-Ыдык сергени тут, уруум!
Чүгүоүүм кончуг. Ыдык сарыг сергени сывыртап тургаш, мыйызындан тудуп аар мен. Казыра дег серге болгай, ол хирезинде мыйызынга хол дээрге, кижиниң чанынга туруп аар болгаш сүрлүг апаар.
-Ыдык сергени сугже чет, уруум!-дээр.
Азыраан адамның чугаазын албан дыңнаар кижи мен. Ыдык сергениң сегелин сугга дегзипкеш, мунуптар мен. Та кандыг кончуг өөренген амытан, кандыг-даа шапкын хемни эштип кеже бээр. Терең сугдан коргуп турар хой, өшкүлер ыдыктыг сергениң сыр соондан сүрүштүр сугже киириптерлер.
Ыдыктыг серге мээң чанымга турар болза, одарга чораан өшкү, хойлар оът баштавас, чаңгыс черге бөлдүнчү бээрлер.
Хая баарынга ыжыкталдыр олуруп алагш, игилдей бердим. Сарыг сергем игилимниң үнүн дыңнааш, чанымга чедип келгеш, мени кайгап туру. Иемдик черде өшкү, хойлар база доктаай берди.
Час дүжүп кээрге, хөңнүм кудараар, ынчангаш игилдээр апарган мен. Сагышка кирген ырларны ырладып, кара туразында ойнап орар мен. Та кандыг аайлыг кижи мен, колдуунда-ла ачамны, авамны болгаш дуңмаларым сагынгаш, оларга хамаарыштыр аялгалар ырладыр мен.
Авам, ачамны кымнап чарып кааныл? Оларның алгышканын черле дыңнаваан мен. Оларның чогушканын, кырым сынар, черле көрбээн мен. Ажы-төлүн азырап, эптиг-найыралдыг чурттап орган адам-иемни кара нүгүлдүң ханныг холу чарып каан. Авам, ачам экти бүдүн, хырны тодуг чурттаарын күзеп чораан. Авам, ачам ажы-төлүн бут кырынга тургузуп азырааш, чуртун ээлээр, изин истээр салгалын ада-өгбениң бурун чурту ачылыг-буянныг Мөңгүн-Тайга девискээринге арттырып каарын бодап чораан. Ам чүл ынчаш? Ачамны боолап шииткеш, та кайда адып каан, та кайда кагжаң сөөгү ирип чыдар чүве? Ам чүл ынчаш? Төрээн ием чаңгыс уруу мени хойгарып чыткаш, чорта берген. Ачамны боолуг кижилер сүре бээрге, хөөкүй ием бактың багын көрүп чорааш, хажыылай берген. Чуртун ээлер оглу, кызы бе? Чаңгыс уруу дириг арткан, бо-ла-дыр мен. Мен өлүр болза, хөөкүй адам-иемниң соон салгаар үрен чок боор. Мен кайын өлүр мен, кижиге баар аксым-кежии тургай. Оолдардан, кыстардан божугулап алгай мен. Мээң ажы-төлүм адам-ием чуртун чурттаар, угун-уктаар, изин истээр. Хөөкүй ием чүнү бодап чоржук ирги? Сактырымга, инек бажы дозуп чорааш, мынчаар ырлап чораан-на дег:
Ээр-ле дыттың бажынайда
Эзир чүглүг согун калды.
Эжим-биле аравыста
Эвээш-биче сөстер калды.
