Турар дээш туруп чададым. Кургаг өдек кырында чыдыр мен. Чырып келген. Эжик аксындан хүн херели дээп келди. Долгандыр көрдүм. Ында-мында дестиг ханнар чыткылаар. Иштим кирижелир. Хей-ооргам үстү бер чазар. Турайн дээримге, ишти-баарым сөктү бер чазар болгаш бажым дескинер. Кажан-даа бажым дескинип чорбаан. Хөй хан төгүлгенинден сээдеңзий берген болдум.
Суксаарым кедергей. Ийи араатан-биле та кайы хире хүрешкен кижи мен. Шыырак эрлер чүү боор, чаңгыс кыс уругну черге чыпшыр базып алгаш, хыы ханып турганнары ол-дур. Кончуг араатаннар мени чүгле ишти тынныг кылдыр каапкаш, дезе бергеннер. Сагыжымга чаңгыс идегел кирип келген. Уруг-даа кижини, кадай-даа кижини күштеп чазарлаан эр кижини адып шиидер деп хоойлу бар. Багын чажыргаш, канчаар ону. Мени чазарлаан араатаннардан өжээним негеп аарын бодап чыдыр мен. Турайн дээримге-даа, иштим тыртылар.
Казанак иштинге бир ыт маңнап келгеш, ээре берди. Удаваанда Шактар башкы сургуулдары-биле чедип келди. Мени көрүп кааш, сургуулдарын дедир чорудупту. Башкымны көргеш, ыглапкан мен. Оон ыңай чүү-чүү болганын билбес мен.
Шактар башкы мени бажыңынга үш хондур чажырып азыраан. Бажыңынче чүгле сүт эккеп бээр кадайны киирер турду. Кылаштап турар апарган мен. Ам-на чоруурунга белеткени бердим. Ол хүн Доңгак Долдаш эртези кончуг башкының бажыңынга кирип келген.
-Дайзынның уруу бе? Кадайың бе?-деп сыындыра-ла берди.
-Хөөкүй амытан ийи дайзынның аксынга кирген. Хөөкүй амытан калган иезиниң чандаш казанаанга өлүп чыткан. Тенек оолдарга чазарлаткаш, ишти тынныг чыдырда, кожам кадайның ыды тып каан ышкажыл. Тергиин өөренир сургулуум чүве, үш хондур эмнеп-домнап азырадым-диди.
- Кымнар бо уругну чазарлап кааныл? - деп, Доңгак Долдаш чымчаңнадыр айтыргаш, чырыын чыртайтыр хүлүмзүреп кагды.
- Аңгырбан биле Межерген.
- Ында кижи кайгаар чүү боор-дигеш, Долдаш дарга айыылдыг херек үүлгеткен оолдарны хемчег алырын хаайынга безин какпады.
- Бистиң күрүнениң чаа хоойлузунда болза кандыг-даа назынныг херээжен кижини күштеп-күчүлээн кижини дээди хемчег-биле шиидер. Бо кончуг араатан оолдарны канчаарыл, дарга?
- Чүү дидир силер, башкы? - деп, Долдаш хүртеңней берди.
- Кыс уругну күштээн оолдарны тудуп хоругдаар - деп, башкы мындыг.
Дарга биле башкы аразында маргыжа бердилер. Бирде үннери чидий бергилээр, бирде үннери кошкай бергилээр. Сактырымга, күчүтен дарга башкымны сыындырып алган болгаш хөрээ киргирткейнип турар болду.
- Силерниң чугааңарда шынзыг чүве база бар, ынчалзажок силер чүвениң алыс ужурун ылгап билбейн турар-дыр силер. Аңгы дайзыннарынга кандыг-даа сөгүрүүшкүн турбас. Контрларның ажы-төлүнге кандыг-даа кээргел турбас. Бир эвес ол тенек оолдар актыг араттың уруун күштеп-чазарлаан болза, оларны революстуг хоойлунуң дээди хемчээ-биле шиидер турган. Бо тенек оолдар дээрге контрнуң уруун күштеп-чазарлааннар, ында кандыг-даа буруу чок. Контрларның угун дазылындан тура тыртып узуткаар, үе ынчап барган! - деп, Долдаш дарга кара туразында чаңнап туру.
