Бак-ла чүве ыразын деп бодаар апарган мен.
Эки-ле чүве келзин деп күзээр апарган мен.
Ие кижи болур салым-чол бир удаа мени тегерип келгеш, орук ара чиде берген. Оолдуг болур аас-кежик бир удаа доктаап, ажылдаан черимге дескинип келгеш, кара довурак алдындыва кире берген.
Моон соңгаар ие кижи болур ирги мен бе?
Он дөрткү тоол. КОРТУУМ ХОВАГАН ДЕГ АПАРГАН
Боолуг кижилер ачамны тудуп аппарган соонда, кортуум кедергей апарган. Караам уунга көзүлген чүведен коргар мен. Шынын чугаалаарга, дүне-даа, хүндүс-даа коргунчуг чүвелер көөр апарган мен. Эртен оттуп келгеш, дидим болур мен, ол хиреде кортуум эмин эрттир.
Чүгле азыраан адам-ием ак сеткилдиг, оон өске кижилер кара сеткилдиг ышкаш болу берген. Хомудааным, хорадааным болгаш өөрээним чүгле азыраан адам-иемге чугаалаар мен.
Кортук апарган мен. Чыткан сарлыктан безин коргар мен. Теве барааны көргеш, коргар мен. Аъттыг кижилер барааны көргеш, шырыш аразынче чашты бээр мен. Хенертен орукка бир кижи-биле ужуражы бергеш, ыыдым чиде бээр. Ол чорумал менден чүве айтырарга, кортканымдан кулаам дүлей апаар. Сактырымга, ол аъттыг кижи чажыт шивишкин ышкаш сагындырар. Төрээн адамның хонаш чуртунга чурттавас, төрээн адамның адын адавас, төрээн адамны кижилерден чажырып чоруур салым-чолдуг болган мен.
Төрээн адамны уттуптар дээш, уттуп шыдавас мен. Чүрээм ыстаар
Тарбаганнап чораан аңчыны көргеш, төрээн адам сактып кээр мен. Сактырымга, хөөкүй адамбир-ле черде тарбаганнап чораанзыг болур. Чаш уруун ушкарган аъттыг эрни көргеш, төрээн адам сактыр мен. Ачамның адын адаптар часкаш, хензигден соксаар мен. Чүрээм кортканындан бырлаңайны бээр.
-Кымның уруу сен?-деп, кижи болган айтырар.
Таныыр, танывазым кижилер мени көргеш, кара өжегээр ынчаар айтырарлар. Төрээн адам Хертек Улар, төрээн ием Хертек Чучак деп билип турар мен. Ачам адын дораан адаар чордум. Авам адын адавас чордум. Бир кезек ылым-чылым тургаш, корга-корга чугаалаар мен. Төрээн адам Хертек Сүрүң, төрээн ием Хертек Хоюг деп чоргаар адапкаш, дүрген-не ырап чоруптар мен, чүге дээрге кортук апарган мен.
Кортуум ховаган дег апарган.
* * *
Караам уунга янзы-бүрү чүвелер база көстүр апарган.
Аяс хүн.
Көк дээр.
Чырык хүндүс караам уунга ак койгун теп алган, кедергей улуг кызыл үгү көстүп келди. Сактырымга, мени база теп алыр бодаан хире. Кайгай берген мен. Үгү хүндүс ушпас болгай. Үгү хүндүс бир-ле шөлээн черге бузуур болгай. Үгү чүгле дүне чоруганнаар болгай, артында караңгы дүне караа көскү апаар дижир. База катап топтап көрдүм. Кулаамга чүү-даа дыңналбас, караамга чүве-даа көзүлбес болду.
Аяс хүндүс безин караам шокараңнаар апарган.
Көк дээрниң адаанга чаңгыс-ла мээң караам баскыраанзыг.
Чырык хүндүс безин чок чүвени бар кылдыр көөр апарган мен.
Бир хүн суглап чор мен.
