Бистиң черге чоннуң дайзыннарын тудуп турган боолуг кижилерге алдыртпаан кадай хам турган. Ооң адын-сывын Иргит Мандырга дээр. Чиңгине дөзү Алдай чуртундан укталган дижир. Бодунуң бир төлегечи дааы төлге салгаш, Биче-Мөңгүн-Тайга ынчаар чурттаарын айтып берген чүве-дир. Череле ынчаш бурун шагдан оол, кыс он үш хар чеде бээрге, бир төлгечи кижиге төлге салдырар ыдыктыг чаңчыл турган. Чарын, хуваанак салыр төлгекчи турар. Бистиң бо черниң кижилери төлгечи кижини кончуг хүндүлээр болгаш ооң чүү дээнин кончуг сагыыр.
Мандыра кончуг аныянда бо черге келгеш, өгленип алган. Иргиттерниң бир оглунга ашакка баргаш, ажы-төлдүг, аксынга өй мал-маганныг апарган. Мандырга хам дыка шыырак хам турган. Дериг-херексели база онзагай болгаш көрүштүг. Хамнап турда, үнүнүң хоюу кедергей. Алгыжы дыка чечен. Чаш уруглар сылданы бээрге, кончуг долуглуг болгаш, дораан эдип каар хам.
Мандырга хам багай чүве болурун черле эндевес, ынчангаш кара сагыштыг кижи коданынга келир деп барган болза, ырадыр көже бээр, азы ырак черже чоруй баар турган, ынчангаш ол албыс уктуг Мандырга хамны бүдүү билир шивишкиннер тудуп чадаан. Ол хам чонунга база хүндүткелдиг турган. Мандырга хам бежен чылдар үезинде мөчээе.
Аза, албыс, диирең, шулбус, четкер, кижи-бүрүс дугайында болгаш оларның турар черлериниң дугайында Мандырга хам элдеп-чиктиг торулгалар чугаалап чораан. Мен дугайты оларны кончуг сонуургаар мен. Бирээден ыдып берейн, акый.
Дииреңниң эртинези
Мозутту дээрге моолдар доштуг дээн чүве-дир. Мөген-Бүрен оң талазында Мозуттуң кызыл довураа кайы ырактан көстүп чыдар. Мозуттунуң кызыл довураа шивит болур. Ол кызыл довуракты сугга шыгыдыптарга, ёзулуг шивит апаар. Мөген-Бүрениң унунга чурттап чораан кижилер ол кызыл шивитти ажыглавас чораан. Ооң ужуру мындыг:
"Мозуттунуң унун дургаар дииреңнер чаржып ойнаар. Олаага бо черниң дииреңнери бурун шагдан бээр чыглып хөөрежип турган, ынчангаш кызыл довурактыг апарган. Ол кызыл довуракты дииреңниң эотинези дижир. Мозуттунуң унунда дииреңнер чурттап турар, ынчангаш ол черниң кызыл довураан бо черниң чону эмин эрттир хумагалап чоруур. Бо черниң улуг назылыг кижилери ол кызыл довуракка салаазын безин дээспес, ол довуракты сугга хоюдуп болбас дижир. Дииреңниң эртинезинге кым-даа хол дээр эрге чок".
Бо черниң кижилери ус-тывыш ажылынга кедергей сундулуг. Ыяштан хер-хепексел чазаар шевер кижилер бар. Олар бо черниң дииреңиниң эртинезинге хол дегбестер, ынчангаш Үстүү-Ыйматының адаа чарыында Шивиттиг-Чарык деп черден шивит тып аарлар. Ол тып алган шивидин сугга хоюдуп алгаш, эттеп каан ыяштар будуур.
Мозуттунуң дииреңнери Биче-Мөңгүн-Тайга бажынга кежээки хүн кудургайлап чорда, бузуп хүнзээн черлеринден тура халчыр дижир.
Биче-Мөңгүн-Тайганың Улуг-Хамы
-Ачаң дугайын чугаалаайн, дыңнаар сен бе, Успун-Доржу? Ачаң дугайында чүнү-даа дыңнаан боор сен. Мээң чугаам сеңээ чөгенчиг бооп база болур. Азыраан адамның чугаазы чүве ийин.
-Чугаала даан-дигеш, Успун-Доржу караан базып каан.
-Азыраан адамның чогум ады Хертек Сүрүңмаа. Чон ону аңчы Сүрүң дижир. Азыраан адамның өөнге ачаң ында-хаая чедип келир. Олар ийи чүнү-даа чугаалажыр улус. Мен оларның чугаазын дыңнап өскен уруг мен. Сээң ачаңны бо турган Мөген-Бүренде эң улуг хам кижи дээр. Ук шаанда дэрлерден укталган хам чүве-дир. Ооң адазының угу дээр уктуг. Авазының угу база хам чораан. Оол хам ие черниң болгаш сугнуң ээлеринден хамнаан кижи дижир. Ынчан кээрде сээң ачаң Черниң болгаш Дээрниң хамы бооп турар, ёзулуг ызыгуур салгаан хам болур. Азыраан адам күжүр ону дээр уктуг хам деп орарын даады дыңнаар мен. Ачаң алдарлыг кижи-дир, ол хиреде ол күжүрнүң арат-чонга чедирген алдарын базып каан дижир.
