-Менә кара, озынрагы мин, кечерәге син,-дип аларны миңа сузды. Искиткеч рәхәт мизгелләр иде алар. Әлеге кипкән пар ромашка исә, минем күңелемдә һаман да тере булып сакланып, кайгысыз-мәшәкатьсез балачак елларын хәтерләтә...
III
Бу көн минем өчен һич онытылмаслык, бик тә кадерле булып узды. Озак югалып торганга әни шактый ук ярсыса да күңелем күтәренке, чөнки сугыш башланганнан бирле фәкать әтидән хат килгән чакларда гына шундый шатлыклы-рәхәт мизгелләр кичерә идем мин. Чөнки ул хатларны үзем укыганлыктан, андый чакларда әни каршында минем бәям бик нык үсә торган булды. Хатларны исә, йөземә олы кешеләрчә җитди төс чыгарып, бик тә зур игътибар белән ашыкмыйча гына, әти сөйләменә охшатып укырга тырышам:
“29-ХII/1942. Хат башы, языгыз каршы. Минем өцен кадерле булган сез ки хәләлем Хәдицә! Кадерле улларым Айрат белән Рәшиткә цуктин – цук сәламнәремне зибәреп калам. Янә дә әбигә бер күрергә зар булып, күп сәламнәремне зибәреп калам. Һәм дә туган абыем Сахип белән аның хәләле Хафизә зеңгигә бер күрергә зар булып, сагынып цуктин – цук сәламнәр яздым. Һәм дә тирә-күршеләргә, мине сорауцыларга цуктин-цук сәламнәр зибәреп калам. Сәлам шоның белән тәмам, языласы сүзләргә күцәм.
Үземнең хәл-әхвәлләргә килгәндә Аллага шөкер, исән-имин калам. Сезләрнең дә 5 нче дикәбердә язган хатыгыз буенца исән-сау булуыгызны белеп, бик сүендем. Авылда нинди хәбәрләр бар, колхозда ни эшләр бетерәсез? Күпме икмәк эләкте труддингә? Ницек кенә булса да сыерны сакларга тырышыгыз.
Айрат улымның укулары ницек? Улым, син ницек булса да укып цыгып кеше булырга тиеш. Әниеңә булыш, Рәшит энеңне кара. Әниеңне тыңла. Мин шоның белән бетерәм, үзегездән бик күп иттереп авыл хәлләрен язуыгызны көтеп калам.”
Мондый хатлар тәэссирендә атна буена күңел күтәрелеп йөри торган иде. Әнинең аны һәр көнне диярлек укытуыннан, мин ул хатларны яттан ук белә башлый идем инде. Әнидән тыш дәү әни дә киявенең хатларын бер генә кат укыттырмады. Кыскасы, хат килгән көннәрдә күңелләрне шатлык хисләре били торган иде. Хәер, сугыш чоры булуына карамастан, шатлыклы гына түгел, бәйрәмгә тиң көн дә тәтегән иде әле безгә бервакыт.
Һич уйламаганда әтидән посылка килеп төшкән көн булды ул. Дөрес, зүрәни яшәгән авылның почта бүлегендә ул посылканы бирми торып, шактый ук куркуга да төшергәннәр иде. Имеш, авыл советыннан посылканы алмый торырга боерганнар. Һәм менә авыл советында кизү торучы килеп, посылканы анда алып барырга кушты. Без әни белән курка-курка гына кизү торучыга ияреп, янәшәдәге авыл советына атладык, ә инде байлардан калган таш бинага килеп кергәч:
-Кая әле, куегыз посылканы өстәлгә!-дип ысылдады, кыяфәте ирләргә тартым булган авыл советы рәисе Партия Хәлимәсе, - мин партия члены, авылдагы бар нәрсәне белеп торырга тиеш. Алып бир Һәзәр кацыны, ацып карик әле, нәрсәләр тыкканнар икән мында?