Нам даргазының үнүн дыңнаарымга, чаңнык дүжүп турганзыг. Башкым биле ол дарганың аразында болган маргылдааның хайнып үнген буруузу менде деп чаржынчыг бодал сагыжымга кирип келди. Дүрген-не бо черден ырап, бир өске черже чоруксаам кели берген. Кайнаар баар мен? Кым сугга баар мен?
- Бо уруг өөренир чүвеге кончуг салымныг-деп, башкым ээрешти.
- Сөглээн сөс. Керткен ыяш. Бистиң бо школага контрларның ажы-төлү турбас. Бистиң бо Биче-Мөңгүн-Тайга, Улуг-Мөңгүн-Тайга харап турар ада-өгбениң ыдыктыг чуртунга арат чоннуң өжээнниг дайзыннарының чыды-даа турбас ужурлуг-деп, Долдаш кыжаны берди.
Хайыралыг адам-иемге эргеледип чораан бодум хары кижиге каргадыр салым-чолум ындыг болган боор. Азыраткан адам-иемге алгап-йөрээткен бодум өөренир кежик чок болдум, оруум ындыг болганы ол боор. Салымдан эрткен чүве чок дижир.
База бир элдепсинген чүвем бар. Ол болза мени күштеп-чазарлаан оолдарны безин сүрбээн, байысааваан, кандыг-даа кеземче көргүспээни чүве. Мөген-Бүрен сумузунда нам үүрүнүң даргазы Доңгак Долдаш боду кара туразында хоойлу-дүрүм чогаадып турар деп каразаан мен.
База бир элдепсинген чүвем болза Шактар башкы мени чүге кээргей бергенил? Бажыңынга кииргеш, бодунуң орнунга чыттыргаш, кожазы кырган кадайга мени чүге кадартып кааныл? Өске кижилерни бажыңынче чүге киирбейн турганыл? Шактар башкы биле кырган кадай мээң чанымга үш хонукта олура хонуп, балыг-бышкын черлеримни кара эм-биле эмнеп турдулар. Сайлык кадайның бажыңындан Шактар башкы үргүлчү чемненир турган. Бир чамдыкта Сайлык кадай ол башкыга бажыңындан сүт эккеп бээр, бир хууңга тарак эккээр турганын ылап-ла билир мен.
Шактар башкы хүндүс башкылап чоруй баарга, Сайлык кадай мээң чанымга артып калгаш, балыг-бышкын черлеримни адыг өдү-биле чаап, тарбаган үзү ижиртип турган. Орукка чортуп оргаш, база бир сагынган чүвем бар. Ол болза Сайлык угбайның көк даалымбадан даарап берген хөйлең, чүвүрү. Мээң ханга борашкан идик-хевимни көргеш, тон кылып аар дээн даалымбазын аптаразындан ужулгаш, меңээ чаа хеп даарап бергени ол ыйнаан.
Ол хүн азыраан адам меңээ хүнезин чедирип келген. Чүвениң ужурун Шактар башкы чугаалап берген. Азыраан адам кым-биле-даа чугаалашпаан. Суурда садыгдан шай, таакпы садып алган. Ачам-биле чаңгыс аътка ушкажып алгаш, Үстүү-Ыйматыже чорупкан бис.
Бир кончуг элдепсинген чүвем бар. Ол дээрге мени чүге эзер кырынга олуртуп кааныл? Эзер кырынга улуг кижи олурар чаңчыл бар. Азыраан адам мээң соомда ушкажып алгаш, мөге-шыырак холдары-биле иштимни чыыра тудуп чораан. Хол бичии кошкаарга-ла бажым дескинер болгаш эзерден аңдарлы бер чазар мен.
Азыраан адамның ак-ой аъды ушкашкан кижилерни Үстүү-Ыйматыга чедирер дээш хииктелдир базып орган. Дүрген-не кыштаг чуртка четсимзе деп бодал сеткилимни сергедип чораан. Оон ыңай чүү-чүү болганын билбес мен. Чорумалдар база көзүлбес болган. Орук. Аът оруу.
Кыштаг. Үстүү-Ыйматыда эрги кыштаг. Эрги хонаш. Азыраан адам-ием өөнге кирип келиримге, хүн херели мени чылдып турган ышкаш апарган. Орайтадыр келген бис. Азыраан ием мени эмин эрттир хумагалаар болду. Менден чүнү-даа негеведи, айтырбады.
Мени ашкарып-чемгергеш, удудуп каан. Дораан удуй берген мен.
Дүш.
Куурумчу дүш.
Нам үүрүнүң даргазы Долдаш Доңгак даргага чеде берген болдум. Мени күштеп-чазарлаан оолдарны шиидерин негеп хомудадым. Сактырымга, ак өгге кире берген ышкаш мен. Долдаш дарга эштиг-өөрлүг болду. Оларны орта ожааваан мен.
- Чүге бээр келдиң?-деп, Долдаш Доңгак айтырар болду.
- Хүндүлүг дарга. Мени тенек оолдар күштеп-чазарлап каапты. Бо шагда кыс кижини чазарлап, күштээн эр кижини хоойлу-дүрүм ёзугаар ялалап шиидер чүве дижик. Мени күштээн оолдарны туткаш, чогуур черинге чедирип көрүңер, дарга. Чаңгыс дилээм ол-дидим.
Сүлде бойнаан. Долдаш Доңгак дарга хаваанда чаңгыс карактыг, шупту боду кара дүктүг кижи-бүрүс апарды. Мендиве хыйыртай каапкаш, чоргаар, түрлүг айтырыглар салды.
- Ачаң дүжүмет чораан бе?
- Чок-дидим.
- Ачаң бай ызыгуурлуг чораан бе?-диди.
- Чок - дидим.
- Ачаң хам уктуг чораан бе? - диди.
- Чок-дидим.
- Ачаң лама уктуг чораан бе? - диди.
- Чок - дидим.
- Билдингир-дир оо! Бир-тээ сен ядыы кижиниң уруу болганыңда, сени күштээн оолдарны тудуп хоругдаар апаар-диди.
Хенертен үш карактыг кижи көстүп келди. Холу, буду орта көзүлбес. Сактырымга, үш карактыг баш агаарда астына бергензиг болду. Ол үш карактыг баш аяар сымыраныр болду.
- Бо уруг болза дайзын уруу-дур. Мооң адазы болза Тываның көктүг-шыктыг чуртун япон дайынзырактарга садар деп тургаш, боолуг кижилерге туттурган болгай. Бо уругнуң адазы дээрге контр идегет, ону канчап билбес силер, дарга. Арат-чоннуң дайзыннарын кам-хайыра чок узуткаар, оларның дазылдарын чок кылыр дээн ышкажыгай. Бо олурган уруг ёзулуг контр идегеттиң уруу-дур, дазылы-дыр. Ону канчап билбес дарга боор силер.
Ынча дигеш, үш карактыг баш чиде берди.
Чаңгыс карактыг Долдаш Доңгак хүртеңнеп чугаалады.
- Ада-ызыгууруң чоп чажырган сен. Мен чүвени бүдүү билир кижи боор мен. Сээң адаң контр идегет. Сээң адаң боолаттырып шииттирген дайзын. Бир-тээ сен чоннуң дайзынының уруу кижи болганыңда, күштүг оолдар сени күштеп турбайн канчаар.
Даарта хурал боор чүве. Илеткел бижип олур мен. Чайым чогул. Кайыын келген сен, ынаар чоруп ор. Киргиннээн оолдарга чүге чыдып берген сен, шоруң-дур. Диңми чокта чаңнык дүшпес. Сен бодуң база буруулуг сен.
Ынча дигеш, чаңгыс карактыг дарга чиде берди.
Оттуп келдим. Азыраан адам-иемниң чылыг өөнде чыдар болдум.
Он бирги тоол. КИНО КӨӨР ЭРГЕМ
КАЗЫТКАН МЕН
Кандыг-даа тоолчунуң тоолдарында чок чүвени көөр апарган мен, дыңнаар апарган мен. Кулаамга дыңналып көрбээн сөстер дыңнаар апарган мен. Ооң мурнунда азыраан адамдан мындыг чүве дыңнаан мен. Иргит Коңгур, шолазында Улуг-Хам, Холурааш хам, Илбилиг хам даады хынаттырып чоруур кижи болган. Ол кырган хамны чүгле хам чорааны дээш кызып-кыяр, аксын-сөзүн хынаар дижир. Мен аңаа шоолуг бүзүревес турган мен. Илбичи хамның оглу Успун-Доржу школага көстүп кээрге, дораан ырадыптар дижир. Мен ол куурумчу чорукту караам-биле көрген мен. Хам кижиниң ажы-төлүн, контр кижиниң ажы-төлүн школага киирбес дижик, ынчаарга оларның кино көөр эргезин кымнар казып турарын билбес турдум.
Мээң бүзүрээн улузум азыраан адам-ием болур. Аңчы Сүрүң адалыг мен. Шевер хоюг иелиг мен. Оларның өөнге доктаай бергеш, тоолда кирген кадын кыс дег доруккан мен. Мөге-шыырак, угаан-сарыылдыг, экер-эрес, коргар-даа чүвем чок апарган мен. Чүве кылырынга кедергей сундулуг апарган мен.
Магалыг кырганнарның өөнге туруп алгаш, оларга дуза када берген мен. Оттулар кургаг ыяшты чыып, шай хайындырар сугну суглап алыр мен. Өг иштин аштап-ширбиир мен. Аяк-саваны арыглап чуур мен. Ылаңгыя шаажаңнарны чыскаай салырынга кедергей ынак мен. Орлу берген идик-хепти бодум-на дилеп тыпкаш, чамашкылап даараар апарган мен. Өг иштиниң хамык ажылын хүн ашпаанда кылып каар мен. Өшкү, хой, инек саарымны Хоюг ием кайгаар турган.
Хоомай чүвем кады ойнаар өөрүм чок, ол-ла кончуг. Чүгле азыраан иемге дөмек бооп турар мен. Хоюг ием башкым болу берген. Эттеп каан өшкү кештерин быжып тургаш, азыраан адамга хөректээш даарап берген мен. Шаңнал, мактал, шалың дугайында чүнү-даа бодавас турдум. Сүрүң адам мээң даарап бергеним өшкү кежи хөректээшти кеткеш, хаваамдан ошкап каан, эмин эрттир амыраан мен. Хепти быжар, саанны саар, чиң шайны хайындырар мен. Мээң эртемим ол апарган.
Бир инек бызаалапкан. Та чүден чүве, бызаазын хозар инек болган. Ак хавактыг шилги инек. Хоюг авам бызааны меңээ тудускаш, инектиң мурнун орта тургузуп алгаш, ырлай аарак алганып эгелээн. Хозар инекке бызаазын алзып турганы ол чүве бооп-тур. Хүн дүъш чедип чорда, демги инек бызаазынче көрнүп турар апарган.
- Кыс апарган кижи-дир сен. Удавас ашакка баргай сен. Амыдыралга чүү-даа тургай. Херек апаар, кызым. Шыырак кижи хөөглеп көрем. Мен бызааны тудайн. Сен бо дошкун моованы уярадыр хөөглевит - диген.
Ак хавактыг шилги инектиң коңдаалайын дырбап тургаш, азыраан иемни өттүнүп, ырлай аарак хөөглеп-ле тур мен. Оглун үзүп турган инек баштай дазыл тавакта дустуг сугну чыттагылааш, ооң соонда оглун эмзире берген. Үстүү-Ыйматыга кыштап чыткаш, инек алзып өөренгеним назыным иштинде бир улуг эртемим ол болган. Ынчан чалыы тенек турган болгаш, кедизинде баргаш улустуң бызаазын хозар инээн алзып берип чорааш, борастанып амыдыраар үеге таваржы бээр салымныг боорум кайын билир ийик мен.
Азыраан адам тарбаганнаар, телээр турган. Өлүрген тениң бүүрээн даады мен чиир турган мен. Сүрүң адамга чаңгыс катап чаңчаттырып көрбээн мен. Оон туржук, араатан оолдарга күштедип-чазарладып каанымны кырган иемге безин чугаалап органын дыңнаваан мен. Азыраан адам-ием кажан-кезээде дириг чоруур, мен база оларның өөнге, кадын кыс дег, чурттап чоруур деп бодап чораан мен. Чалыы назын үезинде өлүм, аш, кызагдал дугайын кижи бодавас чүве чоржук. Аргалыг болза Үстүү-Ыйматыга шагның дөрт ээлчээнде чурттаксаам кээр апарган.
Чанар куштар чаңгыс черге турбас дижир. Көшкүн аал чаңгыс чуртка база доктаавас. Үстүү-Ыйматыдан көжүп баткаш, Кызыл-Хая чоогунга келген бис. Кыштагдан көшкеш, чазаглаанывыс ол. Хавак баары ыжык черге азыраан адам өөн тип алган. Азыраан адам-ием мен чок черимге мээң дугайым чугаалажыр чораан. Мен өгге олурумда, олар аап-саап чүве чугаалажыр улус. Бир катап чылыг хүн болган. Өг кыдыынга олуруп алгаш, чүң ээрип орган мен. Олар мени бир черже ыраан деп бодаан, ынчангаш мынча дишкен:
- Кончуг угаанныг үрен. Канчап өөредирил? - деп, соңгу адам ханы бодалдыг болду.
- Кыс апарган уруг. Хөөкүйнүң оруун боогдап болбас. Чон чыглып турар черже чоокшулады көжер-деп, авам чугаалаар чораан.
Сөөлүнде билип каан мен. Хөөкүйлер мени чоннуң чоон оруундува чоокшуладып, суур чанындыва көжүп келген хире.
Школа бажыңы, садыг бажыңы, даргалар чыглыр бир бажың база көдээ клуб көдээ суур бооп турган. Бистиң Мөген-Бүренге ында-хаая көжер кино көөр, бөлүк артистер кээр, бир чамдыкта кожуун төвүнден азы найысылал Кызылдан сургакчылар келир, онзагай болуушкуннар ол бооп тургулаан.
Дириг-чурук келген дижи берген. Ам болза кино көргүзери ол ыйнаан. Азыраан авамның кулаа дыыжы. Та кымдан дыңнаан, айтырбаан мен.
- Кыс апарган кижи-дир сен. Аныяктар чыылган черге барып тур. Дириг-чурук келген дижир. Садып көөр дишти. Аныяк кижи өгге олурар боор бе? Дүрген бар! Ма! - дигеш, акша берип кагды.
- Кежээ дүшкен. Ынаар барбас мен. Тенек оолдар кижини эттеп кааптар - диген мен.
- Корткаш чоор сен. Ачаң уткуп алгай-деп, азыраан ием көгүдерге, клубтува базып чорупкан мен.
Бажың азыында стол салып алган, ооң артында бир оол билеттер садып тур. Шуушкан кижилерниң кыдыынга туруп алдым. Сактырымга, олаа кавының улуг, биче кижилери дөгере сөктүп келген хире. Арай деп тургаш, билетти садып алдым.
- Клуб тар. Чээрби кижи кирер. Чүс ажыг кижи келген. Кинону даштыгаа көргүзер. Билет чок кижи кино көрбес. Чүгле билеттиг кижилерни бээр боже эрттирер сен - деп, Доңгак Долдаш айтыышкын берип тур.
Күштүг кижилер мурнун былаажып кирип турлар. Көдээ клубтуң эжииниң аксында төгерик ак пөс азып каан, кино көргүзер чери ол. Шөлдү долгандыр таңныылдар база тургускулапкан. Шыңгыызы кедергей. Билет чок кижилерни эрттирбези ол ыйнаан, ынчангаш чурум кежээлеп турары ол деп бодаан мен. Ол та чүм, хайым кижилер көрүп кааш, кино көрүксээрим кедерей берген. Эң сөөлүнде барып кирдим. Кино үнүп эгелей берди.
- Соксаңар! - деп, Доңгак Долдаш чаңчаттына берди.
- Чүү болган! - деп, бир кижи химиренди.
- Силерниң араңарда контрнуң уруу бар. Ол кулугурну үндүрбээн шаанда, кино көргүзүп болбас-деп, Доңгак Долдаш алгырып үндү.
- Халас кирген эвес. Билеттиг кирген кижи көөр эргелиг эвес чүве бе? - деп, бир чоон үннүг эр чугаалады.
Ол-ла кижи меңээ болчуп турар деп бодааш, сеткилим оожургай берген.
- Аңгы дайзынының уруу кино көрүп болбас-деп, Долдаш дарга чарлык болган соонда, бүдүү белеткенип турган боор оң, ийи оол ийи таламдан сегирип алды.
Сайгылгаан чырыынга арыннарын танып кагдым. Эрткен
күзүн мени күштеп-чазарлап турган Аңгырбан биле Межерген болдулар. Какпага кактырган бөрү дег, ынаар-мынаар дырбаңайнып-ла тур мен. Ийи холумну хере тудуп алган. Хорадаан чүрек чүнү кылбас дээрил. Бир муңгарылгаш, Аңгырбанның делбигир кулаан үзе ызырыптым. Баагайындыр алгырыпкаш, ырадыр шурай берди. Ужуп бар чыткаш, Межергенниң коңзаң хаайынга аксым тавараан, кулугурнуң думчуун үзе ызырыпкан мен. Бир миннип кээримге, үнер эжик аксында чааскаан тур мен.
- Хайыраан кулаам. Контр уруу кулаам үзе ызырыпты-деп, Аңгырбанның алгы-кышкызын дыңнааш, чыылган чон чир шоң дүжүп турду.
- Хайыраан думчуум. Контрнуң уруу думчуум бажын үзе ызырыпты-деп, Межергенниң уё-човуурун дыңнааш, чыылган чон черни сиртиледир каттыржып, чииңейндир шимээргеп турду.
- Аңгы дайзынының уруу бистиң-биле кады кино көөр эргези чок-дээн соонда бир-ле эр кижиниң күштүг холу читкемден туткаш, мени хайым чон чыылган черден үндүр идипкен.
Хейдиккен олчаан доңгая кээп дүшкеш, харлыгып чыткан мен. Черге чыткан борбак дашка баарым-биле кээп дүшкеш, моорап калган чораан мен. Та чежеге дээр чыткан кижи мен. Бир-ле кижи эктимден тургузу тыртыпкан. Азыраан адам аңчы Сүрүң мени чедип алгаш, өөндүве базып чорупкан.
Сөөлүнде дыңнаан мен. Мени кино көогүзер черден үндүр идипкен кижи Долдаш дарга боду болган. Азыраан адам-ием бир-ле кударалга алзыпкан. Мээң хайымдан бе азы өскениң хайындан бе дээрзин ылгап шыдавас турдум. Бир кижиниң кулаан үзе ызырыпкан, бир кижиниң думчуун одура ызырыпкан мени кайын анаа салыр. Кажан-на мени келдиртир ирги? Канчаар мени шиидер ирги деп хилегзип турар апарган мен. Хой кадаргаш, ээн черге ыглап-ыглап алырымга, дакпыш хөрээм хозай бээр. Инек саап оргаш, бызаазын хоскан инек алзы бээр апарган мен. Сагыш аарыы мени бектеп-хүлүп алган.
Он ийиги тоол. АЪТ БАШТЫГ ИГИЛИМ
Кыс уруг игилдеп чораан бе? Билбес мен. Тоолчу адам, азыраан адам игилдээр чораан. Мен база игилдеп чоруур апарган мен. Адам-иемниң өшкү, хоюн кадарып чорааш, хөңнүм чазап аар мен. Аш одарын эрткеш, кадарган өшкү, хоюм оймак черге доктаай бээр. Мен бедик черге олуруп алгаш, игилим хылын дыт чулуу-биле хөөн киирип алгаш, ойнай бээр мен. Мээң билир-ле чүвем кырган иемниң мал-маган саар, идик-хеп даараар кылдыр
өөредип кааны чүве. Мээң сактыр-ла чүвем кырган адамның эрги ырлары, эрги аялгалары, шаандагы шагның чечен-мерген тоолдары.
Шаандагы шагның кударанчыг аялгазын игилимге тыртып-тыртып, азыраан адамның бурун ырларын бадыргылаар мен.
Аът бажын кымчы билир,
Аарышкылыын канчаар ирги?
Кижи бажын кижи билир,
Хилинчектиин канчаар ирги?
Аттырып каан ачамны сактып келгеш, бурун өгбелерниң, кударанчыг ырын ырлагылаар мен. Бо ыр дээрге феодалдыг Тываның үезинде чогааттынган ыр ышкажыл? Бо ыяңгылыг аялга дээрге кадыг-берге дарлалга бастырган араттың, эргези чок араттың уё-човууру ышкажыл. Феодал идегет ядыы араттың ханын ижип чорду ыйнаан, холун-будун демир кинчиге бектеп-шарып чорду ыйнаан. Ам дээрге хостуг Тыва ышкажыл. Ам дээрге арат кижи, дарга кижи деп эргелиг үе ышкажыл? Шынап-ла хостуг эргениң үези бе? Шынап-ла дең эргениң кижилери бе? Мээң ачам кайдал? Мал оорлап каан бе? Кижи бижектеп каан бе? Мээң ачам актыг-шынныг. Мээң ачам алдарлыг аңчы кижи. Мээң ачам ажы-төлүн аң-мең эъди-биле азырап чораан. Мээң ачам Мөңгүн-Тайганың тарбаганнарын өлүрүп чораан, кижи тынынга черле четпээн кижи. Мээң ачам Мөңгүн-Тайганың Мөген-Бүрен сумузунуң девискээринге чурттап чораан, оон ырадыр кайнаар-даа барбаан кижи. Мээң ачам япон чуртунга кажан-даа чорбаан, япон дылды-даа билбес кижи. Мээң ачам канчап черле япон идегеттерниң шивишкинни апарган кижил? Мээң ачамның ада-өгбезиниң сөөгүн салган чери Мөңгүн-Тайга дижик. Мээң ачам канчап бодунуң хоор чонун япон кыргыстарга садар деп турганыл? Мээң ачам Токио хоорай байтык, Тыва иштинде Кызыл хоорайга безин четпээн кижи. Мээң ачамны кым нүгүлдеп шивишкиннээнил? Мээң ачамның хөөрү кайдал?
Кара нүгүлдүң ханныг дүнү! Мээң ачамны кажан адып кааныл? Мээң ачамны кым дээди хемчег-биле ялалааныл? Мээң ачам дириг турган болза, авам күжүр база дириг турар. Мээң ачам дириг турган болза, ийи кыс дуңмам, дөрт оол дуңмаларым база дириг турар. Мээң ачам дириг турган болза, мени кым-даа школадан үндүр хөөглевес. Мээң ачам дириг турган болза, мени кым-даа кино көргүзүп турган черден үндүр итпес.
Мээң ачам дириг турган болза, мээң кайнаар-даа баар оруум ажык, эге-чада школазының эжии туржук, дээди эртемниг агар сандан ыяштан кылган эжии безин ажык турар. Мээң ачам дириг турган болза, караам чажын ижип чорбас ийик мен.
Кара нүгүлдүң кара өлүмү! Хар-назыным углаткан тудум авамны, улам-улам сактыр апарган мен. Сарлык инээн саап олурмда, шырбанган кудуруу чаагымны суйбай кааптарга, авамның хоюг-чымчак холун сактып келир мен. Авам ам кайдал ынчаш? Ачам дириг турган чүве болза, авам база дириг турар. Чүү кончуг кемниг херек үүлгеткен дээш, дээди яла-биле ачамның шаажылатканын күжүр ием бистерден чажырар чораан. Бир дүне авам эрги казанак иштинге мени хойгарып хонгаш, улаарай берген. Ынчан авам ачамны кый дээнин билир мен. Ынчан авам бир-ле чүвени сымыранган, ам бодап чоруурумга, авамның сөөлгү дилээ хире болган. Ынчан авам кымдан, чүнү дилээнин мен кайын билир ийик мен. Авам күжүр дириг турган болза, мен кижи-ле болганга базындырбас турган боор мен. Авам дээрге мени хат-шуургандан чажырып алыр, халаптыг улаануттан эмнеп алыр, ажыг сооктан чылыдар хойгарып алыр ачылыг бурганым чораан-на болгай.
Мээң көрүп чораан чүвелеримден ам каракка көстүр чүве ховартаан. Адам-иемниң эт-севинден чүү-даа чүве көзүлбес. Дамчыыр дыңнаарымга, оларны хавырып апарган соонда, чиик өртекке саткылапкан дээр чораан. Кыстар көргеш, кадайлар көргеш, авамның хавыртыпкан мөңгүн чүстүүн көрүксээр мен, ол черле караамга көзүлбес. Адам-иемниң хавыртыпкан мал-маганындан чүү-даа чүве көзүлбес. Оларның бары, чогу шуут билдинмес. Адактың сөөлүнде коданчы ыды Хартыгажык арткан турган. Ол хөөкүй сөөлүнде чер кезип чоруур тоянчы апаргаш, авам күжүрнүң хөөрүн тып алгаш, ону кадарып турлагжаан. Ол кайгамчык угаанныг ыттың салым-чолу база багай болган. Мен көрбээн мен, чүгле дыңнаан мен. Аштаан бөрүлер авамның хөөрүн кадарып турган Хартыгажыкты эмиглежип тургаш, тудуп чипкен.
Мээң кудараан хөңнүм чымчадыр чүве чүгле аялга турган. Хойнуң хураганын эргеледип көргүдээри кулаамга тааланчыг дыңналыр. Өшкүнүң анайын чассыдып макылаары иштим-хөңнүм чазаар. Башкы хар чаап турда, бызааның уянгылыг эдери адам-иемни, оол дуңмаларымны, кыс дуңмаларымны сактыр кылдыр албадаптар. Дамырак сугнуң бир черге хензиг хорлаажының үнүн дыңнаарымга, күжүр иемниң чаш уруг өпейлеп органы ол-ла олчаан кулаамга чымчаңнадып келир.
Мээң базымчага кирген салым-чолумну камгалаан ышкаш сагындырар чүвелер ыдыктап каан мал-маган болгаш дагып каан суг бажы, дагып турар хам дыт, дагылгалыг тел ыяш болгулаар турган. Төрээн адамдан, азыраан адамдан бурун шагның элдеп-эзин тоолчургу чугааларын болгаш торулгаларын дыңнап өстүм. Тыва кижи дагылгалыг ыяшты балды-биле кезип болбас дижир.
Тыва кижи ыдыктыг малды чиш кылдыр өлүрүп чивес дижир. Ам бодаарымга ыдык дээрге тываларның дээди хоойлузу болур. Бурун өгбелерниң амгы салгалга арттырып каан ыдыктыг хоойлузу дагылга бооп, ыдыктаашкын бооп турар.
Мээң-биле бир дөмей салымныг болган Успун-Доржу акыйның чугаазын даады сактыр мен. Хам кижиниң оглу дээш, ону школага киирбээн. Мени контрнуң уруу дээш, школадан үндүрген. Шыны херек, бир удаада азыраан адамның ады-сывын алгаш, өске аттыг апаргаш, школага мүн-не кирип алган мен. Сундулуг өөренир турган мен. Бүрүн эргелиг шивишкиннер мээң угум-дөзүн билген соонда, эрте чаштан өөренир кежик менден ойлаан.
Успун-Доржунуң адазы Улуг-Хам бир ыдыктыг ирттиг чораан. Ол иртти бир оор оорлап чипкен дижир. Улуг-Хам каргыш салып хамнаан соонда, ол оор кижиниң белгези үстүп калган дижир. Ол оорнуң адазы Улуг-Хамга ак кадак тудуп, арага-дарылыг келгеш, оглунуң амы-тынын дилеп алган дижир. Бо база кударанчыг төөгү. Ыдыктыг көк ирттиң салымы база мээң салымымга дөмей болган, ынчалза-даа дайзынындан ирттиң ээзи хам өжээнин негеп алган. Мен дээрге салым-чолумнуң дайзынарандан өжээн негеп алыр эргем чок амытан мен.
Мен игилдей бээримге, дөрт адыр мыйыстыг сарыг серге чанымга чедип келир. Азыраан ием ону ыдыктыг серге дээр чораан. Онзагай серге. Та дөрт адыр мыйыстыг боорга, та дүгү чаагай боорга, та саргыл өңнүг боорга ыдыктап каан чүве, ол дугайын билбес мен, айтырарындан база коргар чораан мен. Сарыг серге даады орук баштаар. Көжүп-дүжүп чорааш, даг хеми кежер черге бо-ла таваржыр бис. Бир кодан хой, өшкү шапкын суглуг хем кыдыынга келгеш, тырлып туруптулар. Мен дээрге кежигден ойталаан хой, өшкүнү бөле ойладып чадааш, ыглаптар мен. Мээң үнүмнү азыраан адам дыңнап кааш, кыйгыра бээр: