Нарты Сосланы ус уыди Хуры чызг. Рагæй фæнд кодта Хызы ’лдар Сосланы усы йæхи бакæнын. Æууæрдын райдыдта йæ бæхы, — авд азы дæргъы йæм фæзылди къæйгонд хъæбæрхорæй.
Иухатт куы уыди, уæд Сосланы ус хуртуæттæ кодта. Хызы ’лдар æй федта, сбадти йæ хорхор бæхыл æмæ араст ис Сосланы хæдзармæ. Сослан уыцы рæстæджы уыди дард балцы.
Хызы ’лдар Хуры чызджы афардæг кодта, уæдæ цы уыдаид!
Йæ хæдуæлвæд Сослан йæ балцæй æрыздæхти, æмæ йæ усыл йæ цæст куы нæ ’рхæцыд, уæд бафарста Сатанайы, кæм ис, зæгъгæ. Сатана йын радзырдта, йæ усы йын Хызы ’лдар кæй ахаста æмæ йæ Хызы фидары кæй дары, уый.
Æрæмбырд сты Нарт æмæ афсад кодтой Хызы фидармæ. Æртыхстысты фидары алыварс æмæ йыл хæцын байдыдтой, фæлæ йæ басæттын сæ бон нæ баци, уый тыххæй æмæ Хызы ’лдар æрæмбырд кодта Нарты ныхмæ, зæд æмæ дуагæй цыдæриддæр уыд, уыдон.
Ныууагътой Нарт хæцын æмæ аздæхтысты фæстæмæ.
Цыма сыл судзгæ мард æрцыд, афтæ ныйисты Нарт — нал дæр худгæ, нал дæр хъазгæ.
Уæд Сатана æртæ мыдамæсты ракодта, Кувæн къуыпмæ рауади æмæ кувы:
«Хуыцæутты хуыцау, мæхи хуыцау! Кæд мæ истæмæн рафæлдыстай, уæд ме ’нæныййаргæ фырт уæларв зæдтæ ’мæ дауджытимæ тæрхоны бады, æмæ ныртæккæ ам цы фесты, уый радт — тых æрцыд Нартыл».
Батрадз Сатанайы куывд куы фехъуыста, уæд афтæ тынг рамæсты ис, афтæ, æмæ йе ’ндон сырх зынг аци. Ратæррæст кодта æмæ раст Уырызмæг æмæ Сатанайы авдæддæгуæлæ мæсыджы сæр сæмбæлд. Авд уæладзыджы дæр судзгæ æрцыд æмæ æппæты бинаджы, донæй йæ тæккæ дзаг, ахæм стыр цæджджинаджы ныххауд.
Куы ’руазал ис, уæд рацыд æмæ Сатанайы фæрсы, цы ныл æрцыд, зæгъгæ.
— Цы ма ныл æрцæуа, Хызы ’лдар Сосланы усы аскъæфта йæ фидармæ, — радзырдта йын Сатана.
Батрадз фæдзырдта Нартмæ æмæ сæ йемæ айста. Хызы фидар куы сзынди, уæд Батрадз æрлæууыд æмæ дзуры Нартмæ:
— Мæнæ мæ мæ фатмæ фидар бабæттут.
Нарт дис кæнынц, фæлæ йæ уæддæр бæттынц. Бабастой йæ, йæ зæрдæ куыд загъта, афтæ.
— Гъеныр мæ æрдыны сæвæрут. Уæ бон циу, уымæй æрдынбос алвасут æмæ мæ Хызы фидармæ фехсут.
Куыд сын загъта, афтæ бакодтой Нарт.
Къæхтæ æмæ къухтæ хæлиуæй ахаста Батрадз, афтæмæй фидары къулыл сæмбæлд æмæ йæ батыдта, суанг ма иннæрдыгæй дæр æрызгъæлдысты сисы дуртæ.
— Гъæ, куыдз кæй ныййардта, уый, Нарт афтæ æнæзмæлæг фесты, æмæ сын ды сæ устыты скъæфай! — зæгъгæ, февнæлдта Хызы ’лдармæ æмæ йæ цонгæлвæст, сæрыскъуыд фæкодта.
Ракодта Хуры чызджы æмæ йæ Сосланыл сæмбæлын кодта.
БАТРАДЗ ÆМÆ НАРТЫУАЦАМОНГÆ
Нартæн се стырдæр хæзнатæй иу уыди Уацамонгæ. Уымæ ахæм миниуæг уыд, æмæ, æвæдза, адæймаг йе сгуыхтдзинæдты тыххæй æцæгтæ дзуры, уæд-иу æнæвналгæйæ йæхи систа æмæ-иу адæймаджы дзыхы размæ бацыд, намæ-иу йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ фæкодтаид.
Иуахæмы та Нарт бадтысты æмæ сæ Уацамонгæйы сæ разы æрæвæрдтой, къуымæлæй йе дзаг, афтæмæй. Æмæ алыхуызон таурæгътæ кæнын байдыдтой сæ лæгдзинæдты тыххæй.
Иу-иу загъта: æз афтæ дæр бакодтон æмæ уфтæ дæр, æз уым æмæ уым фесгуыхтæн; иннæ дæр — афтæ, аннæ дæр — афтæ. Фæлæ кæсынц, æмæ Уацамонгæ йæ бынатæй змæлгæ дæр нæ кæны.
Батрадз æнцад-æнцой бады æмæ хъусы.
Иууылдæр куы фесты дзырд, уæд Батрадз фестад æмæ ехсыхъæдæй Уацамонгæйы бахоста:
— Цуаны уыдтæн; фæцæйцыдтæн иу суангыл æмæ изæры дауджытæй амардтон авд. Цацæг зæгъын, уацæг мæ фыд Хæмыцы уæраджы сæрмæ схиз!
Уацамонгæ зæххæй йæхи систа æмæ Хæмыцы уæраджы сæрыл йæхи æруагъта.
Дыккаг хатт дæр та бахоста Батрадз Уацамонгæйы йæ ехсыхъæдæй:
— Иннæ суангыл фæцæйцыдтæн æмæ райсомы дауджытæй амардтон авд. Цацæг зæгъын, уацæг мæ фыд Хæмыцы ронбастмæ дæхи сис!
Уацамонгæ Хæмыцы уæраджы сæрæй йæхи систа Хæмыцы ронбастмæ.
Æртыккаг хатт зæгъынмæ куы хъавыд Батрадз, уæд æм Хæмыц дзуры:
— Зæгъын цы ’мбæлы, уый зæгъ, зæгъын цы не ’мбæлы, уый ма зæгъ!
Уый йын уый тыххæй загъта Хæмыц, æмæ Хорæлдар æмбæхст уыд, Уацамонгæйы цы къуымæл уыдис, уым, цæппузыры мидæг, йæ фырты йын чи амардта, уый куы базонид, зæгъгæ, уый тыххæй. Хæмыц тарст, Батрадз куы срæдийа, æмæ Хорæлдар исты фыдбылыз куы сараза Нартæн, уымæй. Фæлæ та Батрадз æртыккаг хатт бахоста Уацамонгæйы æмæ ноджы ныфсджындæрæй загъта:
— Æртыккаг суангыл фæцæйцыдтæн æмæ авд Елиатæ амардтон, авд Мыкалгабыртæ. Хорæлдары фырт Бурхор-Алийы дæр æз амардтон. Цацæг зæгъын, уацæг мæ фыд Хæмыцы дзыхмæ схиз.
Уацамонгæ Хæмыцы дзыхмæ схызт, æмæ Хорæлдар Уацамонгæйы хуылфæй рагæпп ласта, оххай, мæхæдæг дæр ма нозт цæуын къуымæлимæ, зæгъгæ; азгъордта, фæлæбурдта хъæбæрхоры зæнгмæ — уæды онг ыл зади æхсæз æфсиры — æмæ йæ йæ къухæй схафта: æфсир уадзынмæ йыл нал хъавыд йæ фырты мæстæй. Уæд æм Уастырджи дзуры:
— Гъæйтт, мæ бæхæн ма дзы сайæнваг уæддæр фæуадз!
Æмæ ма йыл иунæг æфсир фæуагъта Хорæлдар, иннæты сыскъуыдта.
Хæмыц Уацамонгæйы йæ дзыхыл сдардта, фæлæ Уацамонгæ айдзаг ис алы æвзæр æмæ æлгъаг хилджытæй: кæлмытæй, хæфсытæй, гæккуыритæй. Сæхи-иу систой уыдон Уацамонгæйæ æмæ-иу нуазинаджимæ фæцæйцыдысты Хæмыцы дзыхмæ. Уæд-иу сæ Хæмыц йæ болат рихитæй æрцавта, æмæ-иу Уацамонгæйы бын амбæхстысты.
Афтæмæй афæлдæхта Хæмыц Нарты Уацамонгæйы.
НАРТЫСИМД (КÆНÆ БАТРАДЗ УС КУЫД РАКУЫРДТА)
Арвы рухс æмæ зæххы фидауц басгуыхти авд æфсымæры иунæг хо Акула-рæсугъд.
Саразын кодта йæ авд æфсымæрæн дыууæ денджызы ’хсæн, авд фæндаджы астæу æфсæн мæсыг æмæ уым бадти, æддæмæ нæ каст; йæ цæстæй нæлгоймаг никуы федта. Нарты хæрзæджытæ йæ уындмæ бæргæ бæллыдысты, фæлæ уый сæ къухы не ’фтыди.
Уæд иубон куы уыди, уæд Нарты гуыппырсартæ, Уырызмæгæй фæстæмæ, Сау хохы сæрмæ æрæмбырд сты æмæ уым симд сарæзтой. Симгæ та афтæ кодтой, æмæ хæхтæ згъæлдысты, Сау хъæды бæлæстæ фæзтытæ кодтой, зæхх сæ быны лæпп-лæпп кодта.
Уырызмæг уыцы афон цуаны уыди æмæ сыл æрбафтыди.
— Уæ гуыпп-гуыппæй адæмы туг куы фæлидзын кодтат, уæд уыл цы ’рцыди, цæуыл симут, Нарты гуыппырсартæ? — фæрсы сæ Уырызмæг.
— Цæуыл симæм, уый дын куыннæ зæгъдзыстæм: авд фæндаджы астæу æфсæн мæсыджы цæры бæсты рæсугъд Акула. Æддæмæ нæ кæсы, йæ цæст лæгыл никуыма æрхæцыди. Алы бон дæр, Хъæндзæргæсы базыртæ йæ уæлæ, афтæмæй арвыл æртæ зилæны æркæны. Симæм, кæд мыййаг йæ иу рацыды махырдæм фæкомкоммæ уаид, æмæ нæ йæ цæст искæуыл æрхæцид, йе та йæ, æппынфæстагмæ, кæд уынгæ фæкæниккам.
— Гъæ, мæгуыр уæ бон, гъе! — зæгъгæ, ныккодта зæронд Уырызмæг. Цы мын радтиккат, æз уын куы фенын кæнин Акула-рæсугъды, уæд?
— Æз дын радтин мæ уайаг бæх.
— Æз дын радтин мæ кæрдгæ кард.
— Æз дын радтин, хох цæрдхуынкъ цы ’рдын æмæ фат кæнынц, уыдон, — дзурынц симгæ-симын Нарты гуыппырсартæ, кæрæдзийы дзыхæй дзырд исынц, афтæмæй.
— Уæ, тæхуды, Уырызмæджы зæронд, æмæ ахæм лæг куы разынис, Акула-рæсугъды ардæм чи ’рсаид, уæд дын æз, ивгъуыйгæ цы æрдын нæ кæны, уый дæр нæ бавгъау кæнин, — загъта фæстагмæ Хæмыцы фырт Батрадз.
Йæ хъулон Æрфæны фæзилы Уырызмæг, тæхынтæ, уайынтæ сисы æмæ дзуры йæ бæхмæ:
— Мæсыджы размæ куы ныххæццæ уæм, уæд-иу къуылыхы æфсон скæн æмæ-иу размæ мауал æккуырс æппындæр. Æз дæ ехсæй, мæ бон цас уа, уыйас нæмдзынæн, фæлæ-иу ды къахдзæф дæр ма кæ размæ, цыма стайгæ бакодтай, уыйау.
Мæсыджы размæ куы ныххæццæ сты, уæд бæх æцæг йæ къæхтæ ныццавта æмæ размæ нал змæлыд. Уырызмæг æй нæмын байдыдта, йæ ехсы цæф æрвнæрæгау хъуысти мæсыгмæ. Фæлæ Æрфæн къахдзæф дæр нал кæны размæ.
— Уый цавæр хъæр у, арвы хъæры хуызæн? — фæрсы дисгæнгæ Акула-рæсугъд.
— Дæлæ иу зæронд лæгæн йæ бæх нал цæуы, æмæ йæ нæмы, æмæ уый ехсы хъæртæ сты, — дзуры Акуламæ йæ фæсдзæуин чызг.
— Цæугæ æмæ йæ бауром, — суазæг æй кæн, — уый кæнæ стыр мæстджын у, кæнæ нозтджын, кæнæ æдылы, кæннод та йæ усы æбуалгъ митæй йæ зæрдæ кæмæн фæрыст, ахæм.
Фæсдзæуин чызг рацыд æмæ дзуры Уырызмæгмæ:
— Фысым бакæ, зæронд лæг, дæ бæхы фæллад дæр уал суадз æмæ дæхи фæллад дæр.
— Гъæ, дæ бон бакалай, мæнæ хъал чызг! Фысым кæнæн рæстæг мын куы уаид, уæд ардыгæй уæлæмæ дæр уæ тапкайы хуызæн искуы ссардтаин, фæлæ ууыл нæ дæн: Агуыры æфсæдтæ денджызы былмæ æрбабырсынц; мæ иунæг хо уым цæры, æмæ йæ фервæзын кæнын кæд мæ къухы бафтид, кæнæ ма йæ кæд уынгæ фæкæнин, — дзуры чызгмæ Уырызмæг.
Фæсдзæуин чызг аздæхт æмæ Акулайæн рафæзмыдта Уырызмæджы ныхас.
Акула-рæсугъд æфсады кой куы фехъуыста, уæд куыннæ фæтарстаид! Æрхызти мæсыджы сæрæй æмæ дзуры Уырызмæгмæ:
— Ахсæв ам лæуу, хорз зæронд лæг! Дæ бæхы дæр баулæфын кæ, дæхæдæг дæр дæ фæллад суадз; райсом та, хуыцау цы зæгъа, уый уыдзæн.
— Уырызмæг ма хуыздæр цы куырдта хуыцауæй — сразы ис.
Хорз æй куыннæ суазæг кодтаиккой æхсæвы!..
Райсомæй, бон куыддæр фæцъæх ис, афтæ фестад Уырызмæг, йæ бæхыл абадт æмæ афтæ тагъд атахт, цыма цæстыфæныкъуылдмæ арвы кæрон балæууыдаид. Ныр мæ нал уынынц, зæгъгæ, афтæ куы ацыд, уæд йæ бæхæй æрхызт æмæ йæхиуыл бонасадæн кæны. Уалынмæ та дæлæ тæргæ бæхæй фæстæмæ æрбацæуы æмæ дардæй хъæр кæны.
— Уæхи æфснайгæут! Уæхи æфснайгæут!
Мæсыгæй йæм дзурынц:
— Ныхасмæ ма нæм фæлæуу!
Уырызмæг йæ бæх баурæдта.
Рауадысты йæм æмæ йæ фæрсынц:
— Цы у, дæ хорзæхæй? — радзур ма нын æй дзæбæх.
— Мæ хойы нал федтон! Агуыры æфсæдтæ æрбахæццæ сты, æмæ уайын, кæд ма мæ бинонты бафснайын мæ къухы бафтид.
— Дæ хорзæх мын хуыцау радтæд, æмæ мæн дæр демæ акæн, ам мæ дзæгъæл ма ныууадз, — дзуры Уырызмæгмæ Акула-рæсугъд.
— Мæхи бинонты бахъахъхъæнын куы бафæразин, дæ быгъдуаны та ма куыд бацæуон, — дзуапп ын радта Уырызмæг.
— Дæ хуыцаумæ скæс, æмæ мæ ма ныууадз, — зæгъгæ, та йæм дзуры Акула-рæсугъд.
— Дæ тыхстмæ кæсын мын зын уыдзæн, фæлæ цæй... цы гæнæн ма ис?! Раифтонг кæн дæхи! — зæгъгæ, загъта уæд Уырызмæг æрæджиау: хуыцауæй цы куырдта, уыцы хъуыддаг йæ къухы бафтыд.
Акула-рæсугъд æмбæрзт хъандзалджын тулæджы æхсæз бæхы аифтындзын кодта, йæ хæзнатæ йемæ рафснайдта æмæ араст ис Уырызмæджимæ.
Иу чысыл куы ауадысты, уæд Акула дзуры:
— Зæронд лæг, кæд дæ бæх бæхты фарсмæ цæуын бафæраздзæни, уæд æй бабæтт, дæхæдæг мæнæ мæ фарсмæ сбад.
Уырызмæг йæ хъулон Æрфæны бæхты фарсмæ æрбаста, йæхæдæг æмбæрзт тулæджы Акулайы фарсмæ фæлмæн бадæны сбадт æмæ уырдыгæй бæхтæрджытæн фæндаг амыдта.
Æрбаввахс сты Сау хохмæ. Хохы сæр сау мигъ сбадти, — уый Нарты гуыппырсартæ сæ симд стыхджын кодтой, æмæ рыг сæ сæрыл сбадти.
Акула фæрсы Уырызмæджы:
— Уыцы сау мигъ та цы у?
— Уый, бæлвырд, Нарт æфсады кой фехъуыстой æмæ йæ ныхмæ рацыдысты, æмæ дæ кæд фæнды, уæд уырдæм ссæуæм.
Акула ахъуыды кодта æмæ загъта:
— Æфсады ныхмæ чи рацыд, уыдонæй хуыздæр ма нæ чи бахъахъхъæндзæн, хуыздæр ран ма кæм ссардзыстæм?!
Ацыдысты æмæ Сау хохы сæр Нарты симды балæууыдысты. Нарт сæ симды кой кæнынц. Акула-рæсугъд сæм æхгæд рудзынгæй ракасти.
Цæхæрцæст нæрæмон. Сослан æй куы ауыдта, уæд йæхи нал баурæдта, йæ уæнгтæ сцагъта æмæ йæм дзуры:
— Ацал-ауал боны мах ам дæу тыххæй симæм. Ныр дæ курын, æмæ мемæ расим.
— Бæргæ хорз лæг дæ, Сослан, демæ бæргæ расимин, фæлæ хохаг лæг дæ, æмæ дын де ’рчъиты фæсал кæнын куы нæ базонон, уæд мæ бафхæрдзынæ.
— Ме ’рчъийы быны фæхъхъау фæу, — зæгъгæ, йæм йе ’рчъийы бын сдардта Сослан, йæхæдæг уæнтæхъил æмæ сæргуыбырæй раздæхти.
— Уæд та мемæ асим, Акула-рæсугъд, — дзуры Къандзы фырт чысыл Сæууай.
— Бæргæ асимин демæ, фæлæ дын Нарты гуыппырсартæй исчи мæ къухы ’фсон дæ къух куы фелхъива, уæд дын ныммур уыдзæн.
— Уæдæ мемæ асим, — дзуры йæм Хæмыц.
— Демæ бæргæ асимин, Хæмыц, фæлæ уалдзыгон кæрдæг æмæ фæззыгон фæсал иумæ куыд схæццæ уой, дæ зачъе афтæ сси.
— Аргæ дæр дæ æз скодтон, хонгæ дæр дæ æз æркодтон, æмæ мемæ расим, — дзуры йæм Уырызмæг.
— Демæ бæргæ асимин, Нарты зæронд Уырызмæг, фæлæ де ’фсин — Сатана тынг карз адæймаг у, æмæ дын уыимæ куы нæ бафидауон.
— Мæ кæлгæ нуазæн Сатана æмæ ме дзаг фынг Сатанайы сæрвæлтау фæу, — зæгъгæ, йæхи райста Уырызмæг.
Æппæты фæстагмæ йæм дзуры Хæмыцы фырт болат Батрадз:
— Чызг, мемæ расим!
— Ай-гъай расимин демæ, Хæмыцы фырт болат Батрадз, — Нарты ’хсæн æнаипп иунæг ды куы дæ! Фæлæ дæумæ дæр иу аххос ис: базырджын æвдсæрон уæйыг Хъæндзæргæс дын дæ фыдæлтæй иуы — Уон, зæгъгæ, йæ ном, уый фæсхохмæ фæхаста; йæхицæн æй хъомгæс скодта, мидгъуын кæрцы цæуы, æмæ йын слыскъ ис; хуры йын æмпылгæ кæны йæ къæрид, къæвдайы — ивæзгæ, афтæмæй цæры. Уый Хъæндзæргæсы исбонимæ куы рахæссай, уæд демæ симын бæгуыдæр æмбæлы мæныл.
Батрадз, цыма йын исчи йæ былтæ ракъуырдта, уыйау фæстæмæ фездæхти æмæ дзуры:
— О Нарт! Æз цæуын, æмæ ме ’рыздæхынмæ уæ симд ма фехалут, стæй Акула-рæсугъдмæ зул дзырд ма скæнут, йæ зæрдæхудт ын мацæмæй райсут!
Уыйадыл йæ бæхыл йæхи баппæрста Батрадз æмæ сæхимæ смидæг ис æмæ дзуры Сатанамæ:
— Нана, уæ Нана! Нарты хæтæг адæм хæтæны цæуынц, æмæ нæм фыдæлты хæзнайæ — йе цирхъы зæронд, йе згъæр — кæд искуы исты баззад, уæд мын æй бацамон.
— Уæ, Нана дæ фæхъхъау æрбауа! — уæртæ нæ мидæггаг хæдзары иу æфсæн чырын дæ фыдæлты дзауматæй йæ тæккæ дзагæй лæууы. Бацу йæм, хатиагау æм сдзур. Байгом уыдзæн æфсæн чырын, æмæ дæ дзы цы хъæуа, уый-иу сис.
Батрадз бацыд мидæггаг хæдзармæ æмæ хатиагау сдзырдта чырынмæ. Чырыны дуар зæланггæнгæ байгом ис.
Згъæрæй, цирхъæй йæ зæрдæмæ цы фæцыд, уыдон йæ уæлæ æрæфтыдта Батрадз æмæ афтæмæй Сатанамæ бацыди.
— Нана, уæ Нана! Зæгъ-ма, куыд мыл фидауынц нæ фыдæлты гæрзтæ?
— Уæ, Нана дæ сæрыл хаст фæуа, — куыд дыл фидауынц, куы! — хуры тын хæхтыл куыд фидауы, афтæ дыл де згъæр фидауы, уалдзыгон æртæх нæуæг кæрдæгыл куыд фидауы, афтæ та — дæ цирхъ.
— Нана, уæдæ хæссынæн рог, хæрынæн дзæбæх цы хæринаг уа, ахæм мын ракæн. Стæй бавдæл, æмæ нæ фыдæлтæй Уон чи хуынди, уымæн кæд йе бæхы зæронд, йе идоны зæронд искуы баззад, уæд мын уыдон дæр бацамон.
Сатана хæринаг ацæттæ кодта, стæй дзуры Батрадзмæ:
— Уæртæ зæронд хæдзары рагъæныл — Уоны саргъ æмæ идон, райс сæ æмæ ацу Сау хъæдмæ. Хъуыддаг афтæ у: Уонæн баззад иу урс бæх, æмæ бон хохы фидары вæййы, æхсæв та хъæды æрдузмæ рацæуы хизынмæ. Хохæй æрдузы æхсæн иу къахвæндаг снадта æмæ дыууæрдæм дæр цæуы ууыл. Кæд дæ дæ хъару ахæсса, уæд дæ къухы бафтдзæн, кæннод цы хос ис!
Уоны саргъ æмæ идон йемæ айста Батрадз æмæ ацыди Сау хъæдмæ æмæ къахвæндаджы сæрмæ даргъдæр цы бæлас уыд, уый цонгыл сбадти. Урс бæх æхсæвы хизынмæ куы рацæйцыд, уæд æм Батрадз бæласы цонгæй йæхи æрæппæрста æмæ йыл абадт. Бæх æй æрдузы ахаста. Батрадз ын йæ хæмхудтæм февнæлдта æмæ йыл фыццаг идон афтыдта, стæй йыл æваст саргъ авæрдта. Хъал бæх йæхи хæрдмæ фехста æмæ Сау хъæды бæлæстæй мигъы æхсæн ахъазыди; Батрадз ын æртæ цæфы ахæмтæ фæкодта, æмæ йæ фæрстæй æрчъихор фæхауд, стæй йæ æрбамбырдтæ кодта æмæ цæуын байдыдта.
Цыди æмæ дæргъ уæрхмæ гæрста.
Цас фæцыдаид, чи зоны, фæлæ йæм иуахæмы йæ бæх дзуры:
— Ныр кæдæм цæуыс? — фæндаг зонын хорз у!
— Нæ фыдæлтæй нын иуы æвдсæрон уæйыг Хъæндзæргæс фæхаста фæсхохмæ, æмæ уый агурынмæ цæуын, — дзуапп ын радта Батрадз.
— Ой, уый дæ къухы кæм бафтдзæн! — загъта бæх. — Дæ фыд дæр уыцы уæйыгыл бирæ фæархайдта æмæ йын ницы фæрæз ссардта. Хъуыддаг афтæ у: уæйыгæн нæ бацæуæны дыууæ хохы хæцынц фырытау. Уыдон сæ кæрæдзийæ куы фæхицæн вæййынц, уыцы афон мæнæн æртæ ахæм цæфы ныккæнын куы бафæразай, æмæ мæ фæрстæй æрчъихортæ куыд схауа, дæ армытъæпæнтæй та уафсхортæ, уæд баирвæздзыстæм, на æмæ — æз дæр сæфт, æмæ ды дæр. Иухатт мæ дæ фыд æххæст цæфтæ ныккæнын нæ бафæрæзта, æмæ мын хæхтæ мæ къæдзил алхъывтой, æмæ уым аззади. Уæдæй ардæм, кæс, къудайæ цæуын.
Уыцы ныхасгæнгæйæ схæццæ сты, хæхтæ фырытау кæм хæцынц, уырдæм. Батрадз йæ бæхыл ахъазыд, æрбамбырдтæ йæ кодта, хохы ’рдæм æй фездæхта æмæ, ныр дыууæ хохы фæйнæрдæм цæуыныл сты, зæгъгæ, афтæ йын æртæ цæфы ахæмтæ ныккодта, æмæ бæхы фæрстæй æрчъихортæ фæхауд, йæхи армытъæпæнæй та — уафсхортæ; йæ ехсы хъæрæй бæстæ ныййазæлыдысты, дыууæ хохы фæкъуырма сты.
Бæх атæррæст ласта æмæ хæхтæн иннæрдыгæй фæци. Хох фалæрдыгæй лæгъз къуылдымтæ-къуылдымтæ ахаста, æмæ сыл иуырдыгæй бæхрæгъæуттæ æмæ стуррæгъæуттæ æмызмæлд кодтой, иннæрдыгæй та лыстæг фосæй сау адардта. Рæгъаугæсæй дзы лæууы иу зæронд лæг. Батрадз æм бацыд æмæ йæм дзуры:
— Дæ бон хорз, зæронд лæг!
— Хорзæй цæр, мæ хур! Фæлæ абоны онг æз ардæм æрбацæуæг куынæ ма федтон, цæуæг куынæ уадзы, тæхæг куынæ уадзы йæ бæсты ’ввахс æвдсæрон уæйыг, уæд ды цавæр диссаг дæ — куыд æмæ цæмæн æрбафтыдтæ? — зæгъгæ, йæ фæрсы зæронд лæг. Йæхæдæг Батрадзы дзуапмæ нал фенхъæлмæ каст, фæлæ бæхы алыварс æрзылди, æмæ йæ цæстысыгтæ зæхмæ æргæр-гæр кодтой.
Батрадз æм дзуры:
— Цы кæныс, зæронд лæг, мæ фенд дын афтæ хъыг уыди?
— Дæ фенд мын хъыг бæргæ нæ уыди, фæлæ ацы хуыцауы ’лгъысты къухы куы бахаудтæн, уæд мæ ацы бæхы хуызæн бæх баззади, æвæдза, афонмæ йæ искуы бирæгътæ ныххордтой. Уый мæ зæрдыл æрбалæууыди, æмæ мæ цæстысыгтæ ууыл æркалдысты.
— Уæдæ кæугæ ма кæн, зæронд лæг, ай, дæхицæй цы бæх баззад, уыцы бæх у, æз та Нарты Хæмыцы фырт Батрадз дæн, æмæ тæрсгæ мауал кæн!
— Рахиз-ма, уæдæ дæ бæхæй, æз дын де уæнджы конд фенон, кæддæра æцæг махæй дæ, — дзуры зæронд лæг.
Батрадз æрхызт йæ бæхæй æмæ йæм бацыд. Зæронд лæг ын йæ уæнгтыл йæ къух æруæгъдтытæ кодта.
— Нæхицæй дæ бæлвырд, нæхи уæнгты конд дын ис, фæлæ цæмæ ’рбацыдтæ? Æз кæй фесæфтæн уый æгъгъæд нæ уыд, ды та ма дæхи цæуыл фесæфтай? — зæгъгæ, загъта зæронд лæг æмæ ныккуыдта.
— Кæугæ ма кæн, зæронд лæг, кæуынæй ницы пайда ис, фæлæ цæргæ кæм кæны уæйыг, уый мын бацамон.
Уый дæр ын æй бацамыдта:
— Уæлæ Сау хохы сау лæгæты цæры; йæ дуарыл дур æвæрд, рафæлдахæн цы дурæн нæй, ахæм дур.
Ссыди Сау хохмæ Батрадз; лæгæты дуарыл цы хох-дур æвæрд уыд, уый фæрсырдæм асхуыста æмæ багæпп ласта мидæмæ. Уæйыг хуыр-хуырæй хуыссы, йæ хъæлæсæй цæхæр кæлы; царыл æмбæлы цæхæр æмæ фæстæмæ сау фæныкæй згъæлы. Йæ нывæрзæн бады Хуры чызг Хорческæ, хуртæ йæ дæллагхъуырæй худынц; йæ дæлфæдтæм та бады Мæйы чызг Мысырхан; залмы сыфтæ тилынц æмæ уæйыгмæ бындз хæстæг нæ уадзынц; сæ разы — фынгтæ, алыхуызон хæринæгтæй зæхмæ æртасыдысты; фæрсмæ дæр сæм нæ кæсынц чызджытæ, фæлæ кæуынц, сæ цæстысыг донау уайы, кæлы зæхмæ æмæ уым налхъуыт-налмас цæппузыртæ фесты.
— Уæ, уæ бон хорз, чызджытæ! — зæгъгæ, сæм дзуры Хæмыцы фырт Батрадз. — Цæуыл кæут?
Фестадысты чызджытæ æмæ дыууæйæ дæр æмдзыхæй сдзырдтой:
— Дæ хъуыддаг раст уа, Хæмыцы фырт болат Батрадз! Мах кæй сæфæм, уый æгъгъæд куы уыд, ды та ма дæхи къахæй цæмæн æрбацыдтæ сæфынмæ? Мах ууыл кæуæм, æмæ ныртæккæ нæ сæрыхицау райхъал уыдзæн æмæ та нын нæ туг бацъирдзæн. Фондз мæйæ фондз мæймæ нæ фæхæссы алы дзæбæх хæринаг æмæ нуазинагæй; фæндзæймаг мæй куы фæвæййы, уæд нын не счъилты туас ныззилы æмæ нын нæ туг сцъиры. Уыцы тугæй дыууæ къуырийы цæры æнæ райхъалæй. Ныртæккæ у нæ туг цъирын афон.
Батрадз йæхиуыл нал фæхæцыд æмæ йæ цирхъ фелвæста. Гъа ныр ныцъцъыкк ласон уæйыджы, зæгъгæ, куыд сфæнд кодта Батрадз, афтæ йæм чызджытæ дзурынц:
— Ма ныццæв! Уымæн искæй цирхъæй мæлæн нæй. Æрмæст æй райхъал кæндзынæ, æмæ дæ бахæрдзæн.
— Уæдæ цæмæй у йæ адзал? — фæрсы сæ Батрадз.
— Мæнæ нæ фæсдуар стыр чырын æхгæдæй лæууы. Байгом кæнæн ын нæй. Чырыны хуылфы ис стыр цирхъ, йæ раласынæн сæдæ цæды галтæ кæмæн хъæуы, ахæм. Уымæй у, гъе, йæ мæлæт, æндæр ын адзал нæй — цирхъ æй нæ кæрды, фат дзы нæ хизы.
Батрадз чырынмæ бауади, хатиагау æм сдзырдта, æмæ чырын байгом ис. Уырдыгæй цирхъ фелвæста æмæ дзы уæйыджы бæрзæй ныцъцъыкк ласта. Æмæ йын йæ авд сæрæй æхсæз ахауын ласта. Æвдæймаг сæр дзуры:
— Хæмыцы фырт Нæртон Батрадз! Фынæй лæгмæ бавналын дын аккаг нæ уыди!
— Бæргæ нæ уыди, фæлæ æгæр кæй бафхæрдтай Нарты, уымæ гæсгæ мæ маст мæ хъуырмæ схæццæ ис, æмæ мæхи нал баурæдтон, уыййеддæмæ мын аипп кæй уыди, уый зонын, — загъта Батрадз.
— Уæдæ дæ курын: цæмæй тагъддæр амæлон, хъизæмар бирæ нал фæкæнон, уый тыххæй ма мæ дыккаг цæф ныккæн, — дзуры уæйыг.
— Нарты Æхсæртæггатæ Елиайау иудзæфон сты, — дзуапп ын радта Батрадз.
Уæйыг ма йæ сæр бæргæ фæхъил кодта, бæргæ ма схæцыд йæхиуыл, фæлæ ницыуал.. Уæлгоммæ афæлдæхт, йæ гæндзæхтæ ацагъта æмæ дæргъæй баззади.
Хуры чызг æмæ Мæйы чызг куыннæ бацин кодтаиккой, мæгуыртæг. Сæ хъыджы цæстысыгтæ асур сты, фæлæ сæ бæсты цины цæстысыгтæ сæ рустыл æргага кодтой.
— Ардыгæй фæстæмæ мах де уазæг, — зæгъгæ, бадзырдтой Батрадзмæ, сæ сæртæ бакъул кодтой, афтæмæй.
— Уæ зæрдæ фидар уæд, нæ уæ ныууадздзынæн дзæгъæлы! — дзуры сæм Батрадз.
Уæд ын чызджытæ загътой:
— Ам ис иу æрчъиаг. Ууыл дунейы исбон бацæудзæн. Ис дзы ноджы иу синаг. Уымæй цыдæриддæр æртухай, уый гæлæбуйы уæз нал фæкæны. Ис ма дзы дыууæ хъандзал базыры, Хъæндзæргæсы базыртæ. Уыдоныл цыдæриддæр авæрай, уый хæхты, хъæдты сæрты ахæсдзысты, кæдæм дæ фæнда, уырдæм. Стæй ма уартæ хохы дагъы ис æхсыры цад. Уымæй йæхи чи цынайы, уый, ног милтæ кæуыл рахæцы, ахæм лæппу фестдзæни!
Батрадз фыццаджыдæр зæронд лæджы акодта æхсыры цадмæ æмæ йæ уым цынадта. Зæронд лæг лæппу фестади. Стæй æхсырæй йæ цылыхъ байдзаг кодта. Уый фæстæ уæйыджы фæллой æрæмбырд кодта — фосæй, хорæй — æмæ сæ æрчъиагыл самадта. Синагæй сæ æртыхта, сæ сæрыл сын Уоны, Хорческæйы æмæ Мысырханы сбадын кодта. Хъандзал базыртыл сæ авæрдта æмæ, дыууæ хохы фырыты хæст кæм кодтой, ууылты ратахтис æмæ Нарты бæстæм æртахт. Уым синаг райхæлдта, æмæ, æрчъиагыл цы фосы дзугтæ æмæ бæхты рæгъæуттæ уыд, уыдон рацыдысты æмæ бæстæ бамбæрзтой. Йæ фыццаг сæ скодта Батрадз, Уон æмæ чызджытæ дæр йемæ, афтæмæй, æмæ Сау хохмæ ссыди. Нарты гуыппырсартæ ма уым цæлхæмбырдæй сæ симды кой кодтой.
Акула-рæсугъд æхгæд тулæджы рудзгуытæ йæхиуыл æхгæдæй дардта, афтæмæй Батрадзæн йе ’рцыдмæ къахæй-къухмæ фæлыст сцæттæ кодта.
Батрадз Хæмыцы, цылыхъы цы ’хсыр рахаста, уымæй ахсадта, æмæ Хæмыц усгур лæппуйы карæн фестад.
Бацыд Мæйы чызг Мысырханмæ Батрадз æмæ йæм дзуры:
— Абонæй фæстæмæ уыдзынæ Уоны бинойнаг!
Бацыд Хуры чызг Хорческæмæ Батрадз æмæ йæм дзуры:
— Абонæй фæстæмæ уыдзынæ Хæмыцы бинойнаг!
Йæхæдæг та Акула-рæсугъды ахаста йæхицæн усæн.
Гуыпп чындзæхсæвтæ куыннæ ныккодтаиккой Нарт — къахыл цæуынхъом чи уыд, уыдон иууылдæр æрæмбырд сты æмæ иннабонæй-иннабонмæ фæхордтой, фæнозтой, фæхъазыдысты.
БАТРАДЗ НАРТЫДЗУАРЫКУЫД ФÆНАДТА
Иухатт Нартæн сæ дзуар æргом рацыд. Устытæ йæм иугай-дыгай цыдысты æмæ йын лæгъстæ кодтой: «Хорз нывы конд мын радт, хорз нывы конд мын радт!»
Иннæты хынцмæ йæм Батрадзы ус дæр ссыд æмæ йæм бадзырдта:
— Табу дæхицæн, нæ дзуар! Мæ кувинæгтæ мын айс æмæ мын исты хæрзиуæг бакæн.
Дзуар æм радзырдта:
— Дæ хуызæн мондаджджынтæн æз хæрзиуæг нæ кæнын.
Ус ма цы загътаид, аздæхт æмæ мæстæйдзагæй сæ хæдзармæ ныццыди.
Батрадз сæхимæ нæ уыд — балцы та ацыд кæдæмдæр.
Бады æнкъардæй Батрадзы ус.
Уæд мæнæ зæрватыкк æрбатахт æмæ хæдзары ердойыл абадт. Батрадзы ус æм дзуры:
— Батрадзмæ мын фæтæх — кæд бадгæ кæны, лæугæ скæнæд, кæд лæугæ кæны, бадгæ мауал скæнæд, фæлæ мæм тагъд хæццæ кæнæд!
Зæрватыкк атахт Батрадзмæ æмæ йын йæ усы ныхæстæ рафæзмыдта.
Батрадз йе ’фсургъыл абадти æмæ уайтагъд æрхæццæ ис сæхимæ. Фæрсы йæ усы:
— Цы кодтай? Цæуыл бауынгæг дæ?
Ус ын радзырдта:
— Нæ хицауты дзуар æргом рацыд. Устытæ йæм цыдысты æмæ дзы амæндтæ куырдтой. Æз дæр æм ссыдтæн. Уый мæ æвзæр фелгъыста æмæ мæ расырдта.
Батрадз ацыд хъæдмæ, тулдз лæдзджытæ фæарæзта, йæ дæларм сæ бакодта, Нарты дзуары размæ ссыди æмæ йæм бадзырдта:
— Нарты дзуар, æддæмæ-ма ракæс!
Дзуар афтæ фенхъæлдта, чидæр та мæм куывды ’рбацыди, зæгъгæ, æмæ ракасти.
Батрадз йæ дæлармæй иу лæдзæг фелвæста æмæ дзы дзуарыл тъæнг-тъæнг ралæууыд. Дзуар ныййарц ис æмæ лидзы. Батрадз йæ фæстæ уайы æмæ йæ хойы, иу лæдзæг куы асæтты, уæд та иннæ райсы, афтæмæй.
Йæ уд йæ хъуырмæ схæццæ ис, афтæмæй Уациллатæм баирвæзт Нарты дзуар. Батрадз хъæр кæны Уациллатæм:
— Мæ куырмæдзæуæг хъуг сымахмæ бацыд, æмæ мын æй радде кæнут, кæннод уын уæхи дæр фыдбоны хай фæкæндзынæн.
Уациллатæ фæтарстысты сæхицæн æмæ ратардтой дзуары.
Фæлидзы та дарддæр. Батрадз дæр та уайы йæ фæстæ æмæ йæ нæмы. Иу лæдзæг куы асæтты, уæд та иннæмæй райдайы.
Дзуар смидæг ис Сафатæм. Сафатæ рацыдысты Батрадзмæ æмæ йын лæгъстæ кæнынц:
— Мах тыххæй йын ныббар, Батрадз, æмæ йæ ныууадз, уый уæддæр нал фервæздзæн.
— Сымах хуызæн саухъусты тыххæй йын куыд хъуамæ ныббарон! Ратæрут æй тагъд, кæннод уæхиуыл дæр тугуарæн кæны! — фæхъæр сыл кодта Батрадз.
Ратардтой та йæ уыдон дæр — цы бон сæ уыд æндæр! Лидзы дзуар дарддæр. Батрадз дæр йæ фæдыл уайы æмæ йын йе рагъдзарм дауы стыр тулдз телыгæй.
Йе ’взаг раласта дзуар, афтæмæй та Тутыртæм баирвæзт. Тутыр рацыд Батрадзы размæ æмæ йæм дзуры:
— Гъæйтт-мардзæ, Нæртон Батрадз, курæджы куырдæн аргъ скæн æмæ йын ныббар!
— Бæргæ йæ нал ныууагътаин афтæмæйты, фæлæ цæй, цы кæнон, цæсгом армыдзаг йеддæмæ нæу — курæджы куырды сæрты куыд ахизон! — дæу тыххæй йын барст фæуæд, Тутыр! — загъта Батрадз æмæ аздæхти фæстæмæ.
НАРТЫÆМБЫРД (КÆНÆ НАРТ ЧИ ХУЫЗДÆРЫЛ КУЫД ДЗЫРДТОЙ)
Нарты гуыппырсартæ æмбырдæй бадтысты сæ къæлæтджын бадæнтыл. Тæрхон кодтой уыдон сæ дзыллæйы сæрыл.
— Нарт Нарт уæд уыдысты, арв сæ нæрын уæд нæ уæндыди, æмæ мæлын куы зыдтой сæ дзыллæйы сæрыл, алчи сæ хæцын куы фæрæзта йæхиуыл. Нарт Нарт уæд уыдысты, æмæ нæртон адæймаджы дзыхæй рæстдзинады йеддæмæ куы ницы ирвæзти. Нæ дзыллæ дзыллæ уæд уыдысты, æмæ сæ сæр сæрмæ куы хастой.
Афтæ радзырдта Нарты æмбырдæй иу хистæр.
— Адæмтæ хæлæг уæд кодтой Нартмæ, сæ хорзы кой дардыл уæд хъуысти Нартæн, сæ гуыбыныл хæцын куы фæрæзтой, нозтæй сæхи куы хъахъхъæдтой, ронгæй сæ бæрц куы зыдтой; ацы рæстæджы хуызæн сæ мæрдты къоти куы нæ калдтой нозт æмæ хæрдыл; æнæгъдау фырнозтæй се ’фсарм куы нæ сæфтой, сæ зонд, се ’хсар куы нæ састой.
Афтæ загъта дыккаг хистæр.
— Нæ адæм адæм уæд уыдысты, æмæ нæ кæстæр хистæры куы нымадта, кад ын куы лæвæрдта, кæрæдзимæ куы хъуыстой; сылгоймаджы тыххæй йæ цæсгом куы ничи сæфта.
Уый радзырдта æртыккаг хистæр.
Æмæ рахастой Нарты хистæртæм æртæ тыны, фыдæлты кадджын æмæ зынаргъ хæзнатæ.
Райста дзы Уырызмæг иу тын æмæ загъта:
— Ацы хæзна Нарты хистæртæ аккаг кæнынц, нæ фæсивæдæй æд-зонд, хъæбатырдæр æмæ хæрзæгъдаудæр чи разына, уымæн. Йæ ныфс уæ чи бахæсдзæн ацы хæзнамæ?
Йæ бадæнæй систа Нарты Хæмыц йæхи æмæ дзуры:
— Æз исын ацы тын.
— Уый та куыд?! — ды рагæй дæр дæ аууонæй куы тæрсыс, лæгмæ комкоммæ бакæсын куы никуы бауæндыдтæ зæронды бонмæ, — дзурынц Хæмыцмæ Нарт.
— Раст загътат, Нарты хуыздæртæ! Æз уын мæхицæй цæмæй раппæлон, уымæй мæм ницы ссардзыстут, фæлæ... мæ фырт Батрадз... табу хистæрты фарнæн! Уымæй хъæбатырдæр, уымæй ныфсджындæр нæ разындзæн Нарты. Уый æвзæрдзинад дæр нæ бакæндзæн, кæнын дæр æй нæ бауадздзæн йæ разы.
Райста Уырызмæг дыккаг тын æмæ загъта:
— Ацы хæзнайæ кадджын кæнынц Нарты хистæртæ уыцы адæймаджы, хуыздæр чи разына йæ гуыбыныл, лæджы уаргъ зынæй дæр хæссын чи бафæраза кæрæй-кæронмæ, кад æмæ радæй.
Æмæ та сдзырдта Хæмыц:
— Мæнмæ цæуы ацы тын дæр.
— Зæрдæмæ бацæуинаг нæу, Хæмыц, дæ хъуыддаг: дæ фыдгуыбын дын чи нæ зоны, иу ахæм адæймаг дæр нæй Нарты. Никуы дын ничи базыдта де ’фсис, иннабонæй-иннабонмæ фынджы уæлхъус бадгæйæ, «бæркад», зæгъгæ, никуы ссыди дæ дзыхæй, — дзурынц та Хæмыцмæ Нарт.
— Мæ фырт Батрадзы сæрыл исын ацы тын дæр: гуыбыныл дæр ничи разындзæн уымæй хуыздæр.
— Æртыккаг тын Нар