Киндер материядән тегелгән капчыкны сүтүләрен әни белән тын алырга да куркып, күзәтеп торабыз. Капчык эченнән ике зәңгәр яулык, йодрык кадәрле шикәр кисәкләре, такта чәй, калай банкалар өстәлгә шапылдап төште. Арадан зур гына кул сәгате дә чыккач, курку катыш шатлык белән минем йөрәк кысып куйды: “Әти миңа җибәргән! Сәвия янына кулыма тагып барырмын.” Тик “Аллаһы теләсә!”-дип әйтергә онытканмын, шуңа күрә озак хыяллана алмадым, Партия Хәлимәсе шунда ук: ”Я-ә Һәзәр, матурмы?”-дип аны беләгенә дә тагып куйды. Аннары сәркәтибе белән зәңгәр яулыкларны иңнәренә салып әйләнештеләр дә: “Монысы миңа, бусысы миңа”,- дип биешә-биешә посылканың яртысыннан артыгын үзләренә алып, калганын безгә төрттеләр. Әни тизерәк посылканы эләктереп, рәхмәтләр укый-укый, чыгып шылу ягын карады. Ул көнне дәү әниләрдә безнең өчен искиткеч зур бәйрәм булган иде. Бу бәйрәм атмосферасы күңелләребездә берничә көн буена сакланды әле...
Мин һәркөнне Сәвияне күреп алу хыялы белән яндым. Тик, кызганычка каршы, зүрәниләр янәшәсендә генә яшәсәләр дә, Сәвия белән кабат очрашу бәхете җәй буена тәтемәде. Әни алсыз-ялсыз колхоз эшен үтәгәнлектән, минем күп вакытым кечкенә Рәшитне карап уза торган булды. Хәер, ул елларда ашыйсы килү тойгысы бер вакытта да күңелдән китмәү сәбәпле, минем кебек- ләрнең бөтен уе ничек иттереп тамакны туйдыруга юнәлтелгән булыр иде. Шуңа күрә, турысын гына әйткәндә, Сәвия белән тагын Кизләү Тауларын гизү хакында хыялланырга туры да килмәде.
Әле ярый яздан тотынып, кара көзгәчә диярлек, җир үзенең сыйларыннан өзми: кузгалагы, балтырганы, какысы, чамбыры һәм тагын әллә нинди нигъмәтләре белән кинәндерә. Юктан булса да тамак ялгар өчен тагын бер “нигъмәт” бар әле, ул пешкән юкә яфраклары. Тик урманга барырга гына ярамый. Шуңа күрә палищчик (полесчиктыр инде ул) күрмәсен дип курка-курка гына барып, икешәр метрлап озынлыктагы һәм беләк калынлыгындагы юкә агачлары алып кайта алсаң, берьюлы өч куян тотасың булып чыга. Чөнки мичтә пешекләгәннән соң үзенчәлекле тәмгә ия, лайлалы яфракларыннан кала, кайрысы чабата туглауга, агачы утынга китә. Әмма яфраклары ашарга ярап торса да, бик тә эчне катыра торган шул. Кизләү Тавына берсе дә җитми инде, анда полищчиктан куркып йөрисе түгел.
Кизләү Тавы авылдан шактый ук ерак булуга карамастан, җиләк өлгергәч, Сәвияне очратуга да өмет итеп, анда берничә кат Рәшитне ияртеп, күбрәк кулга күтәреп баргаладым. Аны алдан ук кисәтеп куям: “Берәр төрле җиләк-җимешне авызга алганда: “Бисмиллаһир рахман ирраһим, иске корсак, яңа җимеш”,-дип әйтеп кабарга кирәк”. Әмма Рәшит ул сүзләрне әйтеп тормыйча гына, кызарып пешкән җимешне тизерәк авызына тутырырга тырыша иде, ә мин исә, җиләкне җыйганда авызга алмыйча, алдан өйгә алып кайта торган савытны тутырып куярга гадәтләндем. Болай эшләвем әнине дә бик сөендерә иде:
– Үзеңне генә кайгырта торган тамак колы булмавың бик әйбәт әле, улым. Әтиң шикелле игелекле-уңган кеше булып үсәрсең, Аллаһы теләсә.
Әниемнең аркамнан кагып, шулай мактаулары йөрәгемә сары май булып ята торган иде. Ләкин миңа карата андый мактауларга караганда орышу, ярсулар күбрәк эләгә иде шул. Әлеге дә баягы, ашыйсы килүдән "Карлыгач Кыясы", "Каршы Каенлык", "Ком Сызасы", "Иске Йорт", "Кабак Сазы" кебек әрәмәлекләрдә оялаган киек кош йомыркалары пешереп, Рәшит белән сыйлан- ганы белгәч, аеруча нык ярсыды, ачуланды әни:
– Алар туган якларына бала цыгару өцен зәһәннәм цитеннән арып, канатларын талдырып, оцып катьканнар, ә сез юньсезләр, кош оялары туздырып йөрисез!
Әнинең шушы кисәтүеннән соң кош оялары туздыру түгел, еллар узып, ир-егеткә әверелгәч, тавык та чала алмаучы кеше булып калдым. Гаилә корып җибәреп, мал-туар, кош-корт асрарга керешкәч, шушы “булдыксызлыгым”нан тормыш иптәшем көлеп тә йөрде әле. Йортта чын хуҗа кеше булуымны раслар өчен бервакыт тавыкның аякларын бәйләдем дә, бу эшне башкарганда әти әйтә торган “Бисми Аллаһу әкбәр”не өч тапкыр кабатлап, корбаныма карамыйча гына муенына сызып җибәрдем. Үземә калса байтак вакыт узган кебек булды, тавыгым җан тәслим кылгандыр дип кулымны ычкындыруыма ул мәхлук очып ук китте. Шуннан соң күршегә мөрәҗәгать итәргә туры килде, мин исә тавык чалу максаты белән кулыма башка бер кайчан да пычак ала алмадым.
Гомумән, әни белән зүрәни йогынтысында тәрбияләнеп, мин бик йомшак күңелле кеше булып калдым шикелле. Монда Сәвиянең дә өлеше зур булды, билгеле. Ике сыйныфка өстен укыгангадырмы, ул мине бөтенләй энекәшедәй санап йөртеп, тулысынча үзенең канаты астына алды. Шуңа күрә беркайчан да аның сүзеннән чыкмый торганга әйләндем. Моңа Сәвияне безнең сыйныфның пионер әйдәманы иттереп билгеләүләре дә сәбәпче булды, әлбәттә. Ул мине пионерга керергә әзерләнгәндә Володя Ульяновтай бишлегә генә укырга, Пав- лик Морозов шикелле кыю булырга рухландырды. Фәкать бер нәрсә генә мине сыйныфташларым алдында кыенсындыра, Сәвия башкалар белән беррәттән куеп, мине дә баштан сыйпап “үскәнем” дип кирәгеннән артык нечкәртеп, кече- рәйтеп атый. Аеруча баштан сыйпап куюы эчне пошыра, чөнки әби-апалар гына ятим балаларны очратканда шулай башларыннан сыйпап куялар иде. Әмма шуңа карамастан, мин аңар тулысынча инанып, бар яктан үрнәк тәртипле булырга ант иттем.
Ләкин теләк туып, мөмкинлекләр ахыр чиккәчә кысылган бик авыр заманда яшәгәнлектән, хыялларны тормышка ашыру тормышка ашмастай хәл икән шул ул. Окоп казып йөргәндә алган сырхаулары белән әни авыруга сапкач, миндә бөтенләй уку кайгысы калмады. Чөнки йорт-җирдәге барлык эш-мәшәкать, хәтта сыер савуга кадәр минем җилкәгә күчте. Иң кыены – өйне җылыту өчен ягулык хәстәрләү дигән олы нужаны да онытмаска кирәк бит әле. Ярый ла хәвеф-хәтәрсез, түрәләргә эләкмичә кайтып керә алсаң. Юк шул, андый чакларда алар әллә каян гына, нәкъ менә синең каршыңа килеп чыгалар.