Азыраан адам ынча дээр чораан. Улуг-Хам болза шериг кижи. Чогум ады-сывы Иргит Коңгур. Шын але? Шола аттары Тудугжу хам, Домнаар хам, Холурааш хам, Ак-Баштыг хам, Илбилиг хам але. Тыва биле Моолду Манчы-Кыдаттың хаан төрези эмин эрттир дарлап, когун үзеринге чедире берген дижир. Хомду дайынынче ачаң бо-ла Мөген-Бүренден аъттанып чоруткан кижи-дир. Ийи эштиг чораан. Бир эжи Сойту чуртунга дедир ээп келбээн. Ол Хомду шивээзин эжелекчи кыдат шериглерден хостажып тургаш, амы-тынын ышкынган. База бир эжи Хертек Комбуй Хомду дайынынга эрес дидимин көргүскеш, көк чиңзелиг шаңнал четтирген.
Ачам ынча дээр чораан. Азыраан адам черле чүве мегелевес кижи. Моолдар Тывадан күш дилээн дээр. Ынчан Таңды Тывазындан хөй шериг чоруткан чүве дижик. Оларның санын билбес мен. Хомду дайынының соонда тывалар болгаш моолдар Манчы-Кыдаттың хаан төрезиниң дарлалындан хосталган чүве дижик. Ол дайын каш чылда болганын айтырып албаан мен. Хоомай чүве чүл дээрге, эртемден төөгүчүлер Хомду дайынның киржикчилериниң даңзызын кылгаш, Мөген-Бүренден чоруткан үш кижиниң аттарын киирбээн дижир. Чүвениң алыс ужурун эки-ле билбес мен.
Ачаң арат чонга ачы-буянныг чүнү-даа кылып каарга, ол хөөкүйнү шаңнал-макталга киирбес дижир. Нам кежигүнү даргаларга эмин эрттир кызаттырып чораан амытан дээр чораан.
Хомду дайынындан олар үжелээ тын менди чанып келир турган улус чүве-дир. Улуг-Хам эштеринге ок дегбес эртине даштар берип каан. Сойтунуң эртине дажы оттук хавының иштинге чораан. Мунган аъдын өлүр аттырыптарга, оттуу база ол черге уштунуп чаштаан, тын камгалаар эртине дажы ол олчаан читкен, ынчангаш өлүр аттырган.
Комбуйнуң тын камгалаар дажы саадак иштинге чораан, ооң мага-бодунга деген октар кайтыгып, чаштагылай бээр турган, ынчангаш ол дириг арткан дээр чораан.
Бир катап ачаң өөвүске келген. Сегелинде хензиг сорбу бар. Улуг-Хамның сегелинде сорбу ок дегген чер деп, азыраан адам сөөлүнде чугаалаан. Улуг-Хам тын камгалаар эртине дажын хензиг сагыызынга шыгжап чораан. Ол сагыызыны дөрбелчин хөм хапчыгаш иштинде, ол хам оозун мойнунга халаңнадыр астып чораан, ынчангаш октар аңаа дыынмас болган чүве-дир.
Ачаң дугайында тоолчургу чугааларны мен чеже-даа катап чугаалаар мен, ооң соонда хыым ханар. Ачаң дээрге бистиң черниң улуг эмчизи чораан дижир. Янзы-бүрү оъттардан эмнер кылыр. Аң-меңниң өдүнден, чаандан, дыт чулуундан, хая чугундан нарын эмнер кылыр. Сааттыг кадайлар божудар холу чымчак дудугжу хам чораан. Ээ көргенинде эвилең хам дээр. Эрбенниг көргенде каргыштыг хам дээр.
Хоошкунга чалаттыргаш, Ак-Баштыг хам хамыкты мурнай бодунуң дугайында алганыр чораан. Ол Улуг-Хамны тывалар, молдар, алдайлар болгаш казахтар үргүлчү хоор турган. Алганыр алгыжы тергиин чечен. Ачаңның алгыштарын билир сен ыйнаан.
-Оода бир алгыштан чугаала-даан-дигеш, Успун-Доржу ылым-чылым барган.
Адазын дөзээн боор оң, кончуг чугаакыр болгаш чечен оол турган, ол хиреде кижи болганга чүве чугаалавас апарган, үнү чок кижиге дөмей болу берген. Хирезин бодаарга, хам адазын бүрүн эргелиг шивишкиннер тудуп аппаарындан коргар апарган төл иргин.
Тула берген мен. Боданы берген мен. сактып келген мен.
Азар дээрге төрүттүнген
Арыг сөөктүг амытан мен.
Айдың айда хонаштыг мен.
Алдын хүнде болчаглыг мен.
Амытанга буянныг мен,
Аарыгга акташкан мен.
Эвилеңни эргелээр мен,
Эрбеннигни карганыр мен.
Дүңгүр тудар салымныг мен,
Дүпке тейлээр чаяанныг мен.
Арба тудар сүзүктүг мен,
Отка чүдүүр ыдыктыг мен.
Оон ыңай билир чүвем чок. Бир-ле черде чүген суглуу шыңгыраан. Бистер корткаш, ийи башка тарай бердивис.
Ак-Баштыг хам чеден ийи харлыында улуг уйгузун удаан. Улуг-Хамның сөөгүн Мөген-Бүренниң девискээринде Агылыг-Ой дээр эрги хөөрден озалааш черде орнукшуткан бооп турар. Дыңнааным ындыг. Мен чүгле дыңнааным болгаш билирим чугаалаар кижи мен.
Он сески тоол. КОНТРЛААН ДАРГА
Кулаам-биле дыңнаан чүвени караам-биле хынаар апарган мен. Ол та чүм чүве, улус чугаазынга шынзыкпас апарган мен. Бистиң Мөген-Бүрен сумузунда эң-не хүндүлүг, эң-не болбаазын, эң-не арын намдарлыг кижи Доңгак долдаш деп билип чораан мен. Сөөлгү үеде ол дарга дугайында чүүл-бүрү сөстер дыңналган, оларны кызып-кызып уттуптарын бодаар мен.
