарлыг кижилер азыраан адам Сүрүң-биле азыраан ием Хоюг бооп- турлар. Олар мени уруг кылдыр азырап албаан чүве болза, Хартыгажык-биле кады авамның хөөрүн кадарып тургаш, аш бөрүлер аксынга кирер турган боор мен. Хөөкүй кырганнарның өөнге чурттап тургаш, кайда чүү бооп турарын шору билип алган мен, ол дээрге мээң караам чырыырынга кончуг дузалыг болган. Чүвени шору угааптар апарган мен.
Контрнуң когун үзүп деп чүве ол-дур. Ачамны дээди хемчег-биле боолап шииткен. Оол, кыс дуңмаларым улаануттан баргылаан. Күжүр ием улаануттан бир сегээш, база катап каданнааш, таалал болган. Мал-магандан өскүс анай безин артпаан. Кодан кадарчызы Хартыгажык авамның хөөрүн хайгаарап тургаш, бөрүлерге туттуруп каан. Адам-иемниң уксаа салгалындан чүгле мен артып калган. Эге чааскаан арткан мен.
Чай.
Куурумчу чай.
Көк дээрниң адаанга кады ойнаар эштерим чок бооп арткан чайым. Бир эвес мен ужар турган болза, контрнуң төрел ызыгууру үзүлгени ол.
Сески тоол. ТӨЛГЕМ
Күс дүшкен.Чүвениң агын, каразын шору ылгаптар апарган мен. Ынчан безин төрээн адамның канчап читкенин база төрээн иемниң хөөрү кайдазын билбес турган мен. Аңчы Сүрүңнүң чечен чугааларын болгаш ыткан тоолдарын шору доктаадып алган мен. Шевер угбай Хоюгбай мени идик-хеп даараарынга шымбай өөредип каан. Бот дугайты эки-ле билир чүвелерим ол. Кыс уруг мал-маган сааптар, идик-хеп даараптар, аъш-чем кылыптар болза-ла, кандыг-даа черге чурттап шыдаар деп кырганнардан дыңнап өстүм. Азыраан адам-ием мени эмин эрттир чассыдар, карбаң холдардан карактаар, кады өглерге безин хондурбас чорааннар.
Бир эртен оттуп келгеш, дыңнап чыдарымга, азыраан адам-ием аразында мынчаар чугаалажып, аяк-шайын ижип ордулар.
-Кижиниң чаңгыс уруунга каш борбак мал-маган кадартып чоруурувуска кайын боор. Бистиң үе-шаавыста болза кыс-даа кижи, оол-даа кижи үжүк-бижик чокка чурттап болур турган. Бистер аан, кырган улус чежеге дээр элейтип чоруур бис. Чоткан-хат болурга, барып ужар. Дымаа-ханаа болурга, хажыылай бээр. Назынывыс хүн ажар угже чоокшулаан болгай. Чүү деп бодай-дыр сен, кадай?
-Кызывыстың хары каш ирги, кадай?
-Та. Та.
-Бо уругнуң хинин сен кескен ышкажык сен, канчап билбес сен?
-Ынчан сен аңнап чораан сен. Шегелей арткан те-биле хүрежип турарың чыл чүве. Кончуг семис тениң эъдин аалга эккелчик сен. Бо уругнуң доюнга ирт эъдин, те эъдин каттай-хаара чип турдувус чоп. Ам санап көр даан. Кайы чылын төрүттүнгенин тып эккел-деп, Хоюг ием чугаалаар болду.
-Уткан-дыр мен. Та кайы чылын те-биле хүрежип турдум ыйнаан. Шелегей атканым тениң ийи мыйызындан сегирип алганым сактып ор мен, оон ыңай чүү болганын билбес-тир мен-деп, Сүрүң адам хаваамда дерин чеңи-биле чоттунду.
Хирезин бодаарымга, девидээн янзылыг.
-Коңчууңну але-деп, азыраан ием чемелеп кагды.
Бир кезек шимээн барды. Азыраткан адам-ием аразында маргыжа бердилер. Оларның чүү-даа дээнин орта дыңнаваан мен. Чүгле мени үжүк-бижик өөредир школага киирип каар дээш, кандыг бир аргазын тып чадап органнар. Шынын сөглээрге, мээң үем-чергем уруглар школада кире берген, мен арай астыгып калган бооп турар. Азыраан ием мени өгден үндүрбезин бодап, бодунга эш кылып аарын бодап турган, ол хиреде мээң кедер идик-хевимни, шуглак-дөжээмни, ижер-чиир ажым-чемимни шагда-ла белеткеп каан.
-Бодувустуң хеймер кызывыс болза, өгге артып каап болгай. Бо болза бак салымга таварышкан өг-бүлениң дың чаңгыс үре-садызы-дыр. Чүвениң кедизин бодаар херек, кадай. Бо уруг бистер дириг чорувуста эртем-билиг чедип алзын-деп, Сүрүң адам чугаалай-дыр.
Бо чаш амытанны эш-өөрү ылгай бербес ирги бе? Өскээр сөс эдиптим. Хостуг эргелиг улустарның ажы-төлү бо уругну ыялай бербес ирги бе? Ок балыы чоорту эттинер дижир. Сөс балыы назын-биле калыр дижир-деп, Хоюг ием чугаалады.
-Мен актыг кижи болгай мен, кадай. Бо үрен мээң адым-сывымда чүве болгай. Кижи болганга-ла кыстыг мен деп чугаалап чоруур кижи мен, мээң оомну бо черниң даргалары шупту билир. Бо уругну кым-даа базынмас, кым-даа куду көрбес, кым-даа кончувас -деп, адазынган адам шиитпирлиг чугаалады.
Ол эртен чаңгыс-ла багай чүве болза адам-иемниң мээң төрүттүнген чылым билип чадааш, аразында бакташканы болур. Оон ыңай оларның менден чүве чажырып чугаалаарындан аңгыда, бир-ле чүведен сестип турар аяны бар дээрзин чүрээм эндевес турган. Оларның чогум чүүден коргуп турарын бодаар харыым чок. Олар мен дыңнап турумда, черле алгышпсатар. Оларның
мени бир-ле чердиве чорудар дээш, баш бурунгаар белеткенип турганын билзе-даа, чүге ынчап турарын база айтырбаан мен, харын-даа хөк бодап турган мен. Бир-бир бодаарымга, мени ашакка бээринге белеткеп турганзыг болган.
Азыраан адам Сүрүң дээрге тоолдар ыдар, солун төөгүлер чугаалаар, солуннар номчуур кижи. Боду номчуур, бижиир кылдыр өөренип алган. Азыраан ием черден үнер үнүштерни, эм оъттарны шуптузун билир. Аңнарның назы-харын ыяк билир. Мал аймааның назынын ылгап билир. Азыраткан адам-ием өөнге тургаш, тургаш, дыка кайгамчык чүвелер билип алган мен.
Мээң төрүмел угааным шорузун олар билип алган., ооң дугайында чүве чугаалавастар. Мени эртемниг кижи кылып аарын бодап алганнар. Школага баарга, үем-чергем оолдар, кыстар-биле кады ойнаар деп, билип турган мен. Ойнаксаарым кедергей. Чаш дуңмаларымдан чарылгаш, ойнаксаар апарган боор мен. Хамыктың мурнунда ойнаар, ооң соонда башкының айыткан чүвезин билип алыр бодап турдум. Бо дээрге мээң сагыжым-дыр. Азыраткан адам-иемниң сагыжы болза угаан киир өөреткеш, ооң соонда өглеп кааш, кады-кожа чурттаар күзелдиг турган.