“Үзем генә барыйм”,- диюемә карамастан, авырган килеш әни дә минем белән чыбык-чабык хәстәрләргә бара иде. Менә шул утынга йөрүләр аны бөтенләй аяктан екты да инде. Дөресрәге гаделсезгә рәнҗетүләр әнинең башына җитте бугай.
Кышның зәмһәрир салкын бер көнендә, сыер җигеп урманнан чыбык-ча бык, сынык-сары төяп кайтып, йортыбызга борылып керәбез дип кенә торганда колхоз рәисе “Чатан” Газиз безнең арттан аты белән куып тотып, каршыбызга чыгып туктатмасынмы: “Дәүләт малын ыржарит итүцеләр, халык дошманнары, төрмәдә церетәм үжегежне!”, – дип дөньядагы җыен әшәке сүзләр белән әнигә җикеренә-җикеренә чатанлап барып, артлы чанасыннан балтасын алды да, олау бәйләгән бауны чабып өзде. Аннары “С”, “З” авазларын “Ц”, “Ж”га сакаулатып сүгенә-сүгенә ул, безнең зур газаплар белән хәстәрләгән чыбык-чабык ларыбызны типкәләп таратты...
Ү С М Е Р Ч А К Е Л Л А Р Ы
I
Минем өчен шушы тетрәнүле, коточкыч тоелган вакыйга аркасында әни бөтенләй урынга егылды. Әлеге хәлләрдән соң тормышта очраган әшәке эчле, явыз түрәләрне гомерем буена, ихтыярсыз Чатан Газиз белән чагыштырып карарга гадәтләнеп калдым. Гомумән, ул бәндә үз-үземне белә башлаганнан бирле җанга чи, явыз-кара эчле кеше булып, күңелемә кереп калган. Без балаларга гына түгел, олылар өчен дә куркыныч саналган урындагы кешеләр, шул исәптән Чатан Газизнең җәй көне тарантас, кышларын артлы чанага җигелгән яхшы атын күрү белән үк, кем кая очырый шунда кереп посу ягын карый торган булды.
Абзапаларда яшәгәндә аны беренче тапкыр шундый якыннан күргәч, мин үзем дә Рәшит белән икебез өчен билгеләнгән почмактан башны чыгарырга да куркып яткан идем. Алар Хәфизә апаның абыйсы Сахип әзи һәм милиционер киемендәге кеше катнашында, авыздан сулар китерерлек тәмле исләр чыгарып торган ризыклар белән сыйланып утырганда, персидәтел үз эшенең бик авыр, халыкның ифрат начар булуыннан зарланырга тотынды:
– Циңа иптәц Әцкәров, бөтен влаць бирелгән, кирәк икән алып китеп КПЖга ябып куя алацың. Ә монда минем бер үжемә дәүләт малын таларга зай гына эжләүце хатын-кыж, бала-цага белән көрәцеп йөрергә туры килә.
– Хатын-кыз белән бил алышу рәхәт кенә инде ул Нургазиз дускай, эххе-хе, аста ятмыйсыңдыр әле, гел өстә каласыңдыр бит?
– Төрле цак туры килә, Нәфицәнең Ярыцлаудан катькан бик цибәр кыжы Фатыйма белән булганцы, үжемне хатын-кыжлардан алдатмыйм дип уйлаган идем дә, юк икән цул. Бацта мин аны каптырдым дип торам, ә ул үже мине каптырган булып цыкты. Аны ожатып жибәргәц, тәмәке алырга күкрәк кецәценә пырттабажникны алырга тыгылцам, көмец пырттабажниктан цилләр ицкән.
– Теге Зыятдин байлардан конфискацияләнеп алынган портсигармы?
– Әйе, цин бүләк иткән. Аннары якцылабырак каранцам, кецә цәгатенең дә юкка цыгуын аңладым. Аныцын да цин биргән идең.
– Әйдә, бирегә чакыртыйк әле без ул шәп кызны. Портсигарың белән сәгатеңне шунда ук китертеп бирдерермен мин аңардан. Бер рәттән үзенең сәгатен дә карармын, эххе-хе.