Ийи хууң долдур сугну узуп алдым. Менден өске ол кавыга кижи-даа, мал-маган-даа чок турган. Сактырымга, сайда бир-ле чүвениң даваннары дагжаан ышкаш. Суг кыдыынче көрдүм. Чээрби сес адыр мыйыстыг улуг сыын. Кайгап тур мен. Бир көре кааптарымга, демги сыынның ооргазында кедергей чараш эзер уруп каан болду. Мөңгүн базыткыыштар хүн караанга кылаңнажыр. Та чүм ыйнаан, ол душта аңчы адамны сактып келген мен. Бир көре кааптарымга, кара булгаар идиктиг, көк торгу тоннуг, хүрең чычыы курлуг, кара киш кежинден кылган оваадай бөрттүг кижи ол сыынны муна каапты. Ол улуг сыынның мыйызының
баштарындан мөңгүн чүстүктер көк дээрже шиглей ужуккулаан соонда, чүү-даа чүве көзүлбейн барды.
Бир хүн суглап чорааш, эзерлиг сыын көрген мен, дыка элдеп чүве.
Биче-Мөңгүн-Тайганың ээзи ол ирги бе?
Улуг-Мөңгүн-Тайганың ээзи ол ирги бе?
* * *
Дүш дүжээр апарган мен.
Авам күжүр ынча дээр чораан. Бичимде дүш дүжевес, сыоданмас, улааравас кижи-дир мен.
Төрээн адамдан, төрээн иемден, кады төрээн оол, кыс дуңмаларымдан чарылгаш, каң-кадыым өскерилген. Бодум бодаарымга, шуут кадык кижи мен, ол хиреде дүш көөр апардым.
Бир дүне дүш дүжээш, Чевеглиг-Ховуда барган болдум. Чевег. Эрги шагның ээн черде чевээ. Чугааланып турар болдум.
-Авай! Кайда чор сен, авай? Сени Чевеглиг-Ховуда келген деп дыңнааш, бээр чедип келдим. Назы-харым улгаткан тудум даады сени сактыр кижи-дир мен. Ынча дыка чер кезип чорааш, канчаар сен, авай. Багай урууң чедип келдим, көстүп көрем. Чараш-чаагай арын-шырайың көрүп аар дээримге, көзүлбес-тир. Хоюг-чымчак үнүңнү чаңгыс катап дыңнап алыйн дээримге, дыңналбас-тыр. Чоон кара чажымны бир катап дырадып алыр дээримге, эптиг-ээлдек салааларың караам уунга көзүлбес-тир.
Авай! Бистиң бо черде дамчыыр чугаа нептерээн. Авай, сен ачамны сураглап чоруптуң бе? Ачам дириг, ырак черде Эми алдын уургайында, алдын казып турар дээр. Ачамны сурап чорааш, сен база ынаар чеде берген сен бе? Дамчыыр дыңнаарымга, сен база Эми алдын уургайында чеде берген, ачам-биле кады бир казанак бажыңда чурттап орар дээр, ол шын ирги бе?
Авай! Ачамга анай кежи хөректээш даарап каан мен. Кедерге чиик, чылыг. Аңнаар кижиге кончуг тааржыр. Эми алдын уургайын аңнык чер дижир. Ачамга таакпы хавы база даарап каан мен. Ол дээрге ачамга хензиг белээм-дир. Оода чадаарда ачамның сеткилин чаңгыс катап өөртүр бодаан бодалым-дыр. Авай, сени кайын куруг ыдар мен. Сеңээ тааржыр кандыг идик даарап каан мен. Буттарың амыраан. Өл-шыктан эки камнанып чор, авай. Мээң караамга кажан көстүр сен, авай?
Авай! Дүне боорга, дүжүм болдуң. Хүндүс боорга, сүзүүм болдуң. Аалыңга дүрген чедип кел, авай. Ачамны ол черден чорудар ирги бе? Аргалыг болза, ачам-биле кээр сен, авай. Угаан кирген тудум даады сени бодаар болдум, авай! Булуттарның аразында хүннүң караа чырык дижир. Кижилерниң аразында
ава караа хоюг дижир. Авай! Сээң сеткилиң хомудатчык ирги мен бе? Бир эвес мени бир чүве кыл деп айбылаарыңга, ынаваан болзумза, мени өршээп көр, авай. Авай, сээң үнүң дыңнааш, чалгыныг куш апаар мен. Авай, сээң айбылааның кылыр дээш, от-көсче-даа халый бээр мен. Авай! Мен ам шору өзүп келген мен. Угаан кирген тудум, авам ышкаш чымчак бурган бо турган чырык черде чок деп биле бердим. Дүрген чедип кел, авай.
Оттуп келдим, орун кырында чыдар болдум.
***
Дүнениң дүжээр апарган мен.
Бир дүне дүжүмде тарбаган кежин эттеп орар мен. Үстүг черин хүл-биле бызап-бызап, эдирээлеп орар мен. Эдирээм октаптым. Оон ам хол-биле нугуп орар мен. Авам мээң бажымдан чыттап кааш, чугаалады:
-Дииңнээр өй удавас келир, кызым. Ачаңга дары, оък сугар саадак даарап берейн, уруум. Тарбаган кежи саадак өл-шык эрттирбес чүве дижир. Дииңнээр бетинде ачаң Хемчиктен тараалаар, уруум. Тарбаган эъди маңгырзын тус-тус хаптарлыг болур. Аяңгатыда ачаңның тараачын таныштары бар. Оон арбай, чиңге-тарааны чалап эккээр.
Шарылар думчуу дүлгээзинниг шүжүледи.
-Чорук чогаан, кадай. Ак шарыда ийи барба чүдүрүп каан, арбай ол-дур. Кара шарыда ийи барба чүдүрүп каан, чиңге-тараа ол-дур. Кышты кыштадыр чиир тараа бар, кадай. Уругларывыс тодуг-догаа болур-деп, ачамның үнү дыңналды.
Ак шары чаагымны чылгаарга, караам көрүп келдим. Кара шары будумну сыртыладыр базыптарга, алгырыптым. Тура халып келдим.
Чанымда авам-даа, ачам-даа, чүъктүг шарылар-даа чок болду.
***
Улаараар апарган мен.
Уруг дүжүрүпкеним соонда, даады улаараар апарган мен. Азыраан адам-ием мээң улаарап турганымны билбес хире турган. Алгырбас, дааш үндүрбес улаараар кижи болган мен. Эң баштай улаарааным мындыг болду.
Айдың дүне. Удуп чыткылап алган бис. Дүне када туруп келгеш, идик-хевим кедип алган мен. Ол та чүм чүве, ходуг идиимни колдуктап алган болган мен. Бир сактырымга, химиренип ырлагылап чоруур мен, ол хиреде кайда чоруурум билбес мен.
Таваңгайым доңарга, оттуп келдим. Кызыл-даван зөхар кырында тур мен. Тей кырында үнүп келген болдум. Та канчап будум үжүвээн, элдеп чүве. Ол-ла дораан идиим кеткеш, өөмге чедип келдим. Эжикти кончуг аяар ажыткаш, удуп чыдып алдым.
Дүне када улаарап чорааным кымга-даа чугаалавадым.
***
Дээр бүргег. Шагзыраарым кончуг. Мооң мурнунда бүргег-даа хүндүс, кааң-даа хүндүс черле шагзыравас кижи мен. Кежээки саанны саап кааш, мал-маганны кажаалап каан. Азыраан авам сүттү хайындырып каан. Сарлыктар чыдынында чоргаар чыткылапкаш. Кежээки чем соонда удуп чыткылап алган бис.
Уйгу база бир хувулгаазын чүве. Кырганнарым удуп чыдырда, мен туруп келгеш, идик-хевим кедип алган болган мен. Ынчап турганым бодум билбес турдум. Бир черге кылаштап чораан ышкаш мен. Чүге ынчап чорааным бодум билбес турдум. Бир айгадаң черге олурган болдум. Ооргам куду соок суг бадып турар. Ол суг намдаар туржук, дам барган. Арай боорда, оттуп келдим. Черниң черинде олурар болдум. Соок чаъс чаъставышаан. Дүрген-не чанып келдим. Өг эжиин аяар ажыткаш, база катап удуп чыдып алдым.
Улаарап турарым кымга-даа чугаалаваан мен.
***
Кижи багый бээрге, өңнүктери эңдерик апаар дижир. Кижи баксыраарга, өгге кирер кижи ховартаар дижир. Адам-ием дириг чорда, бир өгге дуңмаларым-биле ойнап-хөглеп чораан мен. Ам менде өг кайда боор? Авамның өөн чоткан-шуурган буза-чаза силгип каапкан. Адам-ием дун уруу мен, чассыг уруу мен. Ам дээрге бактың багын көрүп, кижилерге алаладып, тояанчы салымныг болдум.
Пөштерниң аразында тооруктуг пөш база турар. Кижилерниң аразында буянныг кижилер база турар. Сүрүң биле Хоюг адам-ием болу берген. Оларның өөнде хырын тодуг, эктим бүдүн чурттап чор мен. Ол ийи кырган эвес болза, сооктан доңуп, аарыгдан аарып, аштан өлүр турдум ыйнаан. Хоомай чүвем- тускай амыдыралым чок, ажы-төлүм чок, эртем сургуул чок, бо-ла кончуг.
Он бешки тоол. МААДЫРНЫҢ ӨЛГЕНИ
Кайгамчык тоолдарны дыңнап өскен мен. Кайгамчык маадырларны ол тоолдардан билип алган мен. Турган дытты тура тыртыптар, сарлык бугазын чүктептер маадырлар бар. Хөөлбекти соолдур пактаптар маадырлар бар. Айга чедип турар маадырлар бар. Олар шупту күчүтен маадырлар.
Мени доруктурган адам болза чымчак сеткилдиң маадыры. Ажыл-иштиң маадыры. Кээргээчел чоруктуң маадыры. Шынчы чоруктуң маадыры. Бир эвес Хертек Сүрүң өөнге мени эккеп албаан болза, та доңуп, та аштап, та азып өлүр турган мен. Мээң кижи болуп артар салым-чолумга Сүрүң адам улуг буянныг болган. Мээң контр уруу дирткен хайым ыйнаан, ол кырганга бүрүн эргелиг даргалар даргалар даады кадыг ажылдар кылдырарын билип каан мен.
Адазынган адам Сүрүң сииреш болгаш мөге кижи. Азыраткан адамның бир мындыг чугаазын сактыр мен. Бир эвес мээң азыраткан адамны өл-шык черге ажылдатпаан болза, ол ам-даа дириг чоруур деп бодаар мен. А4чы адамның те-биле хүрежип турганын даады сактып келир мен.
"Биче-Мөңгүн-Тайганың, Улуг-Мөңгүн-Тайганың чону бурун шагдан бээр малчын, аңчы чораан. Малдың, аңның эъдин кончуг үнелээр болгаш кол чем кылдыр ажыглап чораан.
Үстүү-Ыйматы деп хемниң чиге бажында Мугулдур дээр салаа хем бар. Белдир чер ийин, уруум. Бистиң өөвүс ол чуртка турган. Бир күзүн Ыйматы хемниң база бир салаа адыры болур чер бар. Ону Берт-Адыр дээр. Кончуг шораан чер бар. Ону Берт-Адыр дээр. Кончуг шораан чер. Берт-Адыр кырынга турган тени чактыр боом-биле адыптарымга, ол-ла черинге барып дүшкен. Боонуң огу мыйыска дээрге, ол те моорай бергеш, ол-ла черге далып чыткан. Ынчан мен оожургай берген мен. Хенертен караам уунга бир-ле чүве караш диди. Чактыр боомну олурган черимге каапкаш, тениң барып ушкан черинче халып чеде берген мен. Ынчан аныяк-даа, мөге-даа турган мен.
Ана кара-хөк чүве боор, кызым. Чедип келиримге, чыткан те карактарын тырыкылай көрүпкеш, туп-тура халыды. Ынчан авааңгыр турганым ол ыйнаан, тениң ийи мыйызындан сегирип алган мен. Ана халап чүве боор. Шораанны куду алзы хорум-дашты козурадыр-казырадыр хүрежип баткан бис. Те мени иңгилевени куду алзы шывадаптар бодаан. Мен тени холдан салбазын бодаан.
Ана кара хөк чүве боор, уруум. Тениң таваңгайында та кандыг сорунза бар чүве, кандыг-даа кадыр хая-дашка тайбас чүве. Те бут кырынга туруп кээрге, мээң буттарым черден хоорулгаш
агаарда халаңнадыр астына бээр. Бир чавызааш черге тени тырыкылай бээримге, тениң буттары черге дегбейн баргылаар.
Ана кара хөк чүве боор, кызым. Бирде те мени бөөлдеп, бирде мен тени бөөлдеп чорааш, хем дүвүнге келген бис. Те-даа, мен-даа шагзыраан. Чыткан бис. Бир карак чивеш дээр аразында ооргамда астып чораан бижээмни хынындан ушта соккаш, тениң өкпезинче киир идипкен мен. Те хенертен тура халааш, бир кезек маңнап бар чоруй, барып ушту. Мен туруп келдим.
Ана кара хөк чүве боор, кызым. Борбак даш кырынга олуруп алгаш, таакпылап олур мен. Тыва кижи боозун черге хондурбас болгай. Кадыр шораанны өрү алзы үңгеп-союп чорааш, чактыр боомну ап алдым. Улуг тениң мыйыстарын эктимге кедирип алгаш, Манчаа-Чадыры дээр улуг одаг черге чедир чүктеп эккелген мен, уруум."
Азыраан адамның бо чугаазын сактып келгеш, дидим апаар мен. Ам ол чугааны сактып келгеш, муңгарай берген мен. Те-биле хүрежип чораан мөге-шыырак болгаш авааңгыр-тудунгур күжүр адам арып баксыраан, карактары соолбурары бергилээн, тыныжы кыскалаар, шоолуг чүве база чугаалавас апарган. Шораан бажынче үнүп турган күжүр адам өг иштинге чыдар апарган, ол чүү деп кончуг салымыл ол?
Азыраан адам Сүрүң-Хертек тайга бажындан кургаг чөдүлдүг келген. Хүндүс чүгээр. Дүне удувас, чөдүлү хайныр. Өл-шык черге назылай берген кижи чеже шыдаар. Токпак кагары берге болгаш негелделиг ажыл. Ачамның кады ажылдап турган өөрү бежен хар иштинде, ынчаарга мээң азыраан ачам чеден харже кирип турган. Хүнезин төнүп каарга, азыраан адамны аңнадыптар деп дыңнаан мен. Бирде чер хаванын, бирде чиңге аңны, бирде тарбаганны адып эккээр. Телээрин соксаткан дээр чораан. Назылай берген кижиге кадыр хая үнери бергедей берди ыйнаан.
Дыңнаан мен. Эш-өөрү чана бээрге, азыраан адам одаг ээлеп артар, каккан токпактар кадарар дээр чораан. Чайның изиинде, кыштың соогунда күжүр адам онаашкан ажылынга бердинип чорааш, өкпезинге дегдирипкен. Билир мен. Азыраан адам аарыг-ажык чок чурттап чораан. Школа, клуб база көдээ совет черлеринге оттулар токпак ыяш хап чорааш, өкпези эзилдир хоочурай берген.
Когурумнуң куу чаъс. Кезек-кезек хадып келир. Ачамга хой сүдү хайындырып берип турар мен. Ол өйде Кызыл-Хая суурга шыырак эмчи база турбаан. Мугур-Аксы чедер харыывыс чок турган.
-От өжүрбес, уруум!
Ам бодап чоруурумга, азыраан адамның сөөлгү чагыг сөзү ол ийин. Каң-кадык чорда чугаакыры кедергей кижи-ле болгай. Бир-ле
кайгамчык төөгүнү коптарып эккээр. Ам дээрге азыраан адам тыныштаар, орта чүве чугаалай албас. Аныяк шаанда хүрежип чораан мөге кижи дээр арга чок, эъди-кежи шүүрелип калган, карактары оңгайган, чүгле думчуу коңзагар. Холунуң кырызы адырланы берген, көк-көк дамырлары чоонзумаар апарганзыг. Бир-бир бодаарымга, азыраан адамның салаалары узагылааш, чүстери чоржак-чоржак апаргылаан.
Кээргенчиг чүве чүл? Азыраан ием ачамның чанында коваңайнып олурар, ол хиреде кады кыраан хайыралыг эжиниң арып-доруп баксыраарын көрүптер харыы чок. Хөөкүй ием бажын согаңнадып, ынаар-мынаар суйбаттынар. Азыраан иемниң караа багай апарганын кымга-даа чугаалавас дээн мен. Ам мени кым дыңнаар, кым көөр. Та чугаалаайн. Та сымыранайн.
Авам болган авам силер. Оода карактыг бооруңар кай. Чок, кайгамчык көскү карактыг чораан силер. Сактып кээр мен. Сакты-дыр мен. Хой кадарып чорааш, чедип келдим. Чонаада өг эжиинге турар бодуңар караам уунга көзүлбедиңер. Өгге кирип кээримге, карааңарны дилиндек кидис-биле дуй шарып алган ордуңар. Айтырарындан безин корткан мен. Мээң хлдарымга холуңар салгаш, мынча дидиңер:
-Сен чогуңда ийи оол келди. Сени айтырдылар. Ачаңны айтырдылар. Бисти херечилээр кижи турбазын-диген соонда, ийи оол кырымда-ла келген. Бирээзи мени так тудуп турда, бирээзи караамдыва ажыг суг кудупкан. Ол олчаан караам чүве көрбес апарды.
Авай! Азыраан ием. Авам болган авам силер. Сөөлүнде билип каан мен. Мени күштеп-чазарлап турган Аңгырбан биле Межерген карааңарже кислота кудупкан чорааннар. Контрнуң уруун дорамчылап турган ханныг херекти херечилээр кижи чок болзун дээш, азыраан иемниң караан согурарткан кулугурлар. Кызылдан сургакчылап келген бир дарга ол оолдарның мени күштеп-чазарлаан нүгүлдүг херээн тускай истеп көөрүн негей бээрге, өжээн негеп турган. Шыны херек, мени күштээн ийи оолду судтаваан. Кымдан чүнү негээрин билбес турган мен. Ол үеде меңээ сүме кадар бижик-биликтиг кижи бо черге турбаан. Кырган ием база чер четпээн, хайлыг кара холдарга караан согурартып алгаш, өөне ол-ла хевээр олуруп калган.
-Кандыг ор сен?-деп, кырган ием айтырар.
Эскерип каан мен. Ол айтырыгны бир хүн үш катап албан айтырар. Эртен, дүъште база шала кежээликтей.
-Сегип ор мен-деп, азыраан адам бүзүредип каар.
Угаап каан мен. Азыраан адам хүн келген тудум баксырап орарын боду билир турган, ол хиреде бистерни кортпазын дээш, мегеленип сергелеңнээр. Мен мелегей хөөкүй ачамның сөзүнге
бүзүреп, кырган адам дораан сегий бээр деп амырап турар мен.
-Кажан аарый бердиң?-деп, кырган ием сагыш човаар.
-Чугаалаан ышкажык мен. Угааның канчап барган? Уттуптуң бе? Ам сес хонуп тур. Хенертен хөрекке дегдирдим-дигеш, кырган адам иштин догдаңнадыр тыныштап каар турган.
Эртем-билиим бар эвес, кырган адам чүү дей-дир, ооң аайы-биле хөделип турар мен. Артышты сугга хайындыргаш, изиг боодал-биле хөректиң ийи талазындан чиңнээр турдум. Тыныжы алгый бээр. Суксай бээрге, изиг сүттү дазыл аякка куткаш, эрнинге тудуп бээр мен. Изиг сүт аартапкаш, кырган адамның дери төктүп келир. Амыраары ол ыйнаан, чүве туттунмас холдары ол душта күш кирип келир болгаш бажымны суудур-суудур суйбагылап каар.
Кырган адам өгге келгеш, үш хонуп, аараа-ла сес хонуп турар. Аарыг-ажык кырганнарым каапкаш, ырак чер баар харыым чок. Ол сагыжым суурда, ал-бодум озалааш өгде туруп турган мен.
-От өжүрбес, уруум!
Кежээ дүжүп орда, кырган адам база катап ынча диди.
Дүн дүшкен. Ыржым болгаш караңгы дүн. Контр чыды бистиң өөвүске чытталган соонда, бистиң өөвүске келир кижилер дыка ховартаанын кайгавышаан турар мен.
Азыраан адамны чүге чылдың-чылдың тайга бажынга токпак кактырып турганыл? Хөөкүйнү чүге хилис ажылдадып турганыл? Шынын сөглээрге, ол шагда школаны халас тудуп турган, клубту халас тудуп турган. Үе ындыг турган. Кырган кижини тоң дора дээрде чүгле чаңгыс чылын өл-шык черге ажылдаткан болза, өкпе-хөрек аарыы турбас ийик. Контр төрелдиг кижи дээш, актыг кырганны чылдың-чылдың чыргададыр ажылдадып кааны ол-дур.
-Кандыг-дыр сен?-деп, азыраан ием база катап айтырды.
-Кортпа, кадай. Кортпа, кызым. Сегип чыдыр мен. От бурганным өршээзин!-деп чалбаргаш, бир борбак чагны хып чыткан оттуг кезекче киир каапты.
От дызырткайны берди. Азыраан адамның чырык, чаагай күзел-бодалы чалбырааш-биле кады хып турары ол ыйнаан. Ам-даа кайгаар мен. Азыраан адам салгадып тургаш безин оглу-кызынче, ха-дуңмазынче сөс ыттырбаан. Ооң оозунда база ужур бар. Бир-тээ контр атка кирген ашак болганда, бодунуң хан төрел чүвелерин хайлыг нүгүлдүң кара довураанга боравазын, бодаан деп каразыыр мен.
Чер чырып, кушкаштар мыжырткайны бергилээн. Азыраан
адам кадык тооннуг апарган. Боду дашкаар үнгеш, сергелеңи кончуг кирип келди. Дилээнин езугаар дыйтылаа хуундан сугну саарылдыр кудуп бээримге, арыгланып чунуп алды. Кырган ием база омак-сергек аян кирип келген, чанында кожалаштыр олур. Кончуг дүрген шайны хайындыра кааптым. От дызырткайндыр хып чыдыр.
-Шайның үстүн ачылыг-буянныг чырык хүнче, алдар-аттыг Мөңгүн-Тайгаже, от бурганывысче чажып каг, уруум!-деп согур ием эрги шагның чаңчылын сагыда берди.
Бир-ле дугаар, эң-не сөөлгү катап хүнче, Бичн-Мөңгүн-Тайгаже, от ээзинче, көк дээрже эртенги шайым чажыын чашканым ол ийин.
-Мээң кады ажылдап турган өөрүмден кижи келди бе?-диди.
-Чок-депкен мен.
Мээң харыым дыңнааш, азыраан адамның буурул бажы халаш диди. Мелегейим ол-дур. Арай бир янзы харыылар ужурлуг турган, ол орта часкан мен. Чүвениң шынын чугаалаан-чазыым ол.
-Кортпаңар, иешкилер. Ам сегиирим ол-дур. Каң-кадык апаргаш, суур иштинге ажылдаар мен. Чаа клуб тутчур мен-диди.
-Кырган кижи тудугга ажылдааш, кемдеп-кергей берзиңзе, канчаар сен? Өгге сүттүг шай ижип олур-деп, кырган ием кады кыраан эжин кандыг-бир хай-халаптан баш удур камгалап, оозунга бачыттыг хат-салгын дээспес хире олурду.
-Чымчак сыртыктан салып бер, кызым-диди.
Анай кежи хөректээшти дүре туткаш, сыртык кылып бердим. Кырган адам менче эргим көөрге, карактарында чаштар сыстып келген. Баарым ажыш диген. Кады кыраан эжиниң карактарында бүлдеңейнип келген чинчи чаштарны кырган ием көөр салым чок болган, ол-ла кончуг кээргенчиг чүве чораан. Баарым ажып, ыыдым читкен.
-Одуң өжүрбе, кызым!-деп, база катап чагыын чагааш, кырган адам салып берген сыртыымга буурул бажын салып алгаш, чаңгыс сөс-даа хөк дивейн, ылым-чылым удуй берген.
Чер чыраан. Сыодыстар читкен. Хүннүң эртенги херелдери хараачадан бакылап келген. Хөкпештер хөглүү кончуг эдип турар. Өг иштинде ийис анайлар салдырткайндыр дешкилежип турарлар. Оларның чаптанчыг чаңын кырган адам көрбес-даа, карактарын шийип алгаш, шыыладыр удуп чыдар. Чылыг өгге чурттап турган чуртталгамның сөөлгү эртени ол деп чүвени ынчан кайын билир ийик мен.
-Кандыг-дыр сен?-деп, кырган ием дүүреп айтырды.
Кырган адам харыылавады. Ыглапкаш, дашкаар үне халаан мен. Хоор аъттыг кижи челзип кел чору. Ачамның кады токпак хап турган эжи ол ыйнаан. Келирге-даа чүү боор, күжүр узун уйгузун удуй берген. Өлген кижиниң аксынче сүт-даа кударга, ашпас дижир. Кырган адам дириг чыдырда, келген боору кай.
Он алдыгы тоол. МЭЭҢ КУДАМ КАВАЙЛЫЫМДА БОЛГАН
Кандыг-даа чон тускай дылдыг болгаш ыдыктыг чаңчылдыг дижир. Тыва кижилер кыс уругну бир онзагай кылдыр көөр чораан. Мээң үем-чергем оолдар өөренири өөренип, бир-ле черлердиве чоруткулаан. Өгленири өгленип алган чурттап орарлар, чүгле мээң хуу чуртталгам чегей болган амытан мен.
Кыс уругнуң ашакка баары бир улуг байырлал. Ынчаарга мээң кудам болур бе, ынчаш? Мени кандыг кадай оглунга айтырып кээрил? Менче туралаар оолдар барын билир мен, олар чүгле мээң-биле дүн эрттирип аарын бодаарлар. Мээң-биле салым-чолун кожарын кым-даа меңээ саналдаваан. Мендиве ынакшылдың чагаазын кым-даа биживээн.
Кылыым хайны бергеш, өштүглерге харыы кылдыр мынчаар бодаар мен:
"Мен бот эвес мен. Мен чаңгыс эвес мен. Мен эштиг мен. Мен өглүг-баштыг мен. Мээң кудам кавайлыымда болган. Авам ол дугайын баштай меңээ чугаалаан. Мени авам божуптарга, алыс бодум алдай уктуг Сарыг-Кадай моорлап келген болгаш мээң ужам адаанга төгериктей салып каан өшкү дүгүн салган чүве-дир. Ол болза ол кадай бодунуң чаңгыс оглунга мени айтырып алганы ол чүве-дир. Мээң ашакаа баар салым-чолум кавайлыымда болган деп билип чоруур мен, ынчангаш бот эвес мен, өөм ээзи бар, ажы-төлүм бар деп бодаар мен."
Авам чугаазын даады сактып келир мен. Сарыг-Кадай мен үш харлап турумда база бир келген. Авам ынча дээр чораан. Ол үениң ёзузунда үш ада угундан бээр хан төрел эвес улустуң оолдары, кыстары өгленчир турган. Хары улустуң оглу, кызы өгленчирге улам эки, оларның ажы-төлү мөге-шыырак болур дижир турган, ынчангаш-ла алдай сөөк Сарыг-Кадай мени оглунга айтырып чорааны ол иргин.
-Кады төрээн кыс дуңмам салгадап аараан, ынаар баар мен-деп, Сарыг-Кадай авамга чугаалаан.
Ол күжүр оглун аътка ушкарып алгаш, Биче-Мөңгүн-Тайга баарында чуртундан Алдайдыва чорупкан. Олар ол-ла чоруткаш, олчаан барганнар.
Аъттыг авашкылар улуг арт кыргынга чорда, чоткан келген дижир. Хирезин бодаарга, ол хөөкүйлер ол чотканга бастырган хире. Мээң адам-ием ол Сарыг-Кадай дугайында чүгле боттары чугаалажыр, чогум чүнү чугаалажып турганын дыңнаар дээш, дыңнап чадаан мен.
Мен бодаарымга, Сарыг-Кадай -өгбелериниң чуртунда чурттап чоруур. Оглун эдертип алгаш, мени сурап чедип келир. Белек чаартып деп чүвени кылып кээрлер. Ол болза бурунгу тыва куданың уруг ужазынга өшкү дүгү салган соонда, улаштыр кылыр ёзулалы чүве дижик. Кунчуум болур кадай албан келир деп бодагылааш, сагыжым ажый бээр.
Оон ыңай адам-иемниң мындыг чугаазын шала-була сактыр мен.
"Шай бузуп келирлер эвеспе".
"Дүгдеп келирлер эвеспе".
"Аът чайып келирлер эвеспе".
"Уруувусту алыр айын, хүнүн айтырып кээрлер эвеспе".
"Куда дүжүрер бис".
"Кудалар уткуур болгай бис".
"Куда йөрээлин так белеткенир эвеспе".
"Уруумну бег, кунчуун шайладырын өөредип каан мен".
Күжүр адам-ием дириг чораан болза, Сарыг-Кадай база катап келген болза, шак ындыг куданы эрттирер ийик мен. Аксым-кежии хайтааш, өг тикпес болганым ол-дур, эр кижи-биле чурттавас болганым ол-дур. Муңгаравас мен. Көк дээр көрүп турда, мен чоп баксыраар мен.