Утпаан мен. Кажан-даа утпас мен. Ачамны боолуг кижилер коданындан үндүр сүрүп бар чыдырда, кызыл-даван маңнап бар чыткаш, бир-ле чүве чугаалаан сен. Авай! Сээң үнүң ачамга та четкен, та четпээн, оозун кайын билир ийик мен. Ачам база сеңээ болгаш ажы-төлүнге бир-ле чүве чугаалаар бодаан, сөөлгү чагыын чагыыр бодаан, хөөкүй ачам чагыг-сөзүн сөглеп четтикпээн. Ханныг шаажылалдың боолуг кижилери ону күш-биле чуртун карартыр сүре берген. Чаш ажы-төлү көрүп турда, төрээн иезинден ынак адазын боолуг кижилер чарып каар, ол та чүү деп кончуг араатанзыг шаажылал ыйнаан? Чаш кулунну иезинден чарып каарга, аштап өлүр. Чаш шетти сып каарга, кургап
калыр. Өдүрек оолдарын ада-иезинден чарып каарга, чалгыны чазылбайн чыткаш, кырлыгылап калыр. Ынчан дээрбечилер хөлзевээн. Ынчан дайын-чаа турбаан. Ынчан бистиң черге тайбың үе турган. Магалыг тайбың үе турда, чүү деп халап бистиң өөвүстү хөме таварааныл? Сиген бажы хадываанда, чыткан хой хөлзевээнде, чүү деп шулбус чеди алышкы бистерни ада-иевистен чарып кааныл? Ам кээп чаңгыс уруг арткан мен? Бир эвес мен ашакка барбазымза, төл төрүвезимзе, адам-иемниң когу үстүрү ол ышкажыл? Контрнуң уруу деп атка кирген хүнүмден эгелээш, салым-чолум кызагдалга кире берген.
Кударалдан мени ыр чара кирип чораан. Караңгы бодалдан мени ажыл-хожул чардыктырар турган. Өлүксээр халаптан мени азыраан адам-ием чайладып ап чораан.
Сарыг серге мени долгандыр маңнагылап, бышкыра берди. Бөрү көрүп каанда, өшкү анайлапканда ынчап баар серге. Игилимни хаяга чөлеп кааш, бүдүү көрдүм. Ак хавактыг кара дузак бир чүве чылгап чыдыр. Инчеегим тудуп алгаш, маңнап чеде бердим. Ийистепкен. Хоза бээр деп сезингеш, анайларының шаразын чылгадып алдым. Хүн база чүгүрүүнде кирип бар чору. Ийис анайларны инчеекке суккаш, чүктеп алдым. Өөрүшкү. Улуг өөрүшкү. Мени чассыдар чүвелерим өгде кырганнар-ла болгай. Кырганнарымга олчалыг чеде бээрин бодаарымга, черде ырак чок апарган.
Сарыг серге орук баштап чорупту. Өшкү, хоюм ыдыктыг сарыг сергениң соо-биле шуужупту. Игилимни колдуктааш, инчеегим чүктээш, аалымдыва базыпкан мен. Ооргамда анайлар дырбаңнаарга, чиде берген дуңмаларым сагыжымга кирип чорду.
Азыраан адам-иемниң өө көстүп келген. Көк ыш дыйлаңайнып туру.
Ачам шириин болгаш хорадаан янзылыг апарган, чолдак даңзазын шыйыладыр таакпылап-ла олурар. Авам бир шиинде олурар. Бакташкан бе? Оларның арын-шырайында хорадаан шинчи көзүлбес. Азыраан адамның арнында килеңниң сомазы бар. Улуг улусту канчап дүүредир. Шайлап алгаш, дашкаар үнүп келдим. Мал-маганны ончалай көргеш, кажаалап кагдым. Дыка шөлээн болгаш ыржым кежээ. Биче-Мөңгүн-Тайганың сиртинче кежээки сылдыстар чоокшулап бады келгензиг. Ак хавактыг кара дузаамның ийис анайларын тоттур эмзирип алгаш, өгге киирип келдим.
Хырбачалыг быдаа кылып ишкеш, удуп чыткылапкан бис. Мен чыышкын баарынга чыдыпкан мен. Азыраан ием орун кырынга чыдып алган. Азыраан адам оттуг кезек кырынга кургаг көржеңни оваалай салгаш, от кыдыынга молдурга кежин дөженгеш, ооргалай берди.
Дораан удудум. Дыка орай апарган. Та чүм ыйнаан, оттуп келдим. Кырганнарым чугаазын доозупкан ышкаш болду.
- Долдаш Доңгактың чүрээ сарыг-сугланы бербээн бе? - деп, азыраан ием кыжанган янзылыг болду.
- Мен канчап сени мегелээр кижи мен. Сээң кады төрээн дуңмаң контрлай берген. Оон ыңай сээң өөңде боолаттырып каан контрнуң уруу база сыңны берген. Моон соңгаар намның арыг хүрээлеңинге сээң бактаап турар эргең чок деп чылдак каккаш, мени намдан үндүрүптү.
- Сени кымнар буруу шавар чүве-дир?
- Доңгак Долдаш дарга кежээлеп турар кижи болду. Өске эштер мени дайзын-даа диведи, өңнүк-даа диведи. Өске эштер Долдаштың чалчалары апарган чорду.
Чүвениң ужурун билип кагдым. Мен хой кадарып чорумда, азыраан адам суур баткан кижи. Нам кежигүннериниң чажыт хуралы боор деп чарлал өөвүске дыңналып келген. Контрлаан дуңмазының хайындан, чоннуң дайзыны идегеттиң уруун өөнге хоргададып азыраан уржуундан актыг кижини нам кежигүнүнден үндүр хөөглепкен. Кыраан назынында Хертек Сүрүң кызыл биледиң хей черден хунааттырыпкан, ол-ла кончуг хомуданчыг.
Сүрээдей бердим.
Мени азыраан адам аттынар боор деп бодадым. Чаңгыс-даа кадыг сөс сөглеведи. Азыраан ием азыраан адамга болчуп, мени кончуур боор деп бодадым. Чаңгыс-даа доңгун сөс сөглеведи.
Дүн.
Ыржым дүн.
Сылдыстыг дүне кижиниң сагыжынга бир-ле чаагай бодал бодараар дижир. Сагыжым оожургай бергеш, аяар тынып чыдыр мен. Бодавааным бир ыдыктыг бодал сагыжымга кирип келди:
"Бо кырганнарның өөнден үнер болзумза, сыңар черим чок!"
Дүндүк өттүр сылдыстарны көрүп чыткаш, удумзурай бердим. Адаамдан те кежи изиңнедир чиңнеп чыдар. Хой кежи шуглаам чындырартыр чылдып келир отчугаштыг. Буттарым кыймыңнадып, салааларым адыштадым.
- Долдаш дарга бөрүзүй берген -деп, азыраан адам чугаалады.
- Бо кызывыстың угаанныы кончуг-деп, азыраан авам чугаалады.
Сагыжым амырааш, база катап удуй берген мен.
Он үшкү тоол. УРУГ ДҮЖҮРГЕНИМ
Өөвүске Долгар угбай чедип келди. Алдан хар чедип чоруур хирезинде чоон кара кежегелиг, диштери ак-ак болгаш чаңгыс-даа
диш дүшпээн. Оожум чаңныг болгаш үнү хоюг. Бораңгай өглүг болгаш чаңгыс саар кара инектиг. Тергиин шевер. Улустуң айбызын кылгаш, амыдырап чоруур. Бистиң Мөген-Бүрен сумузунда ады алдаржаан шевер угбай чүве. Авам, ачам дириг турда, ол угбай өөвүске бо-ла келир. Авам күжүр Долгар угбайга уруглар хеви даараткаш, чажыңын дораан хайырлаар. Ол угбай бир хап чиг далган азы бир тонук даалымба суг алгаш, эмин эрттир амыраар. Бир чамдыкта ачамның аңнаарда кедер хап идиин улдуруп эккээр. Ол идиктиң хөмүн саргартыр ыштап-ыштап, чымчадыр эттеп-эттеп, улдуруп каан болур. "Долгар угбайның улдурган идииниң тиинден суг өтпес" деп, ачам чугаалап орар чүве. Улуг улус чугаалажып орда, уруг-дарыг чанынга турбас болгай. Дашкаар үнгеш, ийис анайларны эмискиктеп тур мен. Калчан-кара дузак ийис оолдарын тоттурбас, ынчангаш инек соңгузу-биле эмискиктеп турган мен.
Өгде кырганнар каттыржы-дыр. Чугаа-соодунуң хөглүү кончуг, бир-ле улуг үүле бүдүрүп алганзыг болду.
- Кижи кижи-ле болза, эки ыйнаан. Эштиг чурттаарга, кырып келгеш, чыргалаң көөр. Чааскаан чурттаарга, кырып келгеш, човулаң көөр. Бис база кыраан. Сен база назылаан. Ийи өг чурттаалыңар. Бот-боттарывыс карактажып чоруулуңар. Уруувустуң кежээзи-даа кончуг-деп, азыраан адам алгыш-йөрээлдиг чугаазын дыңнааш, чүрээм бырлаш диди.
Долгар угбай оглунга мени айтырып келген болган. Ол оглу шеригден халажып келген болгаш үжүк-бижикке дыка шыырак дижип турар. Долгар угбайның улдуң шай хойлап алгаш, өөвүске келгенин көрген мен. Шыдалдыг кижи болза, көгээржикте арагалыг, хапта эъттиг келир турду ыйнаан. Ам канчаар, кижи кижи хирезинде дижир. Оглунга уруг айтырарда, бурун чаңчыл сагып, хол куруг келбээн угбай бооп-тур.
- Шиник хевиң кеттинип тур, уруум. Удавас күдээвис кээр - деп, азыраан ием мени чассыдарга, ала-чайгаар сагыш-сеткилим сергеп, кедергей амырай берген мен.
Ол хиреде Долгар угбайның оглун көрбээн мен. Адын-сывын Хертек Достак дээрин мүн-не дыңнаан мен. Адазы чок, сурас кижи дээр чораан. Тенек сеткилимде ол оолдуң арны-бажын көрүксээр турдум. Үем-чергем уруглар шуптузу ис баштанган. Өгленири өгленгилээн. Өөренири ырак черлерже чоруткулаан. Назыным чедишкен, аныяк турдум, ол хиреде Мөген-Бүренниң оолдары мени чүге тоовазыл деп бодал мени хилинчектеп чораан.
Дүгдээшкин болган, ол хиреде душтук оолак келбестээн. Азыраан адам-ием база ол оолду бүдүү манагзып турар аянныг, чүге дээрге дашкаар үнгеш, Долгар угбайның өөнүң уунче
барааннап тургулаарлар. Мен база бүдүү иштимде хилеп, душтуум оол кажан-на чедип келирин манап турар мен.
Таптыг-ла үш хонганда, дал дүъш турда, Хертек Достак өөвүске чедип келди. Күдээлээн оол кежээ дүне келир чүве дижик. Бо канчап чырык хүндүс келир амытан боор деп элдепсинип-даа турар мен. Достактың идик-хеви шериг, дыка көрүштүг. Шиш бөрттүг, бора шинельдиг, сарыг савыяа курлуг, кылаң кара сапыктыг. Холунда сарыг сумкалыг. Ол оолдуң арын-шырайын хүн хүрертир шонуп каан, достагар думчуктуг, кылчыгыр узун, сегелинде кара меңниг, кыдырыктыг кара-кара карактарлыг. Чүү-даа канчаар, Достактың кара булгаар идиин көргеш, кижи хандыкшый бээр болган. Дашкаар үне болдум. Олар чугаалажып артылар.
-Суму секретери болган ышкажың чүл-деп, ачамның үнү дыңналды.
Оон ыңай оларның чугаазынче сагыш салбайн, хой кажаазының чанынга кара өжегээр, турган мен. Шиник хевим кеттинипкеш, Долгар угбайның оглун манагзынып турганым ол.
-Урууңар бо бе?-деп, Достак өгден үнгеш, мени топтап көрдү.
Кырган адам-ием өг эжиинде ылым-чылым турлар. Чанымче чагдавады, баглаашта аъдынче кылаштады.
-Далашкаш канчаар силер, оглум. Хонуп алыңар-деп, кырган ием көстүп келген күдээзин доктаадырын оралдашты.
Достак аъдының узун-дынын чежип алгаш, эзеңгиден тептинер деп барды. Сагыш-сеткили мендиве чүткүп турар, угаан сарыылы суму төвүнче дывыржып турар дээрзин угаап кааптым.
Аваңның келин кылыр дээш айтырып каан уруу бо-дур. Кижи чугаалажып таныжар болгай-дигеш, азыраан адам өгже кире берди.
Кырган ием кажаа чанынче кылаштап бар чыткаш, база-ла өгже кире берди. Кырганнарның бодалы болза бис ийини шөлээн черге ужурашсын, чугаалашсын, оон кедерезе чажыт ойнун ойнап хонзун деп бодаан болгу дег.
Сагыш ышкаш чүве кайда боор. Достак акый мээң-биле ылчыңнажып, хоозун каткызын каттырып турду. Ынакшаан оол душтуу кыстың мөңгүн чүстүүн ушта соп аар деп дыңнаан мен. Калган авамның меңээ бергени мөңгүн чүстүүн солагай талакы холумнуң азы чүрек талазында холумнуң ортаа салаазынга суп алган кижи мен. Кара өжегээр чүстүктүг холумну Достактың кара-кара карааның уунга көөргедип сунарымга, магадап көргүлээш, хол дегбеди. Хөңнүм чайгаар карара берди.
-Мөңгүн-Тайганың ээзи кадын сен-дир сен-деп миннип
чугаалааш, Достак Хертек аъдын мунупкаш, келген уунче челзип чорупту.
Элдеп-эзин бодалдар угааным аймаарадып артты.
"Шериг хеп кедип алгаш, кончуг кижи мен деп бодаар сен бе? Шериг хевиң элеп калыр, Достак. Менден артык чараш уруг тып алыр мен деп бодадың бе, Достак? Кымны кадай кылып аары бодуң тураң ыйнаан. Кырган иеңге чагыртпас кижи сен бе? Өскээр чугаалаптым. Кырган иең сеткилин хомудады бербес кижи сен бе? Аваң кадайның оглунга айтырып каан кызы мен-не дир мен. Меңээ келирин келгеш, менден чүге дестиң? Мени чүге куду көрдүң? Паштыг уруг деп сезиндиң бе? Калчаарава, сек. Он бештиң айы дег арыг-чаагай уруг мен. Далдааш, таска дүштүң халак. Чоннуң оолдары төнген эвес, кандыг бир оол мени тып аар хүн турар ыйнаан. Мен кымдан дора мен ынчаш? Кижи базынма, Достак. Моон соңгаар та көржүр бис, та көрүшпес бис."
Долгар угбайны мен черле бактап шыдавас мен. Долгар угбай шынчы болгаш биче сеткилдиг кижи деп билген мен. Бир хүндүс Долгар угбай өөвүске кирип келди. Ам мээң коргар, ыядыр чүвем чок апарган. Үш кырганның чугаазын дыңнап ор мен. Колдуунда-ла Долгар угбай чугаалап орар. Чүнүң хайындан ол угбайның оглу мени кадай кылбаанын ынчан билген мен.
-Кижи чугаазы дыңнавас оол-дур. Шынап баштай мээң чугаам дыңнаар турган. Аңчы Сүрүңнүң уруун кудалап бер, авай. Шериг албанындан халашкан мен. Өглүг-баштыг чурттаар мен деп мени коңгалап туруп берген. Урууңарны оглумга айтырганым ук дөзү ындыг чүве. Долдаш дарга-биле оглум ужурашкан соонда, дедир барган. Силерден чүве чажырбас мен. Оглумнуң чугаазы дыка коргунчуг. Менде база чылдак бар боор. Өөңерден үнүп чоруткаш, садыг чанынга барган мен. Аңаа келген таныырым кижилерге оглумга кадай айтырып кааным чугаалап, эмин эрттир хөөреп каапкан мен.
-Кымның уруун келин кылыр дей бердиң?-деп, Долдаш дарга менче папирос сунуп, эптиг-эвилең айтырар болган.
-Хертек Сүрүңнүң азыранды уруун-депкен мен.
Ооң соонда ол дарга чугаазын ара үскеш, менден ырай берген.
-Оон ыңай чүнү чугаалаар дарга-дыр?-деп, азыраан адам айтырды.
Хирезин бодаарымга, чүвениң аянын билир, ол хиреде кадыынга кире бергеш, ылавылаар бодаан.
-Контр уруун кадай кылбас. Контр оглунга ашакка барбас-деп, Долдаш дарга суртаал салып турар.
-Контр деп кымыл?-ынча депкеш, азыраан ием хоруй берди.
-Мен ону кайын билир мен-дигеш, Долгар угбай бажын халаш кылды.
Баштайгы душтук оолду менден чарып каан сарыг аза Долдаш Доңгак ол-дур деп билип каан мен. Чалыы назынның дүлгээзини ол ыйнаан, ам мени кандыг кадай оглунга айтырып кээр ирги деп бодангылаар ийик мен.
Өөвүске Шактар башкы кээп турар апарган. Азыраан адам-ием ону кедергей хүндүлээр турган. Куда дүшпээн, ол хиреде Шактар башкы-биле ашак-кадай ышкаш апарган бис. Башкының борбак бажыңынга баарындан коргар турган мен. Кижилерниң амы-хуу херээнге киришпес дээр, ол база меге хоойлу чораан.
"Контр уруунга кадайланган башкы" деп чугаа Мөген-Бүрен сумузунга дыргын тарай берген.
Сактырымга, чүгле Биче-Мөңгүн-Тайга хевээр турар, оон өске хамык чүве өскерлип эгелээн. Кырган адам-ием өөнге кээп турар кижилер шуут келбестээн. Бир элдептиг чүве болза, азыраан адамны тайга бажындыва токпак кактырып чорудупкан. Назыны углады берген кижини чүге ырак черже чорудуп турарыл? Азыраан адамдан аныяк болгаш мөге-шыырак кижилер аалдарында, өглеринде олуруп турар ужуру чүл? Чүвениң ужур-мажыры билдинмес апарган.
Бир хүн мындыг чугаа дыңналып келген. Ону биске чугаалап келген кижи Долгар угбай болгай. Ол угбайның чугаазы болза оглу бир уругда туруп алган, ол хиреде мени келин кылып алыр күзели хевээр, ол база дыка чиктиг.
Шактар башкының башкылаар эргезин казааш, школадан шуут чайлаткан. Контрнуң уруун кадайланган кижи хостуг араттарның ажы-төлүн канчап башкылаар боор.
Мен суурга барбаан мен. Башкының бажыңынга чаңгыс-даа хонмаан мен. Шактар башкы мени борбак бажыңынга кады чурттаарын саналдап турган. Мен кызыдыр ынаваан мен. Шактар башкы бистиң өөвүске дүне хонуп турган, ону кым көргенил? Назыным чедишкен уруг-дур мен, кым-биле чуртталга тударымны бодум билгей мен. Шактар башкы дөмей-ле меңээ чедип кээр. Кырган адам-ием өөнге кады чурттаар бис.
Чооннай берген мен. Мээң ам кым-биле-даа кады чурттаарым кажан-кезээде болдунмас деп сести берген мен.
"Ие кижи болур мен. Ыяавыла ие болур мен. Шактар башкыдан та кыстыг болуйн, та оолдуг болуйн, ол мээң хууда херээм-дир. Долгар кадай канчап чаңгыс оолду сурастап божааш, өстүр азырап аар мен. Аалдар аразынга тояап чорааш-даа болза, төрүп алган төлүм өстүр азырап аар мен. Канчаар-даа бодаарымга, мээң төрээн адам чоннуң кара дайзыны болбаа дег.
Боолаттырып каан адамның чуртун ээлээр, изин истээр оолдуг болур мен. Ой та, кыстыг болур мен. Меңээ чүгле төл херек. Оолдар мени тогбас-даа болур ыйнаан, дөмей-ле ие кижи болур мен. Бир-тээ мен кыс бооп төрүттүнген кижи болганымда, ие болур салым-чол меңээ черле турар."
Оон ыңай кандыг-кандыг бодалдар бажым иштинге кирип турганын сагынгаш, чүнү садып аар мен? Ындыг-даа болза чоннуң төөгүзүнге мээң кударанчыг сактыышкыным херек апаар чадавас боор. Контрнуң оглу дирткеш, контрнуң уруу дирткеш, аас-кежиктиг чуртталганы назынының иштинде көөр туржук, дүжеп безин көрбээн кижилер, мен ышкаш кижилер, Тываның кандыг-даа булуңнарында бар. Мен ышкаш түреп чораан хөкпеш бар ирги бе?
Тарбаганнар ижээй бергенде, мени суму төвүнче келдирти берген. Шаг-шаанда тываларның, моолдарның Биче-Мөңгүн-Тайганы дагып турган оваазының ора-сомазы көстүр болду. Суму баштаар черниң борбак бажыңынга кире беодим. Мендилештим. Кым-даа харыылавады.
-Школаның чем хайындырар суун дажыыр сен. Шала чуур сен!-деп, Доңгак Долдаш дужааган янзылыг чарлык болду.
-Ижинниг кижи мен-деп шынын чугааладым.
-Мөген-Бүрен сумузунуң хамаатызы кижи сен бе?-диди.
-Та-депкен мен.
Мөгүдээним ол ыйнаан.
-Бо болза кара-бажың чери эвес-тир. Ындыг болганда хостуг эргелиг хамааты сен. Хамааты кижи айтыышкынны күүседир апаар-деп, Доңгак Долдаш шыңгыырай берди.
Октуг-боолуг кижилер келгеш, мени тудуп апаар деп каразааш, бажым согаңнадып кагдым.
Мөген-Бүрен сумузунда бот-борзаң, мөге-шыырак эрлер бар. Оларга чүге суг дажыглатпазыл? Ол арай чиктиг болган.
Хүн келген тудум-на, адак-бышкаам аартап кел чораан. Ол шагда школа чанынга кудук кастынмаан. Сугну барып хемден суглаар. Баштай ийи хууң сугну столовой чанынга дээр чайлыг эккеп турдум. Чоорту бир хууң сугну арай деп эккээр апардым.
-Суг! Суг!-деп, повар угбай алгыра берген.
Шыны херек, ол угбай мени черле чектеп көрбээн, харын кээргээр турган. Бир чамдыкта ол угбай боду база суглажы бээр. "Контрнуң уруу" деп баш удур сургап каан чүве ыйнаан, ынчангаш мээң чанымче чагдаар сургуулдар чок. Улуг кижилерден
мээң-биле чугаалажыр кижи ховар турган. Ында-хаая Долгар угбай мени көргенде, уткуй кылаштап кээр чүве.
Ол шагда кырында демир доскаар быжыглап каан тергелиг аът турган болза, хай-халапка таварышпас турган мен. Эмдик аътты мунуп өскен уруг тергелиг аътты чайлыг башкарар турдум ыйнаан. Аа хупуразын. Ол шагда эгиннээш безин чок турган. Ийи демир-хууң сугну эгиннээштеп дажыгылап турган болзумза, озал-ондакка таварышпас ийик мен. Сургуулдар дүштеки чем чок болур болза, мени ат кылыр.
Хем кыдыындыва суглап чорупкан мен. Ийи демир-хууң долдур сугну ускаш, ийи холум-биле баандан сегирип алдым. Дөжевирни өрү алзы чоктадым. Тайбазын бодааш, кадыг идиим ужулгаш, ходуг идиим кедип алган мен. Ушпаан мен. Столовой чанынга чедип чорааш, ооргам чым-сырт диген. Караамга көк-көк отчугаштар көзүлгеш, читкилей берген. Билинмейн барган мен. Беш айлыг оол уруг дүжүрүпкен болган мен.
Чүвениң чажыды илерээр дижир.
Доңгак Долдаш шеригден халажып келген үжүк-бижиктиг оолду бодунуң аайынга киирип алган, артында-ла суму секретары кылдыр томуйлаткан. Ужур ындыг турган. Ол үеде нам даргазы кымны дешпидерин, кымны ажылдан хостаарын, кымга кандыг үндүт онаарын, кымнарга кандыг тудуг туттурарын кара туразында айтып болгаар турган.
Хирезин бодаарга, Шактар башкыны школадан үндүрер чажыт арганы Долдаш дарга чогаадыпкан, ооң кара сагыштыг айтыышкынын Достак Хертек күүседип шыдаан. Ону бир мындыг бодал хилинчектеп турган болгаш чүнү канчаарын билбес турган:
"Авамның дүгдеп кааны уруг мени эрттир чараш, кара чажы черге чедип турар. Ол уругнуң кара чажын көргеш-ле, аңаа ынакшый берген мен. Ол хиреде ол уругну кадай кылып шыдавас байдал оруум доскан. Өшкүнү кадай кылып албазымза-даа, сагыш-сеткилим ол уругда тудуш. Өшкү-биле холбашкан Шактар башкыны бо школадан ырадыр шөлүттүрүпкеш, ол уруг-биле чажыт ынакшылды тудар мен. Биче-Мөңгүн-Тайганың ёзулуг ээзи чараш кысты Хемчиктен тояап келген Шактарга черле бербес мен. Олар ийини күш-биле чарып кааш, амыраар мен."
Достак дээрге Долдаштың чалчазы апарган. Бир катап Шактар башкыны туруп албас кылдыр Достак эттеп каан. Достактың үүлгедип каан херээ чер иштинче кире берген. Шактар башкы үш хонукта чыткан дижир. Шактар башкы бут кырынга туруп келгеш, Чадаана хоорайже шиглей чадаг базыпкан дижир.
Шактар башкы орук ара бөрүлерге чиртип каан, Шактар башкы Саглыга көзүлген. Шактар башкы Чадаана хоорайда чеде берген деп чугаа база дыңналган. Шактар башкы Хөндергей школазында башкылай берген, ам-даа бот чоруур деп чугаа база дыңналган. Оон ыңай Шактар башкы беш уруглуг бир дулгуяк кадайда олуруп алган деп чугаа база дыңналган.
Шактар башкы өөвүске келбейн барган. Бүдүү бодалымда ону кончуг келикседим турдум. Шактар башкы мени кагбас деп идегеп база турдум. Шактар башкы сагыжымдан ыравастаан.
Аар чүве көдүргеш, уруг дүжүргеним сөөлүнде билген мен. Мени бир өлүмден камгалап алган кижи Холурааш хам болганын азыраан ием чугаалап берген. Ол хамның оглу Успун-Доржу база катап школа чанынга чедип келген. Ол оолдуң өөренир чүвеге сундулуу кончуг турганы ол чүвең иргин. Кичээл кылган оолдар, уруглар аразынга ону дөмей-ле чагдатпас турган. Адашкылар столовой чанынга ынчан ужуражы берген.
Улуг-Хам эвес болза, илбичи хам эвес болза, тудугжу хам эвес болза, мен ынчан өлүр турган мен. Контрнуң уруу барып дүжерге, ынаар баар кижи чок болган. Чүгле Холурааш хам оглу-биле келген чүве-дир. Ол хам олаа кавыга сааттыг иелер божударынга албан киржир турган. Кым-бир ижинниг ава божуур деп барганда оларны үш хонук бурунгаар хооп алыр турган. Бо удаада олар мээң-биле душ бооп ужурашкан.
Мээң узун чажымны бир кижи туткан ышкаш болган, ам бодаарымга ол Успун-Доржу болгу дег. Мээң бажымны дузааргак акыйның мөге холдары черге дээспейн турган. Мээң салым-чолумнуң бир берге үезинде Успун-Доржу буянныг кижи бооп көзүлгени ол дээрзин билип каан мен.
Кедергей чымчак холдар иштимни суйбаанын шала-була билген мен. Тудугжу хам мээң амы-тыным алыр дигеш, оптуг аргаларны хереглеп турганы ол болган.
Мөңгүн-Тайганың тудугжу хамы амы-тынымны алган. Биче-Мөңгүн-Тайга, Улуг-Мөңгүн-Тайга ынчаар чурттап чораан тываларның тудугжу хамның дугайында азыраткан адам-ием янзы-бүрү тоолчургу чугааларны чугаалай бээрлер. Мен оларның чугаазын таалап дыңнаар болгаш дүрген-не дыңзып аарын бодаар турдум. Божаан ие чеди хонгаш, чүгээр апаар дижир. Ынчаарга мен уруг дүжүргеш, салгадап аарыыр ужурга таварышкан мен. Улуг-Хамның кажан-на өөвүске оглун эдертип алгаш келирин манап чыдар мен. Оларны көрүксээрим кончуг. Олар бистиң өөвүске келбээннер.
Азыраан адам-ием өөнге бир ай чыткаш, оңгарлып келген мен. Олар меңээ кадыг ажыл кылдыртпас, мени эмин эрттир хумагалаар турганнар. Мээң каң-кадыым айтырар кижи чок болган.
Мени суг дажыглаар ажылче катап киирер кижи база мени кандыг-даа ажылга киирип каар кижи база чок болган. Дыка чиктиг болгаш элдептиг.
Сөөлүнде билип каан мен. Өске улустуң ынавааны ажылга Долдаш дарга мени киирип каан болган. Мээң иштиг турганымны ол бир, Долдаш даргада мени кээргээр сеткил чок турганы ол-дур. Контр идегеттерниң, аңгы дайзынарынның дазылын узуткап деп чүве ол-дур. Дыңнаан мен.
База бир мындыг чүве дыңнаан мен. Аңгы дайзынарынның ажы-төлүнүң, оларның чоок дөргүл-төрелдериниң чажыт даңзызы Долдаш Доңгак дарганың сарыг сумказының иштинде дижир. Хирезин бодаарга, мээң адым-сывым ол-ла сарыг сумканың иштинде кире берген, оон уштунар арга чок апарган.