-Ул монда юк инде, иптәц Әцкәров, әллә кацан Ярыцлавына китеп барды. Тик цәгатьләрне кемгә цатып калдырганы, билгецец.
Халык сөйләве буенча, Чатан Газиз, кушаматы буенча “Кыңгыр”, аягын ат кылы белән бәйләп йөреп, сугышка барудан котылып калган. Зур урынга билгеләнгәннән соң үз өстендә бер нинди контроль сизмәгәч, ул авылның барлык хатын-кызлары өстеннән мәсхәрә кылып йөри, дигән сүзләр бик еш ишетелә иде ул елларда. Аеруча чагыштырмача матур, әмма мут күзле Мәрьям апа белән еш чуалалар иде алар. Мәрьям апага эшнең дә җайлысы, җиңеле кушыла торган булды. Шуңа күрә безнең ише малай-шалай:
“Кыңгыр-куа, кыңгыр-куа, кыңгыр Мәрьямне куа.
Куа-куа тотты, арттан китереп төртте...” кебек такмак та чыгарганнар иде. Бу такмактан бигрәк тә Мәрьям апаның малае Карип хурлана торган булды. Ул чаклардагы имеш-мимешләр буенча Карип “Кыңгыр” Газиз малае булырга тиеш иде. Хәер, исәпләп карасаң, авылда “Кыңгыр”дан таралган нәсел бер Карип белән генә дә чикләнмәгән булырга тиеш.
Әмма кырда, ындыр табагында эшләүче япь-яшь кыз балаларның да бөтен җирләрен капшап чыгарга тартынмаганга күрә, авылда аны чын күңелдән хөрмәт итүче кеше булмагандыр да. Ә менә кайчан да булса аңардан үч алырга җае чыгуын көтүчеләр бик күп иде ул заманда...
Безнең әниләрнең ачы күз яшьле каргышлары төшкән булырга тиеш ул бәдбәхеткә – сугыштан соң озак тормады, Карлыгач кыясыннан мәтәләп төшеп дөмекте. Шулай итеп, исән-сау үсеп җитсәм тотып дөмбәсләр идем, дип иткән антымны тормышка ашырырга насыйп булмады. Мин генә түгел, хәтта 4 яше дә тулмаган энекәшемә кадәр аны күралмаска әйләнгән иде.
Хәтердә, бервакыт караңгы төндә Чатан Газиз безнең ишекне бик каты иттереп дөбердәтә-дөбердәтә әнине чакырып йөдәткәч, кечкенә Рәшит кулларын йодрыклап: “Үсеп зиткәц, кирәгеңне бирермен әле”, дип торган иде. Әни шунда икебезне кочагына кысып: “Аллага шөкер, яклауцыларым – Ходай биргәннәрем бар әле”, – дип үзебезне елый-елый сөйгән иде. Ә без ул вакытта бер-беребезне бүлдерә-бүлдерә, үскәч ничек иттереп Кыңгыр Газизен тукмаячагыбыз белән мактанышырга керештек. Рәшит исә, иртәгә үк колхоз рәисе малаен, үзеннән бер яшькә олырак, әмма бик елак Ирекне кыйнаячагын белдереп куйды.
– Кирәкми, бәпкәләрем, сугышып йөрергә ярамый. Аллаһы Тәгалә үзе зәзасын бирә ул андый эт заньнарга. Кешегә бервакытта да кул күтәрә күрмәгез!
– Мин барыбер киним, – дип үзсүзләнде Рәшит. Мин исә, әни әйтмәсә дә ул Чатанга кул күтәрә алмас идем мөгаен, чөнки характерым шундый йомшак. Ә Рәшит менә сугыш чукмары булып үсә. Үзеннән зурмы-кечкенәме, бәйләнергә генә тора. Тик шуңа да карамастан Рәшиткә түгел, ул кыерсыткан малайларның әниләре гел миңа гаеп тагалар. Аеруча Ирекнең әнисе белән зүрәнисе еш каныгалар. Аларның елак малайларын Рәшит җәберсетә башлаганда, мин әле аны аралыйм да. Чөнки бөек Сталин әйткәнчә, малай атасы өчен җавап бирергә тиеш түгел.