Бир хүн Байын оваазынга чедип келдим, моол дылдан очулдурарга Бай оваа дээр. Биче-Мөңгүн-Тайганың хүн үнер чартыында турар, эрик кыры дазыр шөлде турар. Бо төөгүнү катаптап турар чадавас мен. Мен бо Бай оваага бир дугаар чоокшулап келгеним ол. Мооң мурнунда ооң чүгле бараанын ырактан көөр турдум. Ол ыдыктыг Бай овааны эге баштай дээр уктуг хам дагаан дээр, чүге дээрге көк дээрже Биче-Мөңгүн-Тайганың сүвүр бажы чоокшулап турар. Ол Бай овааны чылдың дагыыр. Ол дагылгага тывалар, моолдар, алдайлар, делеглер, дөрбеттер шупту четкилеп келир турган чүве-дир.
Байын оваа. Бай оваа. Коргунчуг апарган оваа, чүге дээрге Долдаш дарганың айтыышкынын ёзугаар ол овааны өрттеткен чүве-дир. Ам ол ыдыктыг черде борбак-борбак даштар чыткылаар. Өг орну хире черде хөмүрлер карарып чыткылаар.
Бай овааның чанында чааскаан тур мен. Бир даш кырынга олурарындан корткан мен, чүге дээрге бо чер ыдыктыг дижир. Шынын чугаалаарга, мээң чанымга кым-даа келиринден коргар апарган. Бир кижи мээң чанымга келир боор деп кордадым. Сураг. Бай овааның бузулган таваа. Эрик. Мөген-Бүрен хемниң
эриинден арыг салгын кээп турар. Кырымда көк дээр. Ол көк дээрде аяс хүн. Ол аяс хүн Биче-Мөңгүн-Тайганың чип-чиге кырында көстүп турар.
Айның чаазында база айның эргизинде Бай овааның артынчызы арткан ыдыктыг черге Биче-Мөңгүн-Тайганың ээзи кээп турар дижир. Сагыжымда ак аъттыг, ак салдыг бурган кижи көстүп келир ышкаш болган. Сураг.
Дамчыыр дыңнаан чүвем кулаамга дыңналып келди.
Кулактарымны бажы-курлуг дээр салааларым ужу-биле так дуй тудуптум. Шыылаар. Чүве дыңналбас. Оожургай бердим. Балдырым сирилээр. Боскум харлыгар. Элдеп чүве. Каткы-даа, чугаа-даа, дааш-даа дыңнаар дириг кара хөңнүм чок апарган.
Биче-Мөңгүн-Тайга бажынче көөрүмге, ак-ак чааннар чыткылаар, ол дээрге меңги доштар ышкажыл. Ол хүн ол угдан ак аъттыг, ак салдыг ирей халдып келген болза, оларга ушкажыпкаш, бо турган черден ырап чоруксаам келген. Үлегер чугаа сагыжымга кирди:
"Бодум четпес черге,
Борбак карам четти".
Ол дээрге кижиниң кылаштап четпес черинге кижиниң көскү караа чедер деп чүве ол-дур.
"Борбак карам четпес черге
Бодалдарым чеде берди".
Ол дээрге кижиниң карактары четпес черге кижиниң сагыжы чедер деп чүве ол ышкажыл.
Дамчыыр чугаа.
Коргунчуг дамчыыр чугаа.
Удуртукчу дарганы шалып турар дамчыыр чугаа.
Бузулган Байын оваа чанынга безин баарымга, мээң сыр соомдан истеп келир дамчыыр чугаа. Мени ала караа-биле көрбес дарганың дугайында дамчыыр чугаа. Ол чүү деп чугаал ынчаш?
"Долдаш Доңгак контрлаан" деп сураг үнген. Каяа-даа баарымга, улустуң бүдүү чугаалажыр чүвези контр Долдаш апарган. Мен база кайгаар мен. Мөген-Бүрен сумузунуң девискээринге Долдаш дарга дээрге кайгамчык хувискаалчы, чоннуң ынак баштаңчызы, нам үүрүнүң шылгараңгай даргазы, бижик-билии бажын ашкан, албанның ажыл-херээ дээнде алган кадайы-биле хонарын безин уттуптар, ырак-узак аалдарже сургакчылап чоруп бээр кижи турган. Мээң дыңнааным болза, Долдаш дарга бичиизинден тура моол бижикти тергиин билир, ынчаарга Тываның шокар үжүү көстүп кээрге, боду-ла сыыладыр номчуптар,шылырадыр
бижиптер апарган дижир. Үжен чылдың эгезинде бай феодалдарның кошкул-хөреңгизин хавырарынга боду баштап киришкен. Мөген-Бүрен сумузунга улаан-булуңну, чайлаг школазын, адак сөөлүнде эге чада школазын эвилелдеп эгелээн кижи база ол дижир.
"Дорала дег чүгүрүк аъттыг болуңар.
Долдаш дарга дег бижик-билиглиг болуңар.
Мен бичии чорумда бо үлегер чугаа бистиң черге кончуг нептерээн турган. Мөңгүн-Тайга девискээринге бижик билбес чорукту узуткаарынга Долдаш дарга эрес-шудургу кришкен. Ылаңгыя улуг улустуң бижик бөлгүмүн боду башкылап турган. База бир дыңнаан чүвем Мөген-Бүрен сумузунга херээженнер бөлүүн тургускан. Чыглып келген кадайларга, уругларга бүгү делегей байдалының дугайында солун чугаа кылыр. Ол солун чугааны бир-ле өгге шала кежээ дүне доозар, оон-на өгге бир-ле бот уруг-биле кады хонар, ооң ол кыстаар чоруун ааспырак кадайлар безин сымыранчып чугаалажыр чүве чораан.
"Кыстаар дарга". Бо чечен чугааны кадайлардан дыңнаан мен. Шыны херек, ынчан чаш турган болгаш Долдаш дарганың хүндүс кыстап чораанын көрбээн мен. Кыстап деп чүл дээрзин билбес турган мен.
"Билбези чок дарга. Көрбээни чок дарга". Бо чечен чугааны кайыын болза дыңнаар мен. Долдаш дарганы чон ынчаар хүндүткээр чүве чораан.
Улус чыглыр чер садыг-ла болгай. Озалааш бажыңга чеде бердим. Садыгның иштинде, даштында кижилер сырлып туру. Кижи-ле болганның чугаазы бир аай болган.
-Кончуг болбаазын дарганы боолуг кижилер тудуп алгаш, сүре берген ышкажыл. Ам канчап чурттаар улус боор бис? Ат болган-дыр бис. Мөген-Бүрен сумузунда хамык араттарның малдыг бай болганы дээрге Долдаш дарганың ачы-авыралы-ла болгай. Ам ядарап эгелээр ирги бис бе?
-Мөген-Бүренге чаштып, бөлүглежип турган чоннуң дайзыннарын чылча шапкан кижи Долдаш дарга-ла болгай. Тываның көктүг-шыктыг чуртун япон идегеттерге садыптар дээш, чажыт сүлчээ кылып турган контр идегеттерни бир-ле дугаар илереткен кижи Долдаш дарга болгай. Долдаш дарганың кулаа кончуг дыыңгыр. Долдаш дарга туттурган-дыр, ам моон соңгаар дүлей апаар боор бис.
-Долдаш дарга хувискаалчы кижилерниң баштаңчызы ышкажыгай, ындыг кижи канчап өскерликчи идегет апаарыл? Долдаш дарга контрлаар дээрге, черле шынзыкпас кижи-дир мен. Ой, өршээзин, уругларым!
- Долдаш дарга-биле чугаалажыр байтык, ооң чанынга кижи баарындан безин коргар апарган чуве болгай. Долдаш даргадан артык күштүг болгаш дидим кижилер бо турган Мөген-Бүренде база бар чүве-дир аа? Мен черле сээдеңнээн боор мен.
- Ыдыкшылдыг, дагылгалыг Биче-Мөңгүн-Тайга ынак оглун кайын базымчага киирер. Өршээр ыйнаан. Долдаш дарга удавас агарып, аал-чуртунга чедип келир. Намның кызыл биледин хойлап алгаш чоруур кижи канчап арат чоннуң өжээнниг дайзыны апаар чүвел?
- Хөөкүй Долдашты! Контр идегеттерниң дазыл-дамырындан бээр тура тыртып узуткаар деп тургаш, боду база туттуруп алган ышкажыл. Кижиге кижи бүзүрээр арга чок болган шаг.
- Долдаш дарганың кошкул-хөреңгизин даңзылааш, аптара-савазын үжеп-чиндип турган дээр. Чаңгыс анай безин өзеп чивес кылдыр хораан дээр чорду.
* * *
- Сөс.
Орус сөс.
Мээң бир-ле дугаар билип алганым орус сөс контр деп сөс болган.Та орус сөс, та кыдат сөс, ону база эки ылгап билбес мен. Бистиң черге эң-не баштай контр апарган ачамны сактыр кижи чок апарган. Бистиң черниң хамык кижилери даады сымыранып чугаалажыр, чүге дээрге “контр” деп сөс эң-не айыылдыг апарган. Бистиң черге ёзулуг хувискаалчы турган Долдаш Доңгак контр апаарга, Мөген-Бүрен сумузунуң хамыкара-албатылары даады сымыраныр, чуге дээрге бир кижи өске кижиден сестир, коргар болгаш харын-даа дескелексээр.
Дүш.
Хензиг дүш дүжедим. База катап садыг чанынга чеде бердим. Чүгле эр кижилер чыылган болду. Олар аразында бир-ле чүве чугаалажып турлар. Чанынга чедип келдим. Чудук кырынга олурган кижилер читкилей бердилер, ол хиреде бир-ле черде сымыранган уннер дыңналыр. Олар чогум чүү дижип турары тода дыңналбас болду.
“Контрлаан дарга”.
Чаңгыс-ла ындыг чүведыңнадым, оон ыңай ол кижилерниң үннери шуут дыңналбас болду. Эзерлиг аъттар. Чүгеннери чок эзерлиг аъттар тургулаар болду. Чанынга чеде бергеш, топтап көргүледим. Ол аъттарның эзерлерин дедир эзертегилеп кагылаан болду. Хенертен ол аъттар база читкилей берди. Хирезин бодаарымга, ол аъттар база контр деп сөстен кортканнар хире болду.
“Долдаш дарга мооң соңгаар бо черге катап келбес”.
Кулаамга ындыг чугаа дыңналды. Сөөгүм сириледи. Үнүм читти. Бажым кырынга аксы ханныг кара кускун дескинип келирге, оттуп келдим. Кара элдеп чүве. Чанымда эр кижилер-даа чок. Эзерлиг аъттар-даа чок. Кара кускун-даа чок. Чүгле кара чааскаан болдум.
Он тоску тоол. КОНТРНУҢ УРУУ
Бай оваадан садыг бажыңынче углай кылаштап бар чыткаш, кара элдеп чугаа дыңнадым. Бир инек кажаазының эжиинде бөлүк кижилер олур. Олар аразында сымыранчыр, чонаада хөглүг дидим чоруур, ыыткыр чугаалажыр кижилер ам сымыранчып чугаалажыр апарган, база бир чиктиг чүве. Тура дүшкеш, оларның чугаазын дыка сонуургап дыңнадым.
- Дем аан. Бир чамдыкта болаага чедип келир кижи. Дем бир амызын алзыпкан аңчының өөнге келир кижи. Сактып келдим. Такпай-оол болбазыкпе. Өвүрде Бора-Шайга чорааш бир таныжының өөнге чугаалаан-дыр. Хирезин бодаарга, Хам-Кадай сугга чораан болгу дег.
Чоннуң дайзыннары Тожу чуртунда чүве дидир. Өдүген-Тайгазының бажында турар чүве-дир. Япон шивишкиннер Өдүгенге чедип келгеш, чажыт сүлчээ кылып турар дидир. Такпайның чугаазынга кижи бүзүрээри берге.Бир чамдыкта Такпай өзээн өттүр салыр болдур ийин.
Мени үзе кирбеңер. Төндүр чугаалаптайн. Өдүген-Тайгазы дээрге Тываның хүн үнер чүгүнде турар. Ынчаарга японнар чурту база хүн үнер чүкте. Оозун бодаарга, япон шивишкиннер Өдүгенниң бажында харап орар база чадавас. Ол черниң арга-арыының иштинде чажыт чадырлар тудуп алгаш, ивижилер бооп мегеленип турар бооп база чадавас.
Такпай-оол ыяш тожуларынга чораан бооп турар. Ооң ол чугаазынга бүзүрээри берге. Бир чамдыкта Такпайың салыр-ла болдур ийин. Кижини олурту мегелеп кааптар амытан болгай. Шынзыг чүвези база бар.
Ивижилер аразынга чеде бергеш, амызын алыскан Суңгар-оол элчинни көрген бооп турар. Ол арай меге боор. “Шын” солунда болгаш “Хостуг арат” солуннарда бижээни болза, арат-чоннуң өжээнниг дайзыннарын Кызыл хоорай чоогунда элезинниг ховуга даялап каапкан бооп турар.
- Меңээ шаптык катпаңар. Төндүр чугаадаптайн. Чүү дидим моң? Алаага бердим.
Такпайның чугаазынга мен дугайты бүзүрээр кижи мен.
Испан деп чуртта чазак бажында фашист генерал Франко олурарын бистиң черге эң-не баштай ол чугаалаан. Герман чуртта чазак бажында Адольф Гитлер олурарын бистиң черге эң-не баштай ол чугаалаан. Бисте болаада делегей политиказын Такпайны ажыр билир кижи чок.
-Ыңай-бээр көргүлеңер. Өске улус мээң чугаам дыңнаар болза, шуптуңар кара-бажың кирер силер. Изиг чүрээвис Тока дарга Өдүген уундан келген кижи дээр, чогум ооң кажан, каяа төрүттүнгенин билбес мен. Билир-ле чүвем Тока дарга кончуг орустаар, Москва хоорайга намның дээди сургуул дооскан, ынчангаш чөөн чүктен бистиң талаже кандыг өңнүктер кээрин база кандыг дайзыннар кээрин баш удур билир кижи. Тыва чуртунда чоннуң дайзыннарынга удур демиселди уштап-баштап турар кижи Тока дарга. Бичии манаңар, чугаам доозуптайн.
Такпайның чугаалааны болза чиге бурунгаар Өдүген-Тайгазында хоруп турар япон шивишкиннер чиге соңгаар Биче-Мөңгүн-Тайга болгаш улуг-Мөңгүн-Тайга ынчаар база тегерип турар, оон ам баштай аңчылар-биле, шала сөөлзүредир малчын араттар-биле, улам ханылай бергенде удуртукчу даргалар-биле чажыт харылзаа тудуп турар болгу дег. Бо Такпайның чугаазы болдур эвеспе. Бо болза мээң чугаам деп бардыңар, халак. Бир эвес бо бүгү дамчыыр чугаалар меге болур болза, менде буруу чок, Такпай буруулуг болур.
-Аяар-аяар. Мен дугайты бистиң бо черге япон кижи-даа көрбээн мен. Бо черге японнап турар тыва кижи-даа көрбээн мен. Тываның байлак чуртун та кымнар япон дайынзырак идегеттерге садар деп сүлчээ кылган чүве, билбес мен. Такпайның чугаазы болза контр кижи бүрүзү япон шивишкин, ынчангаш төрээн чуртунга өскерликчи бооп турар. Чогум ол "контр" деп сөстүң алыс утказын база билбес мен, шыны херек. Кичээниңер. Дуу ол бир кижи бисче кел чор".
Олурган кижилер уурук-суурук туруп чоруптулар. Оларның барааны чиде берди. Мен садыг бажыңынче шиглей чоруптум.
Бир боодал дүңзе таакпы садып алгаш, тырылган кижилерниң аразындан чүткүдүп үнүп ор мен. Чажырбас мен. Арага ишпес мен. Тоолчу адам чок апарган соонда таакпылаар апарган мен. Азыраан адамның ажыын ажып, азаның сарыг таакпызын тырта бергеним ол ыйнаан.
"Контр уруу!"-деп, бир-ле кижи пылырады.
Сырлып турган кижилер, менден ческинген чүве боор оң, ийи тарай бүлгүрлү берди. Улустуң ортузунда чааскаан калдым. Саасканнар ышкаш, чылчырткайнып турган кижилерниң аксы "хак" диди. Бир ууда ческинчек чүвелерни дузаптар бодааш, тыртылган мен. Дайзынның уруун дораан базып каарлар болгай.
Садыгдан үнүп келдим. Арыг агаар тыныпкаш, дериткенип чавырлы берди.
"Контрнуң сыскындызы!"-деп, бир-ле кижи көргүреди.
Эъдим-кежим изиш диген. Кызыдып каан деим кузумуур-биле хөрээмдиве улдапканзыг болду. Харлыга берген мен. Мээң чанымче чагдаар кижи чок. Кижи болган-на менден дескелээрин бодаар. Калчаараан ыттан кижилер коргар, дезер, чаштыр боор. Кижилер менден база коргар, дезер, чаштыр болганы ол ышкажыл. Угаадып кагдым. Садыг чанынга чыглып келген имилеме кижилер хувискаалчы дарга Долдаш Доңгак контрлай бээрге, ол дугайын чугаалажыр дээш, мээң чедип келгенимни эскербээн. Мээң садыгже киргенимни база эскербээн. Таакпының кылбазы чок дижир. Бир боодал таакпы тудуп алгаш, үнүп кел чорумда, таакпызырак кижилер мени танаан хире. Таныыр дооста контрнуң уруу кылдыр танаан де. Ол кулугурлар чугаа хөөктүрер бодаан база чадап. Контрларның когун үстчүп турган баштың дарга боду база контр херээнге катчы бээрге, чугаа-соот үнмейн канчаар.
Ол үеде мээң хостуг кирер черим садыг турган. Школа бажыңын көргеш, чүрээм сыртылаар. Клуб бараанын көргеш, дүрген-не ыраарын бодаар мен. Чүге дизе? Мени культурлуг черлерже киирбес турган. Бети чадаарда хурал-суглаага безин олуруштурбас. Кызагдаткан салым-чолга таварышкаш, Кижи адым безин оскунупкан мен.
Номчуваан мен. көрбээн мен. Дыңнаан мен. Арат чоннуң дайзыны, япон идегеттерниң шивишкини Долдаш Доңгакты боолап шииткен деп медээ дыңналып келген. Чүвениң шыны херек, мен аңаа бүзүревейн турган мен. Кижи бодаарга, дарга кижи чоннуң дайзыны болбаа дег.
Аалдар кыштаглап тургулаан. Мээң бир кончуг хүндүледир болгаш чалаттырар үем ол турган. Таныыр, танывазым кижилер мени чалаар. Мен дээрге мал-маган ишти-хырны аштап турумда, кедергей тудунгур мен. Хөй өлүрген болза, хойнуң ишти-хырнын арыглаар мен.
Дагда кыштаг. Мени ынаар чалаан. Бир өг бир хүн ийи сарлык соккан. Кыжын чиир коң эътти болгаш часкаар бузар үүжени, хырбачаны кылырынга дузалашкан мен. Бистиң черге тараа тарывас, колдуунда сүттен кылган ак чем аймаа база хой, өшкү, салык эъди узун кышты ажыр чиир чем бооп турган.
Пашта дүлген эът хайнып турда, бир шуудаң кижи солун чедирип келди. Ам болза почтальон кижи-дир ийин. Бистиң черге солун эккелген кижини башкы кижи дег магадаар турган. Почтальон келирге, кожазы өглер ооң олурган өөнге сыңмырлажып келир. Чагаа келирге, кырганнарга чагаа номчуп бээр мен. Солуннар
келиринге, чажыргаш чоор, бодум-на солунну кыйгыра бээр мен. Бир миннип кээримге, доктааган өөмде улуг, биче кижилер мени кайгаан олурарлар.
-Долдаш Доңгактың хөреңгизин таварынкан. кожуун төвүндүве хамык малын сүрүп апаргаш, чиик өртекке сада берген. Хавытка кирген алдын, мөңгүнден кылган эдин-севин база чиик өртекке сада берген-деп, почтальон кара таалыңындан чаа солуннар болгаш чагааларны тө каап ора, медээ чедирип келген.
Та чүм ыйнаан, азыраан адамны контрлаан төрелинге чыпшыр туткаш, нам кежигүнүнден үндүрүп турган кончуг хувискаалчы дарга боду база контрлаан деп чүгле ынчан бүзүрээн мен. Долдаш дарга боду база чоннуң дайзыны апарган.
Мээң караамга таныырым кижилер көзүлбестээн. Ында-хаая школага чоогунга Успун-Доржуну көөр мен. Адазы хам кижи дээш, ол акыйны школадан үндүрген, ол хиреде та чүге ынаар чүткүүр кижи ыйнаан, ооң алыс дөзүн ынчан билбес турган мен. Мени школадан үндүрген соонда, ынаар баарындан коргар болгаш ойнаан уруглар чанынче безин чоокшулавас турдум. Бир дыңнаарымга, Успун-Доржу акый кыстраның болгаш оолдарның чугаазын дыңнап тургаш, эртем чедип ап турар дээр.
Кижиден кижи сестир үе бистиң Мөген-Бүренге келген. Чанында олурган эжи безин шивишкин ышкаш сагындырар апарган. Та чүм ыйнаан, хамык чүвени нам баштап турар, ынчангаш Мөген-Бүрен сумузунда нам үүрүнүң даргазы Доңгак Долдашты шору таныыр турдум. Өске даргаларның адын-сывын, назы-харын, алган кадайларын болгаш ажы-төлүн көңгүс ожаавас турдум. Частырыым ол боор. Тенек шаамның бодалы-дыр. Биче-Мөңгүн-Тайга ынчаар чурттап турар араттарның бай амыдыралы, хостуг эргези болгаш чырыткылыг келир үези чүгле чаңгыс Долдаш даргадан хамааржыр ышкаш турган. Тенек уруг мээң ынчан билип турганым ындыг.
Доңгак Долдаш кадайлыг, ол кадайы уруг божуваан дээр чораан. Бир кыс дуңмазындан бир оол азырап алган деп билир мен. Ол оглун баштай школага баргыспаан дижир, чылдагаанын билбес мен. Бо чылын ол оглун школага киирип каан. Ам адазын боолуг кижилер тудуп апарган, моон соңгаар ол оол школага та турар, та турбас, оозун мен кайын билир турган деп мен.
Долдаш дарганың нептерээн шолазын Кыстаар-Дарга дээр. Ол ат чайгаар тывылган. Долдаш дарга даады сургакчылаар, ылаңгыя чайын суг өөнге шоолуг хонмас кижи дижир. Бир болза ашаа ырак чер чораан кадайның өөнге хонар. Бир болза хурал тараан соонда, бир-ле херээжен-биле бир черге хонган болур. Кыстаар-Дарганың самыын-садар чоруун олаа кавының кижилери билир-даа болза, ол дугайын хөк дивестер. Кыстаар-Дарганы
хүндүлээр, оон коргарлар. Бир эвес хуралга ону бир дидим кижи шүгүмчүлепкен болза, ол кижини көрбестей бээр Кыстаар-Дарга чүвең иргин.
Баштай ушкан эжин кыжырбпас дижир.
Мээң төрээн адам Хертек Улар чоннуң дайзыны дирти бээрге, Долдаш дарга эмин эрттир кежээлеп турган. Политиктиг серемчилел дыңзыдар дээш хуралдар чорудуп турган. Хурал бүрүзүнге ол боду илеткел кылыр турган. Баштай даштыкыда чүү-чүү бооп турарын тайылбырлаар. Ооң соонда Тыва чуртунда чүү-чүү бооп турарын каксы чугаалаар. Адак соонда Мөген-Бүренде чоннуң дайзыннары тыптып келгенин кежээргеп чугаалаар турган.
Долдаш дарганың ынак сөстери бо тургулаан:
"Арат чоннарның дайзыннары". "Япон дайынзырак идегеттерге саттынган идегеттер". "Тываның көктүг-шыктыг чуртуң даштыкының эжелекчи идегеттеринге садыпкан кулугурлар". "Арат чоннуң дайзыннарының когун үзе узуткар, ол чүл дээрге ол-ла дайзын идегеттерниң ажы-төлүн шуптузун школага киирбес, хурал-суглаага олуруштурбас, дириг-чурук көрдүрбес, оларның когу ынчан төнер". "Ачылыг-буянныг бурун чуртувус Мөген-Бүрен унунга чаңгыс-даа контр кижи турбас ужурлуг. Аныяк оолдар, контрларның уругларын кадайланмас силер, сагындырып каанып ол эвеспе". "Политиктиг серемчилелди дүне-даа, хүндүс-даа кошкадып болбас". "Мен болза бистиң ынак баштыңчывыс, изиг чүрээвис Тока дарганың чугаалаан чугаазын даңгырак кылган кижи мен".
Мен дугайты Долдаш дарганың чаңгыс бо чугаазын сактып алган мен. Ачамны сактып кээримге, бо сөстер кулаамга ала-чайгаар дыңналып келир, та чүге ындыг чүве.
Бурун өгбелер шынын чугаалаан:
"Ок балыы эттинер" дээр.
"Сөс балыы эттинмес" дээр.
Хоралыг сөстер чаш чүрээмни эттинмес кылдыр балыглап каан.
Чээрбиги тоол. САЛЫМЫМНЫҢ КАДЫГ ЧАЗЫ
Мээң кижи бооп доругарымга, чылдың база бир хуулгаазын эргилдези час кончуг салдарлыг болган. Мээң бо чугаам улуг хоорайларның номнар номчуп өскен уругларынга шоодунчуг бооп болур. Чүвени билип алырымга час дыка ужур-дузалыг болган.
Кижиниң кулун чурту.
Мээң кулун чуртум. Биче-Мөңгүн-Тайга, Улуг-Мөңгүн-Тайга
мынчаар чурттап чораан бурун өгбелеркижиниң төрүттүнген черин кулун чурту дээр. Мээң кулун чуртумну Хараачыгай дээр чораан. Мээң кулун чуртум Хараачыгай хонашка мээң адам-ием бирде чазын, бирде чайын, бирде күзүн хонар чорааннар.
***
Үгү эдери багай дижир. Бир чазын Хараачыгыгайга көжүп келген бис. Ынчан авам суг чаңгыс өг турган. Кежээ дүшкен. Быдаа хайны берген. Пашта быдааны авам эзипкен. ынаар арыг иштинде бир үгү эде берди. Сактырымга, ол үгү чаш уруг ышкаш ыглагылаар. Кургамзык кылдыр эткигилээр. Ыткылаштыр ээрер болдк.
-Үгү эдерге, уруг-дарыг сылданыр. Үгү багай чүве болурун оштап эдер кулугур-деп, ачам чугаалады.
Ачам чактыр боозун алгаш, өгден үндү. Ылым-чылым олур бис. Боо дарс диди. Үгүнүң үнү читти.
***
Торга эдери. Мээң билип алган бир эртемим болза, торга үнүнден чүвени баш бурунгаар билип алыры чүве. Бир эвес торга каргыраалап эдер болза, чылыг час дүжер болгаш анай, хураган хоравас болур. Бир эвес торга сыыладыр эдер болза, кадыг час болур, мал-маганга дыка багай болур, улуг хар база чаап болур. кызыл чиңзелиг кара торга агаар-бойдустуң канчаар өскерлирин баш бурунгаар билир куш. Бир эвес кара торга сыыладыр эдер болза, ол хүн мал-маганны ырадыр үндүрүп болбас дижир.
***
Кускун эдери бачыттыг. Бир эвес кускун дыт бажынга олуруп алгаш, үзүк-боолуктап эдер болза, актыг черге амызын алыскан кижиниң сүнезини-биле чугаалажып орары ол болур. Бир эвес кускун өг кыры-биле ужуп эрткеш, эдип бар чыдар болза, албан хан үнер дижир. Бир болза, кандыг бир аңны бөрүлер тудуп чиир. Бир болза кым-бир кижиниң удавас өлүрүн оштап турары ол болур.
***
Сааскан эдери база бир уткалыг. Бир эвес сааскан өг чанында чагы бажынга олуруп алгаш, бурунгаар, соңгаар көрүп эдер чүве болза, ырак черден аалчы кээр дижир. Бир эвес сааскан өг
чанында салбагар тал будуунга олуруп алгаш, чаргырадыр эдер болза, чаш уруг сылданып болур, өртеп каан аът боштунуп болур, кодандыва бир черден оор кирип болур дижир.
Бо час мээң салым-чолумга кончуг берге болган. Бир катап азыраанииемни ажааап-төжээп турумда, бистиң казанак бажыңывыс чоогунга бир кызыл-үгү эде берди. Ол үгүнүң үнү дыка коргунчуг. Бир-бир бодаарга, чаш уруг ыглап турганзыг. Бир-бир бодаарга, ажыг-шүжүге таварышкан ие кижи ыглап турганзыг. Бир-бир бодаарга, бир черден аштаан бөрүлер аал коданынче кел чытканзыг.
Куурумчу үгүнүң ыглап эткени дээрге, бо чазын мээң багай чүвеге таваржырымны баш бурунгаар элдээртип турганы болур.
-Ядараан кулугурну. Хөөкүй бистерни бо үгү безин бастып турары ол-дур. Бо үгүнү боолап кааптар эр кижи турары кай-деп, азыраан ием чугаалады.
Мен чүве чугаалавадым. Кортпадым. Үгүнүң ыглаанзыг үнүн дыңнааш, дүндүк өттүр сылдыстарны көрүп орган мен. Азыраан ием. Чаңгыс бодум. Өг дүндүүнден харап турар сылдыстар. Ыржым частың кызыл-үгү эткен дүнези бир-ле чүве болурун сагындырып турган. Ынчан мен чүүден-даа корпаан мен.
***
-Чунар-бажыңга ажылдаар сен-деп, чаа келген шуудаңның чугаазы ындыг болган.
Суму даргаларының онза даалгазын чедирип келген кижи бир шынзылга база тутсуп берди. Ак саазынга кара карандаш-биле бижип каан, номчуп чададым. Моол дыо кырынга бижип каан диштилер. Ол та чүге ынчаар бижээн бижик, аайын тыпаан мен.
Чогум чүнү кылырымны эки-ле билбейн, суурдува даң бажында кылаштап бадыпкан мен.
Чунар-Бажың Кызыл-Хая суурда бир-ле дугаар чунар-бажың. Бистиң Мөген-Бүрен сумузунуң бүгү төөгүзүнге бир-ле дугаар чунар-бажың. Ол дээрге чап-чаа туткан ыяш бажың. Иштинде суг чылдыр демир сугуулдуг. Сугну хемден суглаар. Чадаг суглаар. Чүге чунар-бажыңга ажылдай бергенимни ам безин билбес мен. Бистиң черге ажылдың кадыг-бергези болурга, хамыкты мурнай меңээ кылдыртыр турган, контрнуң уруунуң салымы ындыг ындыг деп шуудунга кире берген мен. Ол чунар-бажыңга сургуулдар болгаш башкылар чунуп турганнар. Чеди хонукта ийи катап изидер мен. Бир хүн оолдар чунар, бир хүн кыстар чунар, ол-ла.
Ынчан өске сумулар төвүнге чунар-бажың кижизи шалың ап турган бе? Билбес мен. Мээң шалыңым чок, эки чүве-сургуулдар
столоваязындан халас чемненир турган мен. Хонар черим чок-бажыңнар кезип хонаттаар мен. Колдуунда-ла караа багай ием олурар казанакка даң атсыр турган мен. Чугаалаан мен. Кырган ием хөй уругларлыг оглунуң өөнде хоргадай берген. Оглунуң чеди харлыг оглунга четтирип чоруур. Чаңгыс өрээл казанакка он ажыг кижи сыңмырлажып кыштаан бис. Ам канчаар, кыштың соогунда даштыгаа хонар эвес. Кижиниң аштаархырны бир берге, доңар эъди бир берге дижир. Эки-ле чүвем-бир чамдыкта чиген чеминиң артыын кырган иемге эккеп бээр мен. Ол ынчаш печенье чүве. Бир ай болгаш сургуулдарга бир катап печенье берип турган. Ол печеньени чүнүң-биле садып ап турганын билбес мен. Сөөлүнде дыңнаан мен. Директор башкының садып берип турган печеньези дээр чораан, ол та шын чүве, та меге чүве, база билбес мен.
Каш чыл эрте бергенде мындыг чугаа дыңнаан мен. Чунар-бажыңга ажылдап тургаш, бир айда он акша шалыңныг турган кижи-дир мен. Шалың-даа ап көрбээн мен. Шалыңныг турган-даа болзумза, ол шалыңны өскээр ажыглап каапкан хире болган. Хомудап кымга хомудаар мен?
Частың башкы айы үнүп келген. Оттулар ыяш төнген. Ынчан бистиң черге хөмүр-даш одавайн турган. Чунар-бажыңны чүгле ыяш-биле чылдыр одаар. От чок болза, изиг суг болбас. Изиг суг чокта, чунар-бажың ажык-дүжүк чок апаар.
-Бодуң ыяштап ал-деп, суму даргазының доңгун харыызын дыңнааш, бодум муңганы берген мен.
Дүне када эрги оваа чанынга чеде бергеш, Биче-Мөңгүн-Тайганың бажындыва тейле<