Яклаганым өчен Ирек мине кәнфит-прәннекләр белән сыйлый. Өстенә повидло белән каймак яккан, телеңне йотарлык тәмле күмәчтән авыз иттерә. Ә Рәшит исә, аның сыйлаганын да көтеп тормый, әллә каян гына атылып килеп чыга да, Ирекне бәреп егып, балга-майга буялып, ябышкакка әйләнгән кулларыннан тәмле-томлыны тартып ала һәм эләктергән ризыгын тизрәк авызына төртә-төртә тыгып, ашап бетерергә ашыга. Чатан Газиз малае “Р” авазын әйтә алмыйча: “Зевәни-и, зевәни-и, кыйныйла-а”, – дип черелдәвенә йөгереп чыккан әнисе, я зүрәнисе иркәләрен мин елаткан дип уйлап, бөтен агуларын минем өскә генә чәчәләр: “Ац кернә, сабый кулыннан тартып алган ризык тамагыңа аркылы килсен, тыгынгың келәсә, эшләп аша!..”
Алар сүзенә карап, әнидән дә миңа каты эләгә: “Ицмаса энеңә нацар үрнәк күрсәтмәс идең. Әтиң катькац, ул моның өцен миңа рәхмәт әтмәс бит. Шул турыда әз генә уйлар идең юньсез малай актыгы”. Әмма мин акланмыйм да, тәртип бозучының Рәшит икәнен дә әйтмим. Әйтсәң дә үз күзләре белән күрмәгән килеш моңа беркем ышанмас иде. Чөнки минем энекәшем Иректән яшерәк тә, арыгырак та. Аннан соң мин түгел, дип бәхәсләшеп, болай да сәламәтлеге чак булган әнинең кәефен төшерәсе килми...
Окоп казырга баргач эләктереп калган салкын тиюдән ул берничек арына алмады – аның хәле көннән-көн начарая төште. Ахыр чиге әнине хастаханәгә салдылар. Әни өйдә юк чагында мин тагын укырга йөрүне ташладым, чөнки “Иске Йорт”, “Кабак Сазы”, “Каршы Каенлык” дип аталган әрәмәлекләрдән тал чабыгы кисеп кайтып, өйне җылытасы, терлекне карыйсы булганга, мәктәпкә барырга вакыт та калмый иде. Аның каравы, кичләрен аулак өйгә җыелган ип- тәшләрем белән мәш килеп уйнарга – күңел ачарга вакыт иркен булды.
Җеп кәтүге кисеп ясалган шакмаклар кулланып шашка дисеңме, сарык- кәҗәнең тез сөякләре белән ашык уйнаулармы, качышлы, сукыр тәкә – берсе дә калмый иде. Өстән олы кешеләр тарафыннан күзәтчелек булмагач, ызбаның астын-өскә китереп, пыр тузып уйный торган булдык. Дөрес анысы, малайлар өйләренә таралышыр алдыннан бар нәрсәне тәртипкә салып калдыра идек. Хәер, нигездә шыр диярлек ызба эчендә ватарлык-җимерерлек нәрсәләр юк та иде инде.
Малайлар белән аеруча “суд утырышлары” үткәрү күңелле бара иде. “Процесс” белән “судья” – Хафизулла түгел, ә мин – “прокурор” идарә итә торган булдым. Мондый гадәти булмаган уен төрен уйлап чыгаруга күршебез Халисә апаларны бер кесә бөртек белән тотып, бөтен авыл халкы каршында хөкем иткәнне күреп тору этәргәндер, мөгаен.
Ул чагында халыкны, исеме ишетелү белән дер калтыратучы прокурор Әскәров нәрсәсе белән мине кызыктыргандыр, һич башыма сыйдыра алмыйм. “Суд утырышларында” мин дә Әскәров шикелле бәбәкләрем атылып чыкканчы “гаепле” өстенә акырырга-бакырырга остарып киткән идем. “Гаеплеләр” тарафыннан алына торган җәза күп вакыт энекәшем Рәшитне аркаларына атландырып, өстәл астыннан дүрт аякланып йөртүгә кайтып кала.
Соңга табарак җәзаларның Рәшит белән икебезгә дә файдалыракларын уйлап чыгара башладым: әтиләре сугыштан биртелеп кайтсалар да тормыш итүләре беразга булса да уңайланганнарны өйләренә ипи алып килергә җибәрәм, беришесен тәмәкегә озатам. Шул рәвешле 13 яшь тә тулмаган килеш, Әскәровка охшарга тырышып, чынлап торып тәмәке тарта башладым.
Малайлар арасында иң якын күргәнем күршедәге яшьтәшем Фәрдук абзый малае Хафизулла булды. Безнең авылда исемнәрне шулай Габдулланы Абдул, Ибраһимны Ибрай, Исмәгыйльне Исмай, Фәретдинне Фәрдук, Һадиулланы Адюк, Гайнулланы Гайнуш, Сәхабетдинне Сәкай, Хәбибулланы Хабуш, Ярулланы Яруш дип бозып әйтү гадәте бар. Болар өстенә әле һәрберсенә “Кылый”, “Чатан”,“Чулак”, “Кәкере” кебек кешенең характерлы билгеләренә бәйләп тә, “Аю”, “Бүре”, “Төлке”, “Кәҗә”, “Сарык”, “Куян”, Әтәч”, “Тавык”, “Чебеш” һәм башка шуның төсле җанварлар атамасына бәйләп тә кушамат тагыла. Хәер, кушаматларның ниндие генә юк “Өрек”, “Шалкан” “Бәрәңге” кебек җиләк-җимеше дә, “Чабата”, “Орчык”, “Чәйнек” шикеллеләре дә, хәтта “Хамсамул”, “Камун”, “Партия” кебек “кызыллары”, “Мукшы”, “Нимец”, “Урыс”, “Чирмеш” “Чуаш” ише милләт атамасы белән аталучылары да бар иде. Авыл советы рәисе Хәлимә апаны әнә, җае чыккан саен: “Мин партия члены”,- дип мактанганга, артыннан Партия Хәлимәсе дип атадылар.
Кушаматларның бер үк кешегә берьюлы ике төрлесен тагып әйтелә торганнары да шактый булды. Колхоз рәисе “Кыңгыр” Газизен “чатан” Газиз дип тә йөртәләр иде, әнә. Урыс Хәсәнен тагын “Уматвый” дигән аңлашылмый торган сүз белән дә мыскыллаганнары истә калган. Имеш ул армиядән татарчасын “онытып” кайтып, барысына да урысча эндәшә, бөтенесенә урысча җавап бирә икән. Кайтып кергәч тә өйләрендә әнисе янында бөтерелгән таныш түгел кеше, күреп әнисенә:
-Мама, кто это? -дип сораган ди, теге чит кешегә төртеп күрсәтеп. Әнисе:
- Әтиең улым, әтиең буладыр ул,-дип җавап биргән.
- Старик, уматывай отсюдово,-дип җикеренеп куып чыгарган икән Хәсән әзи үзе өчен ят кешене. Әнисе Хамдия апа күршеләренә: “Улым картымны уматвый дип куып чыгарды”, -дип сөйләгән ди. Шуннан “Уматвый” Хәсәне калган, имеш. Ә татарчасын урыс Хәсәненең башына капчык кидереп, Чирмешән янына китергәч исенә төшеттергәннәр ди икән.:”Газиз туганнар, зинһар калдыра күрегез!” -дип татарча ялынган ул анда һәм шуннан соң башка урысча сөйләнеп, кыланып йөрмәгән.
Белмим, ни өчендер безне “Аю”, Хафизуллаларны “Бүре” дип йөрттеләр. Мин үзем кушаматтан хурланам, ә менә Хафизулланың исе дә китми: